Jaholatga qarshi kurashning eng ma'qul va samarali yo'li nima? Johilga johillik bilan qarshilik ko'rsatish yonib turgan olovga yog' sepish bilan barobar. Negaki, jaholat botqog'iga botgan kishi o'zini tubanlikda emas, yuksakda deb hisoblaydi, unga kimdir jahl qilgan sari jazavasi qo'ziydi. Shu bois, jaholatga qarshi faqat ma'rifat bilan kurashish kerak. Bu O'zbekiston rahbariyati tanlagan eng to'g'ri, oqilona va odilona yo'ldir.
Mehr-muruvvat va saxovat oyi bo'lgan bugungi Ramazon kunlarida bu o'zining yana bir tasdig'ini topmoqda. Hech bir davlatda Ramazon oyini munosib o'tkazish to'g'risida Prezident darajasida qaror qabul qilinmaydi. Faqat O'zbekiston mustasno. Bu ham davlatning fuqarolarga g'amxo'rligi belgisidir.
Shu kunlarda yurtimizdagi barcha jome masjidlarida Qur'on xatm qilinmoqda. Namozxonlarga qulay bo'lishi uchun butun mamlakat bo'ylab tarovih namozining vaqti bir xil qilib belgilandi. Qaysi kuni Mus'hafi sharifning qayeridan qayerigacha o'qilishi ham aniq ko'rsatib berildi. Ya'ni turli sabablarga ko'ra o'zi qatnab yurgan masjidga emas, boshqasiga borib qolgan odam hech qanday xavotir va tashvishsiz ibodatini bemalol kelgan joyidan davom ettiraveradi.
Televideniye va radiokanallarimizda aynan iftorlik va saharlik paytlariga mo'ljallab ma'rifiy ko'rsatuv va eshittirishlar tayyorlanmoqda. Ro'zador insonlar nafaqat jisman, balki ma'nan o'z-o'zini tarbiyalab, takomillashtirib bormoqda. Jaholatga qarshi ma'rifat bilan kurashish ham aslida shu emasmi?!
Bevosita ilm-ma'rifat sohasidagi ko'lamini bir-ikki so'z bilan ta'riflash mushkul bo'lgan islohotlarga kelsak, yurtimizda qisqa vaqtda Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari, Islom tsivilizatsiyasi markazi, Hadis ilmi maktabi tashkil qilindi. Buxorodagi Mir Arab madrasasiga yangi hayot baxsh etildi. Bu muassasalarning barchasi xalqimizning ko'p asrlik ilmiy-ma'naviy merosini o'rganish, diniy va dunyoviy jihatdan tadqiq etib, milliy va xalqaro miqyosda targ'ib qilishga xizmat qiladi, albatta.
Bir jihatni aytib o'tish kerakki, O'zbekiston xalqi nafaqat Horazmiy, Zamaxshariy, Ibn Sino, Beruniy, Ulug'bek singari butun insoniyat tsivilizatsiyasi rivojiga hissa qo'shgan allomalari, shu bilan birga, Imom Moturidiy, Imom Buxoriy, Burhoniddin Marg'inoniy kabi islom ilmlari taraqqiyotida g'oyat salmoqli o'rin tutgan ajdodlari bilan haqli ravishda faxrlanadi. “Sahih ul-Buxoriy” islom olamida Qur'oni karimdan keyingi mo''tabar manba sanaladi. Dunyo musulmonlarining eng katta qismi Imom Moturidiy aqidasini asosiy tayanch deb biladi. Burhoniddin Marg'inoniyning “Hidoya” asari hali-hanuz islom huquqshunosligining bosh qo'llanmasi bo'lib qolmoqda. Tasavvufning eng yirik namoyandalari ham biz yashayotgan zamindan etishib chiqqan.
Prezident Shavkat Mirziyoev 17-fevral kuni Buxoro viloyatiga safar asnosida Mir Arab oliy madrasasiga tashrif buyurganida quyidagi fikrlarni bayon etdi:
– Bunday uzoq tarixga ega ta'lim dargohlari juda kam. Bugun uning sharoitini yaxshilab, tarixiy adolatni tiklaganimiz xayrli ish bo'ldi, deb o'ylayman. Demokratik islohotlarimiz natijasida diniy sohaga ham erkinlik epkini kirib keldi. Shu bilan birga, axborot makoni ochiq. Internetda ilmiy asosi bo'lmagan turli talqinlar bor. Tajribasiz yoshlar ularning to'g'ri-noto'g'riligini qayerdan ham bilsin? Buni sizga o'xshagan ilm odamlari asoslab, isbotlab, tushuntirib berishi kerak.
