O`zbekiston musulmonlari idorasi

Eng mukammal va boqiy Kitob

24.11.2017 7168 8 min.

Qur’oni karimni butun olamlarni hidoyat qilish uchun nozil qilgan Alloh taologa O‘zining jaloliga munosib hamdu sanolar;

O‘ziga nozil etilgan Kitobni ummatlariga yetkazib, unga amal qilishni o‘rgatgan Payg‘ambarimiz Muhammad mustafo sollallohu alayhi vasallamga mukammal va muattar salavotu durudlar;

Payg‘ambar alayhissalomdan Qur’oni karimni o‘ta aniqlik ila o‘rganib, unga misli ko‘rilmagan ixlos ila amal qilgan sahobai kiromlarga Allohning rizvonlari bo‘lsin.

Qur’oni karimga iymon keltirgan, uni o‘rgatgan, o‘rgangan va amal qilgan har bir musulmonga Allohning rahmati, xayri barakasi yog‘ilsin.

Mehribon Rabbimiz O‘zi yaratgan dunyoda O‘zi yaratgan inson qanday hayot kechirishini bayon qilib berish uchun samoviy kitoblar nozil qilib turishni iroda qilgani ma’lum. Insoniyat taraqqiy etishi jarayonida nozil qilingan samoviy kitoblar – Zabur, Tavrot va Injilda Alloh taolo mazkur kitoblar nozil qilinayotgan davr va shart-sharoitlarni e’tiborga olgani ham ayon. Ya’ni, ushbu kitoblar insoniyat tarixidagi ma’lum bir bosqich uchun ko‘zlangan edi. Ulardan avvalgisi o‘z vazifasini o‘tab bo‘lganidan so‘ng keyingisi kelib, uni amaldan qoldirar va o‘ziga belgilangan vazifani ado etishga kirishar edi. Alloh taoloning O‘ziga ma’lum hikmat borki, ana shu ilohiy kitoblar tushirilgan xalqlar o‘zlariga yuklatilgan mas’uliyatni muvaffaqiyat ila ado eta olmadi. Ular o‘zlariga nozil qilingan samoviy kitobning asliyatini saqlab qola olmadi hamda yangi samoviy kitob kelganida eskisi amaldan qolishi haqidagi ilohiy ko‘rsatmani buzdi. Ba’zi ahli kitoblar hasad qilgan holda yangi samoviy kitobni inkor etib, eskisini mahkam ushlab oldi. Ular o‘zlari ixtiro etgan botilni to‘g‘ri qilib ko‘rsatish uchun ilohiy kitobga o‘zgartish kiritishdan ham qaytmadi. Shu tarzda hozirda saqlanib qolgan eski ilohiy kitoblar haqni botildan ajratib bo‘lmaydigan holga kelib qoldi.

O‘zi yaratgan insoniyatni go‘dakligidan tarbiya qilib kelgan Alloh taolo insoniyat kamolga yetganida unga eng mukammal, qiyomatgacha amalda qoluvchi, har zamon va har makonda insonni ikki dunyo saodatiga boshlovchi hamda abadiy mo‘jiza bo‘lmish kitobini – Qur’oni karimni nozil etishni iroda qildi. Hakiymu Xobiyr sifatiga sohib bo‘lgan Zot – Alloh taolo mazkur kitobini nozil etish uchun eng munosib vaqtni, eng munosib joyni, eng munosib tilni va eng munosib xalqni ixtiyor qildi.

Eng munosib vaqt deganda, insoniyatning Qur’oni karimga ehtiyoji rosa tushib turgan vaqtni ko‘zda tutmoqdamiz. Chunki o‘sha vaqtda insoniyat batamom johiliyat botqog‘iga botib qolgan, samoviy kitoblar o‘z vazifasini o‘tab bo‘lgan, insoniyatni hidoyatga boshlovchi yangi ilohiy ta’limotga ehtiyoj kuchaygan bir vaqt edi. Alloh taolo ana shunday bir vaqtda o‘zining mukammal hidoyat mayog‘i bo‘lmish Qur’oni karimni nozil etdi.