Darhaqiqat, yangi ochilayotgan ilm maskanlari odamlarni, ayniqsa, yosh avlodni to'g'ri yo'lga solishda muhim o'rin tutadi. Ulug' allomalarimizning boy ilmiy merosi esa buning uchun mustahkam poydevor vazifasini o'taydi.
Buxoro safari chog'ida mamlakatimiz rahbari Bahouddin Naqshband maqbarasini ziyorat qildi. Bu maskanda bildirilgan fikrlar ham O'zbekistonning “Jaholatga qarshi – ma'rifat” shioriga hamohangdir:
– Oxirgi yillarda hamma sohalar qatori din bo'yicha ham ochiqlik, erkinlik berildi, bir nechta ilmiy markaz tashkil etdik. Bu salohiyatni jamiyatga etkazish kerak. Imom Buxoriy, Imom Moturidiy, Burhoniddin Marg'inoniy kabi buyuk bobolarimiz merosiga tayangan holda jaholatga qarshi ma'rifat bilan kurashish zarur.
O'zbekiston bu yo'nalishda yangi ilmiy markazlar ochish bilan cheklanib qolmayotganini ham alohida ta'kidlash o'rinlidir. Yurtimizda mana shunday muassasalar sa'y-harakati bilan xalqimiz orziqib kutgan asarlar o'zbek tilida nashrdan chiqmoqda. “Ta'vilot ul-Qur'on”da Imom Moturidiy barcha botil oqimlarga ilmiy asoslangan raddiya berish bilan birga, keyingi davrlarda kimlardir tomonidan tug'ilishi mumkin bo'lgan savollarga javob ham berib ketgan. Kitobning dastlabki o'zbekcha juzlari bilan tanishgan kishi “agar falon narsani so'rasalar, biz mana bunday javob beramiz” jumlalarini ko'p kuzatishi mumkin. “Sahih ul-Buxoriy”ning ham bir necha tarjimasi bosmadan chiqqan. Hadislarning muhimligi shundaki, ular orqali islomning mohiyati, arkonlari, talab va cheklovlari va boshqa jihatlari to'liq anglanadi.
Huddi shuningdek, xayrli tashabbuslar natijasida turli ilmiy anjumanlar tashkil etilyapti. Ular orqali ham ko'hna Movarounnahr allomalarining boy merosi xalqaro miqyosda targ'ib etilmoqda, ham xorijlik ulamo va mutaxassislar bilan jaholatga qarshi ma'rifat vositasida kurashish g'oyasi yo'lidagi sa'y-harakatlar birlashtirilmoqda.
Bu xususda 2022-yil noyabr' oyida Samarqandda bo'lib o'tgan “Markaziy Osiyo – islom san'ati o'chog'i” xalqaro forumida qatnashgan Tojikiston Pedagogika institutining ilm va innovatsiyalar bo'yicha prorektori, tarix fanlari doktori, professor Shodmon Vohidovning quyidagi fikrlarini keltirish o'rinlidir:
– O'zbekiston islom madaniyatining nafaqat o'chog'i, balki nihoyatda ko'p sonli tarixiy va islomiy qadamjolar mavjud mamlakat. Tarixiy ashyolar, nodir qo'lyozmalar ham shular jumlasidan. Shaxsiy kollektsiyalar va xususiy kutubxonalarda saqlanayotgan manbalarni hisobga olmaganda, davlat fondlarida 42 mingdan ziyod qo'lyozma mavjud. Ularni saqlash, tadqiq etish, tarjima qilish, raqamlashtirish masalalarida O'zbekiston ancha ilgarilab boryapti. Forumga kelgan qo'lyozmalarni o'rganish sohasi mutaxassislari buni yakdil ta'kidlamoqda. O'ylaymanki, qadim tarixdan so'zlovchi manbalar – u xoh tarixiy obida bo'lsin, xoh yozma yodgorlik – bizga ajdodlarimizning yuksak zehn-u zakovatidan darak berishda davom etaveradi. Dunyoda kechayotgan keskinlik va ziddiyatlar asnosida yurtingizda ma'naviy merosni asrash borasida amalga oshirilayotgan ishlarni, xususan, mana shunday ilmiy konferentsiyalar tashkil etilishini O'zbekiston hukumati faoliyatining tahsinga sazovor jihatlari sifatida qayd etish joiz.