Eng munosib joy deganda, Alloh taolo Qur’oni karimni nozil etish uchun tanlagan makon: Makkai Mukarrama, Madinai Munavvara va ularga bog‘liq yerlarni ko‘zda tutmoqdamiz. Butun olam uchun hidoyat mayog‘i bo‘lmish Allohning oxirgi Kitobining aynan shu makonda nozil qilinishi behikmat bo‘lmagan. Alloh taolo o‘z Qur’onini nozil etish uchun ixtiyor qilgan joy bir qancha o‘ta muhim omillar qatori Qur’on da’vatining olamshumulligidan ham kelib chiqqan edi. Qur’on da’vati Alloh taoloning oxirgi va hamma insoniyat uchun qiyomatgacha ko‘zlangan bir da’vati edi. Bunday da’vatning markazi qilib Makkai Mukarramaning tanlanishi esa, u muqaddas shahar quruqlikning qoq markazida joylashgan edi. Bu hikmatni insoniyat Qur’on oyatlarini o‘rganish jarayonida yaqinda anglab yetdi. Qur’oni karimning An’om surasidagi: «Bu – Biz tushirgan kitob muborakdir, o‘zidan oldingini tasdiqlovchidir. Ummul Quro(shaharlar onasi)ni va uning atrofini ogohlantirishing uchundir...» oyatini ilmiy ravishda o‘rganayotgan jo‘g‘rofiya olimlari Ummul Quro nomi ila mashhur bo‘lgan Makkai Mukarrama yerning qoq markazida joylashganini kashf qildilar. Demak, butun yer yuzi uchun mo‘ljallangan ilohiy kitob Qur’oni karimni nozil qilishga eng munosib joy deb yer kurrasining qoq o‘rtasi ixtiyor qilingan ekan.

Eng munosib til deganda, Alloh taolo o‘zining oxirgi va mukammal risolasi ma’nolarini ifoda etish uchun ixtiyor qilgan tilni – arab tilini ko‘zda tutmoqdamiz. Darhaqiqat, Qur’oni karimdek qiyomatgacha boqiy qolishi lozim bo‘lgan ilohiy dastur uchun o‘ziga xos imkoniyatlarga ega bo‘lgan til kerak edi. Qur’oni karimdek hidoyati butun insoniyatni qiyomatgacha ikki dunyo saodatiga boshlashi lozim bo‘lgan ilohiy kitob uchun mazkur mas’uliyatni ado eta oladigan til kerak edi. Qur’oni karimdek har bir lafzi, iborasi, jumlasi va oyati hamda ularning ma’nolari ilohiy mo‘jiza bo‘lgan kitob uchun alohida xususiyatlarga ega til kerak edi. Ana o‘sha til – arab tili edi. Qur’oni karim nozil bo‘lgandan hozirgacha barcha ilmiy bahslarda Allohning oxirgi va mukammal kalomining bayoni uchun faqat arab tili munosib til ekani qayta-qayta ta’kidlanmoqda.

Eng munosib xalq deganda o‘sha, Qur’oni karim nozil bo‘lgan davrda Arabiston yarim orolida yashab turgan arablarni ko‘zda tutmoqdamiz. Dunyodagi barcha xalqlar qatori o‘sha vaqtdagi arablarning ham yaxshi va yaxshi bo‘lmagan tomonlari bor edi. Alloh taoloning hikmati ila Ul Zot Qur’oni karimni birinchi bo‘lib qabul qilib olishga tanlagan xalqning – arablarning yaxshi sifatlari ham, yaxshi bo‘lmagan sifatlari ham Qur’oni karim uchun xizmat qiladigan bo‘ldi. Arablar o‘sha davrning eng johil, eng ilmsiz, eng urushqoq, eng tartibsiz xalqi edi. Ular Qur’oni karim nozil bo‘lganidan so‘ng qisqa muddat o‘tishi bilan eng madaniyatli, eng bilimdon, eng odobli va eng tartibli xalqqa aylandi. Ana shu Qur’oni karimning mo‘jizalaridan biri edi. Agar Alloh taolo o‘zining oxirgi kitobini o‘sha davrning eng bilimdon, eng madaniyatli va qadimdan yetakchilik qilib kelayotgan xalqiga nozil qilganida ushbu mo‘jizani insonlar anglay olmas edi. Kishilar bu xalq azaldan ilmli, madaniyatli, intizomli va odobli, peshqadam xalq edi, endi bizga ilohiy kalom tushdi, deb da’vo qila boshladi, der edi. Arablarning Qur’oni karimni qabul qilib olishi uchun xizmat qilgan yaxshi sifatlaridan biri, ularning yodlash qobiliyatlarining kuchliligi edi. Ular o‘qish-yozishni bilmaganlaridan hamma narsani – tarixni, nasablarini, turli qasidalarni yodlab olib, avloddan avlodga o‘tkazib kelishar edi. Ana o‘sha xislat Qur’oni karimni ham o‘ta aniqlik bilan yodlab olib, avloddan avlodga o‘tkazishga xizmat qildi. Albatta, Alloh taolo o‘z Qur’onini arablarga bevosita tushiravergani yo‘q. Balki ularning ichidan, nafaqat arablarning ichidan, balki butun insoniyat ichidan eng afzalini – Muhammad ibn Abdulloh sollallohu alayhi vasallamni tanlab olib, o‘sha zotga nozil qildi. U zot esa, o‘z ummatlariga Allohning kalomini yetkazdilar. Chunki Alloh taoloning bu boradagi odati shu edi. Ana o‘sha urf bo‘lib qolgan odatga binoan, Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga ilohiy kalomni Jabroil alayhissalom keltirib turdilar. Olam tarixidagi eng muhim hodisa Hiro g‘orida ramazon oyining o‘n yettinchi kunida sodir bo‘ldi. O‘sha kuni tarixdagi eng ulug‘ ish – Alloh taoloning oxirgi va mukammal kitobi nozil bo‘la boshladi.

M.SAIDJALOLOVA,

Xadichai Kubro ayol-qizlar o‘rta maxsus islom bilim yurti Axborot-resurs markazi rahbari

Qur'oni karim

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Rasululloh ﷺ qoldirgan 2 narsa

10.01.2025 2665 10 min.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam zamonlarida asosiy manba Allohning Kitobi va Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlari bo‘lgan. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ummatga hamma ishlar – hukm, fatvo, iqtisodiy va siyosiy nizomlarda asosiy manba bo‘lganlar. U zotdan keyin hadislar islom shariatida asosiy tayanch bo‘lib kelmoqda.

Lekin vaqt o‘tishi bilan hadislarga bo‘lgan qarash o‘zgarib ketdi. Ayrim siyosiy oqimlar tarafidan hadislarga hujum boshlandi. Islom dinidagi shar’iy hukmlar faqatgina Qur’oni karimdan olinishi, undan boshqa hech qanday narsadan hukmlar olinmaslik da’vosi ko‘tarildi. Jumladan, hozirgi kundagi shohidiylar va qodiyoniylar kabi firqalar o‘zlarini “Qur’oniy – faqat Qur’oni karim hukmiga amal qiluvchi” sanab hadislarini inkor qildilar. Qodiyoniylar fikricha hadislar tarixiy e’tibordan o‘rganiladi, hadis shar’iy dalil bo‘lmaydi.

Ayrim firqalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qiladi. Lekin ayrim toifalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qilmasa ham “Qur’oni karimga amal qilish” shiori ostida hadislarni inkor qiladi. Shu sababli hadisni inkor qiluvchilar da’volari va ularga raddiya berishdan oldin hadis va hadislarni Qur’oni karim bilan bog‘lik ekani haqida ma’lumot berib o‘tish zarurati tug‘iladi.

Hadis muhaddislar istelohida. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l, taqrir, xalqiy (tana tuzilishiga oid) yoki xulqiy (xulq-atvorga oid) sifat va siyratdan iborat nubuvvatdan oldingi va keyingi qolgan asarlar. Siyrat, xulq, shamoil, xabarlar, so‘zlar va fe’llarni naql qiladilar. Bular bilan shar’iy hukm sobit bo‘lishi yoki hukm sobit bo‘lmasligini e’tiborga olmaydilar. Muhaddislar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni hidoyatga boshlaguvchi ekanliklari e’tiboridan hadis haqida bahs yuritadilar.

Usul olimlari istelohida hadis. Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l va taqrirdan iborat naql qilingan so‘zlar. Usul olimlari o‘zlaridan keyingi mujtahidlarga qoidalarni joriy qilgan va hayot dasturini insonlarga bayon qilgan Rasululloh sollallohu alayhi vasallam haqlarida bahs yuritadilar. Usul olimlari Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni shar’iy qonunlarni joriy qiluvchi sifatida hadislarni o‘rganadilar.

Faqihlar istelohida hadis. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan farz va vojib bo‘lmasdan, balki bularga muqobil bo‘lib sobit bo‘lgan hukmlar. Faqihlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni fe’llari shar’iy xukmga dalolat qilishdan tashqariga chiqmasligini e’tiborga olishadi. Shuning uchun shar’iy hukmlar bandalarga nisbatan vojib, xarom va mubohligi haqida bahs yuritadilar.