Yangi ochilayotgan markazlarga nufuzli xalqaro tashkilotlar xayrixohlik bildirishi, ularning ahamiyati haqida to'lib-toshib so'zlashi ham O'zbekiston tanlagan yo'lning to'g'ri ekanidan dalolatdir. IHTning Islom tarixi, san'ati va madaniyatini tadqiq etish markazi (IRCICA) Bosh direktori Mahmud Erol Qilich 2022-yil 15-iyul kuni Samarqandda o'tkazilgan “Sahih ul-Buxoriy” asarining jahon kutubxonalarida saqlanayotgan qadimiy va nodir qo'lyozma nusxalari” mavzusidagi xalqaro konferentsiyada qatnashib, Imom Buxoriy xalqaro ilmiytadqiqot markazi to'g'risida ham rasmiy shaxs, ham xolis inson sifatida bunday fikr bildirgan edi:
– O'zim rahbarlik qilayotgan markazning bosh maqsadi musulmon olimlarining jahon tsivilizatsiyasi ravnaqiga qo'shgan hissasini keng targ'ib etishdan ham iborat. Islom ilmlari rivojida asosiy o'rin tutgan allomalarni haqli ravishda etuk siymolar sirasida ko'ramiz. Umrini shunday sharafli ishga bag'ishlagan Imom Buxoriyning hayot yo'li va mashaqqatli ijodi haqidagi ma'lumotlarni, uning xizmatlari tufayli erishilgan yangi bilimlar mohiyatini jahon bo'ylab kengroq tarqatishni ota yurtimiz – O'zbekistondagi hamkasblarimiz ishtirokisiz amalga oshirishni imkonsiz deb bilamiz.
Horijda O'zbekistondagi yangi markazlarga, xalqimizning ilmiy-ma'naviy merosiga yuksak e'tiborning sababini Al-Azhar Islom tadqiqotlari majmuasi (Misr) Bosh kotibi Muhammad Nazir Ayyadning mazkur konferentsiyada izhor etilgan quyidagi fikridan anglab olish mumkin:
– Movarounnahr mutafakkirlari ulkan xizmatining samarasi o'laroq, bu qutlug' zamin faqat jug'rofiy nom emas, ilmu ma'rifatda etuklikka erishgan alohida bir tsivilizatsiya makoni sifatida ham shuhrat qozongan. Yurtingizdan etishib chiqqan olimlar islomiy va dunyoviy ilmlarni boshqacha nazar va o'zgacha yondashuv bilan o'rganib chiqib, olamshumul natijalarga erishgan. Insoniyat bugungi kunda ham ana shu ilmlarga ehtiyoj sezmoqda.
Malayziya xalqaro islom universiteti professori Muhammad Saidning so'zlari ilm-ma'rifat hech qachon dolzarbligini yo'qotmasligini tasdiqlaydi:
– Tarixdan bilamizki, O'rta Osiyoga islom dinining kirib kelishi umaviylar davriga borib taqaladi. O'sha yillardan boshlab bu sharofatli zaminda islomiy va dunyoviy ilmlar keng ko'lamda rivojlandi. Movarounnahrdan etishib chiqqan olimlar nafaqat islom dunyosi, balki butun jahon tsivilizatsiyasi rivojiga ulkan hissa qo'shganini alohida ta'kidlashni istardim. Buyuk ajdodlaringiz ilmiy-ma'naviy merosini o'rganish, tadqiq etish bugungi kundagi dolzarb vazifalardan biridir.
Umuman olganda, bugungi O'zbekiston buyuk ajdodlarga munosib voris bo'ladigan avlodni voyaga etkazish yo'lidan bormoqda va bunda ilmiy-ma'naviy merosni o'rganish va targ'ib qilishga alohida e'tibor bermoqda. Islom tafakkuri instituti (Turkiya) direktori, professor Mehmet Go'rmezning quyidagi so'zlari buning yana bir dalilidir:
– Movarounnahr islom tamaddunining beshigi hisoblanadi. Tarixda islom madaniyati dunyoning turli mintaqalarida rivojlangan bo'lsa-da, hech bir yurtda Movarounnahrda bo'lganichalik gullab-yashnamagan. Jumladan, Bag'dod, Andalus, Shom kabi diyorlarda islom madaniyati muayyan davrlar oralig'ida rivojlangan bo'lsa, Movarounnahrda bu hozirgi kunga qadar kuzatib kelinmoqda. Shu sababli bugungi kunda O'zbekiston islom tsivilizatsiyasining tarixda erishgan shonli mavqeini qayta tiklashda muhim o'rin tutadi.
Endi bevosita Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi misolida qaraydigan bo'lsak, ushbu muassasaning 2022-yildagi faoliyati natijalarida ham “Jaholatga qarshi – ma'rifat” maqsadi yaqqol namoyon bo'ladi.
O'tgan yili markaz tomonidan buyuk alloma va mutafakkirlarimiz qalamiga mansub 15 kitob va risola nashr etildi. Ular orasida Abu Ja'far Muhammad ibn Abu Hotim Varroq Buxoriyning “Shamoili Buxoriy”, Imom Termiziyning “E'tiqodi ahli sunna”, Abd ibn Humayd Keshiyning “Musnad”, Imom Dorimiyning “Sunani Dorimiy” hamda “Sunani Dorimiy”dan saylanma hadislar”, “Musnadi Keshiydan durdonalar”, “Sahihi Buxoriy sharhi”ni keltirish mumkin.
Shu o'rinda alloma Abd ibn Humayd Keshiy haqida qisqacha to'xtalib o'tish kerak. Halqimiz Imom Buxoriy, Imom Termiziy kabi muhaddislarning asarlari to'g'risida bugun ozmi-ko'pmi tasavvurga ega. Lekin Humayd Keshiyning asarlari bilan hanuz tanish emas edi. Allomaning “Musnad”i nashr etilganda, Al-Azhar universiteti (Misr) o'qituvchisi, doktor Mahmud Abdulloh Abdurahmon Abduhalim bundan ta'sirlanib, quyidagi fikrlarni bildirgan edi:
– Abd ibn Humayd Keshiy Movarounnahrdan etishib chiqqan ulamolarning peshqadamlaridan va uning asarlari o'zidan keyin kelgan olimlar ijodi uchun poydevor vazifasini o'tagan. Unga shogird darajasidagi mutafakkirlarning merosi chuqur va qayta-qayta o'rganilayotgan bir paytda allomaning hayoti va ilmiy faoliyatini tadqiq etish tarixiy adolatni tiklashga xizmat qiladi. Abd ibn Humayd Keshiy merosi ijtimoiyaxloqiy masalalarni jamlagani, go'zal fazilatlarni targ'ib etishi, illatlardan qaytarishga qaratilgan g'oyalarni qamragani bilan bugungi kun uchun g'oyat ahamiyatli. Bu asar o'zbek xalqi tomonidan katta mamnuniyat bilan qarshi olinadigan va sevib o'qiladigan kitoblardan biri bo'lib qoladi, deb ishonaman.
Mazkur universitetning din asoslari fakul'teti professori, doktor Rizo Muhammad Daqiqiyning so'zlari ham e'tiborga molik:
– Bugungi kunda jamiyatlar insoniy qadriyatlar va fazilatlarni yoyish, terrorizm va ekstremizmni yo'q qilish, mutaassiblikdan qutulishga juda muhtoj. Abd ibn Humaydning “Musnad”i jamiyat ma'naviy ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Asarning o'zbek tiliga o'girilishi xalqingiz uchun “Sahih ul-Buxoriy”, “Sunani Termiziy” va “Sunani Dorimiy”ning tarjimasidan kam bo'lmagan ahamiyat kasb etadi. O'zbek o'quvchilari bu kitobni o'tmish poydevorini mustahkamlab, kelajak robitasini barpo etish istagi bilan qarshi oladi, deb o'ylayman. Chunki tarixini bilmagan xalqning kelajagi bo'lmaydi.