Biz usul olimlari ixtiyor qilgan isteloh haqida bahs yuritamiz. Chunki, bu qismning mavzusida hadisning hujjatligi haqida so‘z boradi.

Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam Qur’oni karimdagi ochiq-ravshan bo‘lmagan oyatlarni sharhlar, bayon qilish vojib bo‘lgan o‘rinlarni sahobalarga bayon qilar edilar. Bu esa qisqacha aytilganlarni batafsil aytish, umumiy kelganini qaydlash va maqsadlarini ravshan qilishlari bilan bo‘lar edi. Bayon qilib berish esa so‘zlari va qilgan ishlari, buyruqlari, qaytariqlari va hayotliklarida sahobalarini qilgan ishlarini tasdiq qilishlari bilan bo‘lgan.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ijtihodlari ham vahiyni o‘rnida. Chunki Alloh taolo u zotning ijtihodlarini xatoga borishdan saqlab qo‘ygan. U zotning ijtihodlari oyatdan olingan bo‘lishi ham shart emas. Masalan, namoz iymondan keyingi juda muhim bo‘lgan ibodat. Unda ruku’ va sajdani hukmi beriladi. Qiyom va qa’daning ham zikri aytiladi. Lekin bular Qur’oni karimning biror joyida to‘liq aytilmagan. Bu ishlarning tartibi qanday bo‘ladi? Namoz vaqtlarining har-xilligi, rak’atlarining soni qanday bo‘ladi? Namozni qanday holatda o‘qiladi? Bularning hammasini Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘z so‘zlari va amallari bilan mukammal bayon qildilar va sahobai kiromlarga ularni amallarini o‘rgatdilar.

Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin vahiy to‘xtadi. Qur’oni karim va hadisdan boshqa narsa qolmadi. Sahobalar Alloh taoloning Hashr surasining 7-oyatidagi:

وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا

“Rasululloh nimani bersa uni olingiz, va nimadan qaytarsa qaytingiz”, degan buyrug‘iga bo‘ysunib, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarini mahkam ushlashga harakat qildilar.

Payg‘ambarimiz alayhissalomning hadislari Alloh taoloning kalomi Qur’oni karimdan keyingi ikkinchi mo‘tabar manba hisoblanadi. Bu haqida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning o‘zlari ham:

تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه

“Sizga ikki narsani qoldirdim. Agar, ularni mahkam tutsangiz, hech adashmaysiz: Allohning Kitobi va Nabiyyining sunnati” (Molik rivoyati), deganlar.

Shu sababdan hadislarning islom jamiyatidagi o‘rni har doim ham yuqori bo‘lib kelgan. Zero, hadislarda islom dinining farz, vojib, sunnat, mustahab, halol, harom, muboh, makruh kabi hukmlar yoritilgan. Undan tashqari har qanday jamiyat uchun zarur bo‘lgan, ma’naviy komil insonlarni tarbiyalashga xizmat qiladigan, yuksak fazilatlarga chorlovchi qoidalar majmuasi ham o‘z ifodasini topgan. Shu aqidadan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, hozirgi paytda ham hadislarning jamiyatimiz uchun tarbiyaviy va amaliy ahamiyati beqiyos hisoblanadi. Mo‘minlar Qur’oni karimning ko‘pgina oyatlarida avvalo, Alloh taologa itoat qilishga amr qilinadi, so‘ngra O‘zining Payg‘ambariga itoat qilishga amr qilinganlar. Alloh taolo aytadi:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ

“Ey iymon keltirganlar Allohga itoat etinglar va Rasuliga itoat etinglar” (Niso, 59-oyat).

Allohga itoat qilish Qur’oni karimdagi buyruq va qaytariqlarga itoat qilish bilan bo‘ladi. Rasuliga itoat esa, u zotning tirikliklarida o‘zlariga itoat etish bilan bo‘lgan bo‘lsa, vafotlaridan keyin esa sunnatlariga amal qilish bilan bo‘ladi. Allohga itoat va Rasuliga itoat qilish alohida-alohida narsa emas, balki bir xil tushuncha ekannini anglash kerak. Chunki Payg‘ambarimiz alayhissalom doimo Alloh itoatida bo‘lganlar. Allohning itoatidan tashqari narsaga hech qachon, hech kimni buyurmaganlar.