Shuningdek, markazda mazkur risolalar bilan birga, Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Moturidiy, Muhammad Horazmiy, Ahmad Farg'oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Bahouddin Naqshband, Mirzo Ulug'bek, Alisher Navoiy kabi alloma va mutafakkirlar hayoti va ilmiy merosiga bag'ishlangan xalqchil risolalar chop etildi. “O'nta haqiqat” rukni ostida ularning hayoti va faoliyatini aks ettiruvchi stendlar tayyorlandi.
Ilmiy xodimlar Imom Dorimiyning “Sunan”, Imom Buxoriyning “Tarix ussag'ir”, Abu Lays Samarqandiyning “Tafsir” va “Bahr ul-ulum”, Abul Barakot Nasafiyning “Tafsir”, Sayyid Abdul Mojid G'avriyning “Hadis ilmi istilohlari”, Alouddin Kosoniyning “E'tiqod”, Abu Azabaning “Ravzat ul-bahiyya fiyma baynal ash'ariya val moturidiya”, Imom Termiziyning “Aqidaviy qarashlar”, Abul Muntaho Shahobuddin Ahmad ibn Muhammad Mag'nisoviyning “Sharh-u fiqh-ul akbar”, A'lo Buxoriyning “Risola fil aqoid”, Ibrohim Saffor Buxoriyning “Talxis ul-adilla li qavoidit tavhid” asarlarini o'zbek tiliga o'girdi. Shu bilan birga, Haysam ibn Kulayb Shoshiyning “Musnad” asaridan saylanma, Najmiddin Kubro, Mahmud Zamaxshariy, Imom Dorimiy, Abu Lays Samarqandiy, Abu Barakot Nasafiy, Imom Termiziy, Abduxoliq G'ijduvoniy, Burhoniddin Marg'inoniy, Yusuf Hos Hojib va Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti va ilmiy faoliyatiga doir risolalar tayyorladi.
Jamiyatimizda sog'lom diniy muhitni saqlash, asl manbalarga tayangan holda allomalarimiz ilmiy merosini tadqiq etish orqali botil va turli fitnachi oqimlarga raddiyalar berish, yoshlarga sof islom ta'limotini etkazish, buyuk ajdodlarimiz asarlaridagi Vatanga muhabbat, ilm olishga targ'ib, ota-onaga e'zoz va ehtirom kabi ulug' g'oyalarni keng jamoatchilikka etkazish kabi ma'rifiy tadbirlarni tashkil etish Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazining asosiy faoliyat yo'nalishlaridan biri etib belgilangan. Shundan kelib chiqqan holda ma'naviy-ma'rifiy yo'nalishda ham talay ishlar amalga oshirildi.
Markaz faoliyatining yana bir muhim yo'nalishi yurtimiz kitob fondlaridagi islom ta'limoti, tarixi va madaniyatiga oid qo'lyozma asarlarni dolzarbligi bo'yicha tasniflash va tadqiq etish, ko'hna Movarounnahrdan etishib chiqqan mutafakkir va allomalarning mamlakatimiz va xorijiy davlatlarda saqlanayotgan kitob va risolalarini to'plash va o'rganishga qaratilgan.
Markazda jismoniy va yuridik shaxslarda saqlanayotgan islom diniga oid qadimiy, noyob asarlarni xarid qilish bo'yicha ishlar yo'lga qo'yilgan. O'tgan yili jismoniy shaxslardan shunday 44 ta kitob xarid qilindi.
Muassasa Imom Buxoriy nomi bilan atalgani uchun muhaddislar sultonining ilmiy merosiga alohida e'tibor qaratadi. 2022-yilda allomaning shoh asari – “Al-Jomi' as-sahih” hadis to'plamining xorijiy davlatlardagi qo'lyozma fondlarda saqlanayotgan 220 nusxasining ro'yxati shakllantirildi. Imom Buxoriy qalamiga mansub mahalliy va xorijiy qo'lyozma fondlarda saqlanayotgan 2838 asarning reestri tuzildi.
Tabiiyki, boshqa etuk allomalarning asarlari ham markaz ilmiy xodimlarining e'tiborida turadi. Hususan, uning fondida saqlanayotgan 116 nodir qo'lyozma nusxaning annotasiyasi tayyorlanib, rasmiy saytga joylashtirildi. Umumiy hajmi 13 457 varaq bo'lgan 69 kitobdan elektron nusxa olindi.
Bu o'rinda so'z o'z-o'zidan xalqaro aloqalarga kelib taqalyapti. Bu xususda shuni ta'kidlash kerakki, 2022-yildan “Imom Buxoriy nomidagi xalqaro stipendiya” tanlovi joriy etilib, uning sovrindorlari markazga kela boshladi. Bu erda Malayziya milliy universiteti huzuridagi Islom tsivilizatsiyasi instituti professorlari Mohd Al Adib Samuri va Muhammad Hilmi Jalil, Parijdagi Kollej de Frants o'quv-tadqiqot muassasasi vakili Mari Eftimiyu, L.Gumilyov nomidagi Yevroosiyo universiteti (Qozog'iston) doktoranti Almas Imangaliyev kabi jami 6 xorijlik tadqiqotchi ilmiy malakasini oshirdi. Stipendiatlarni jalb qilish ishlari davom etmoqda.
Horijdagi ilmiy muassasalar bilan hamkorlik o'rnatishga alohida e'tibor berilmoqda. Ilmiy tadqiqotlar borasida xalqaro hamkorlik geografiyasi yil sayin kengayib bormoqda. 2022-yilda markaz Malayziya Islom universiteti va Turkiyaning Pamukkale universiteti bilan anglashuv memorandumini imzoladi. Bu bilan uning xorijiy hamkorlari soni 35 ga etdi.
Anglashuv memorandumlaridagi asosiy bandlar qo'shma ilmiy tadqiqotlar tashkil qilish, birgalikda turli mavzularda seminar, konferentsiya, simpoziumlar o'tkazishni nazarda tutadi. Bundan kelib chiqqan holda, davomli ravishda shunday tadbirlar bo'lib o'tmoqda. Hususan, Malayziya milliy universiteti huzuridagi Islom tsivilizatsiyasi instituti, Islom hamkorlik tashkilotining Islom tarixi, san'ati va madaniyatini tadqiq qilish markazi (IRCICA), Ta'lim, fan va madaniyat masalalari bo'yicha islom tashkiloti (ICESCO), Turkiyaning Marmara, AQShning Michigan, Misrning Al-Azhar universitetlari bilan hamkorlikda “Sharq allomalarining islom tsivilizasiyasi rivojiga qo'shgan hissasi”, “Musulmon olimlarining jahon taraqqiyotiga qo'shgan hissasi”, “Ahmad ibn Hafs Kabir Buxoriy merosi va uning ilk Sharq Renessansi va islom falsafasi ilmiy-nazariy asoslarini yaratishdagi o'rni va ahamiyati”, “Moturidiylik ta'limoti va hozirgi zamon”, “O'zbekistonda falsafa tarixi maktabi va Uchinchi Renessans”, “Imom Buxoriy – muhaddislar sultoni”, “Imom Abu Mansur Moturidiy faoliyati va moturidiya aqidaviy mazhabi”, “Qadimiy yozma manbalarni saqlash va tadqiq etish tizimini takomillashtirish masalalari” kabi mavzularda 8 ta xalqaro ilmiy-amaliy anjuman tashkil etildi.
Horijda ham qo'shma tadbirlar o'tkazilmoqda. Hususan, markaz tashabbusi bilan Shveytsariyaning Bazel universiteti, Turkiya ilmiy-tadqiqot markazlari, Italiya va Birlashgan Arab Amirliklarida “Imom Buxoriy asarlari misolida islom san'ati”, “Islom xattotligi”, “Qur'oni karimning O'zbekiston fondlarida saqlanayotgan qadimiy nusxalari” kabi mavzularda jami 6 xalqaro ko'rgazma, islom amaliy san'ati turlari bo'yicha “Movarounnahrda kitobat madaniyati” deb nomlangan festival va savdo yarmarkasi tashkil etildi.
Buyuk Britaniyaning London islom madaniyati markazida Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi tomonidan nashr qilingan kitoblar taqdimoti, “AlFurqon” islom merosi fondida “Qo'lyozmalarni tadqiq etish va kataloglashtirishning ahamiyati” mavzusida davra suhbati bo'lib o'tdi.