Qur’oni karim lafz va ma’no jihatidan Allohning kalomi. Uni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga yuborgan vahiysi. Sunnat va hadis esa mohiyatan Payg‘ambarimiz alayhissalomning shaxsiy fikrlari emas balki, Allohdan nozil bo‘lgan vahiylarning u zotning iboralari bilan taqdim etilishi hisoblanadi.

Islomning birinchi kunidan boshlab musulmonlar har bir katta-yu kichik narsani Payg‘ambarimizidan ola boshladilar. Ular ilohiy dastur – Qur’oni karim oyatlaridan tortib hojatxonada qanday o‘tirishgacha bo‘lgan narsalarni qabul qilib olar edilar.

Muhammad sollallohu alayhi vasallamning muborak hayotlarining hech bir lahzasi sahobalarning diqqat-e’tiborlaridan chetda qolmas edi. Chunki u zotning og‘izlaridan chiqqan har bir so‘z, o‘zlaridan sodir bo‘layotgan har bir harakat shariat hukmi, o‘rnak, hikmat va nasihatdan iborat edi. Dunyo tarixida hayoti bunchalik ochiqchasiga ommaviy ravishda o‘rganilgan shaxs yakkayu yagona Muhammad sollallohu alayhi vasallam bo‘lganlar. U Zotningng hatto o‘ta nozik va xos hayotlari bugungi kun atamasi bilan aytganda shaxsiy oilaviy hayotlari ham to‘laligicha o‘rganilib rivoyat qilingan. Chunki islom dini mukammal din bo‘lgani sababidan inson hayotining barcha sohalarini qamrab olgan. Bularning hammasi Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning shaxsiy o‘rnaklari bo‘lgan.

Bir so‘z bilan aytganda, u zot Qur’oni karimni o‘z shaxslarida tatbiq qilib, insonlarga ko‘rsatishlari kerak edi. Shuning uchun ham sahobai kiromlar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning ortlaridan uzluksiz birga yurishar, u zotdan sodir bo‘lgan har bir narsani o‘ta aniqlik bilan yodlab olishar va rivoyat qilishar edi. Hatto o‘z ishlari bilan mashg‘ul bo‘lgan vaqtlarida boshqa kishilardan Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning huzurlarida e’tibor bilan turishni, u zotdan sodir bo‘lgan narsalarni yaxshilab o‘zlashtirib olishni iltimos qilar edilar. Qaytib kelganlarida esa darhol o‘zlari tayinlab ketgan odamlaridan so‘rab, o‘rganib olar edilar. Umar roziyallohu anhu o‘z qo‘shnilari bilan kelishib olib navbat ila Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam huzurlarida turishlari haqida u kishining o‘zidan rivoyat qilinganligi ma’lum va mashhur. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan zarracha narsa ham sahobalarning e’tiboridan chetda qolgan emas. Buni dushmanlar ham tan olganlar. Hijratning oltinchi yili Hudaybiya hodisasida Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam boshchiligida bir ming to‘rt yuz sahobai kiromlar Madinai munavvaradan ehrom bog‘lab Ka’batullohni tavof qilib, umra qilmoqchi bo‘lib yo‘lga chiqadilar. Hudaybiya degan joyda turib qolganlarida mushriklardan vakil bo‘lib kelgan va Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam bilan muzokara olib borgan kishilardan biri o‘z qavmiga qaytib borib: “Allohga qasamki, hech kim Muhammadni sheriklari hurmat qilgandek hurmat qilmaydi. U tuflasa tufugi yerga tushmayapti, sahobalari qo‘llari ila ilib olmoqdalar”, deb aytgan edi.

Mushrikning ta’biricha tufugi yerda qolmagan zotning gap-so‘zlari, va’z-nasihatlari, hukmu vasiyatlari yerda qolarmidi?! Ularning hammasi nihoyatda katta e’tibor va aniqlik bilan o‘rganilgan. Ta’kidlash lozimki, sahobalar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan narsalarni hoyu havas yoki bilim, madaniy saviya kabilar uchun qabul qilmaganlar. Balki Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan har-xil hukmlarga amal qilishni ko‘zlab qabul qilganlar. Qolaversa, ularni boshqalarga ham yetkazib, amalga chorlashni maqsad qilganlar.

Oybek Hoshimov,
Hadis ilmi maktabi o‘qituvchisi.