Germaniyaning Frayburg universitetida “Ta'vilot ul-Qur'on” asarining o'zbek tiliga tarjima qilingan 29-30-juzlari, “Sahihi Buxoriy sharhi” kitobining taqdimotlari o'tkazildi.
Bular, albatta, Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazining faoliyatiga doir ayrim ma'lumotlar. O'zbekistondagi boshqa turdosh muassasalar faoliyati ham tahlil qilinsa, mamlakatimiz “Jaholatga qarshi – ma'rifat” shioridan hech ham og'ishmasdan, dadil olg'a borayotgani yanada yaqqol namoyon bo'ladi.
Shovosil ZIYoDOV,
Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi direktori,
tarix fanlari doktori
Manba: “Yangi O'zbekiston” gazetasi 2023-yil, 15-aprel, 73-son
Hijriy II asrda ajrab chiqqan davlatlar
Islom olami roshid xalifalar davrida yagona davlat sifatida davom etdi. Umaviylarning davrida ham shunday bo‘ldi. Umaviylar qulashi bilan Islom olamida parchalanish boshlandi. Abbosiylar davlatining ba’zi bir bo‘laklari – amirliklar ajrab chiqib, o‘zlari alohida davlat sifatida mustaqil bo‘la boshladilar. Hijriy 138 (milodiy 756) yilda Andalusda paydo bo‘lgan umaviylar davlati ularning eng birinchisi bo‘ldi. So‘ng hijriy 140 (milodiy 758) yilda Mag‘ribda xorijiylar davlatiga asos solindi. Abbosiylar avvaliga ularni yo‘q qilishga urinib ko‘rishdi, so‘ngra iima bo‘lsa bo‘lsin, degan ma’noda tek qo‘yishdi.
O‘sha davrda ajrab chiqqan amirliklariiig barchasi ko‘proq Islom olamining mag‘rib tarafida bo‘lganini ko‘rish mumkin.
Ajrab chiqqan davlatlar
1. Umaviylar davlati. Andalusda. Hijriy 138–422 (milodiy 756–1031) yillar orasida.
2. Banu Midror davlati. Mag‘ribdagi Sijilmosa degan joyda. Hijriy 140–297 (milodiy 758–909) yillar.
3. Rustamiylar davlati. Jazoirda, O‘rta Mag‘ribda. Hijriy 160–296 (milodiy 777–908) yillarda hukm yuritishdi.
4. Idrisiylar davlati. Mag‘ribda, Marokashda. Hijriy 172–375 (milodiy 789–985) yillar.
5. Ag‘labiylar davlati. Qayruvon – Tunisda. Hijriy 174–296 (milodiy 801–908) yillar.
Andalusdagi umaviylar davlati
Andalusda tashkil etilgan umaviylar davlatining hukmronligi hijriy 138 yildan 422 yilgacha davom etdi (milodiy 756–1031 yillar).
Bu davlat Islom olamidan ajralib chiqqan birinchi mustaqil davlat edi. Ushbu davlatning asoschisi – Abdurrahmon ibn Muoviya ibn Hishom ibn Abdulmalik Umaviy. U umaviylar davlati inqirozga uchraganidan keyin Abbosiylar davlatidan qochib chiqib, Andalusga bordi va o‘zini Abdurrahmon Doxil deb atadi. O‘sha vaqtda Andalusda ishni Yusuf Fihriy Muzariy olib borar, muzariylar bilan yamoniylar o‘rtasida kuchli nizo bor edi. Abdurrahmon Doxil u yerga borgach, yamoniylar va umaviylar uning bayroq ostida birlashdilar va Qurtubaga, Yusuf tomon yurish qilib, u yerda jang qildilar. Urush bir yil davom etdi, oxiri Abdurrahmon g‘alaba qozondi va hijriy 138 yilda hokimiyatni egallab oldi.
Abdurrahmon g‘alaba qozongan mazkur urush Musora nomi bilan mashhur bo‘lgan. Abdurrahmonning ishi qamrovi kengayib, barcha sohillarni o‘ziga bo‘ysundirdi. Hattoki u abbosiylardan Shom yurtlaridagi hokimiyatni tortib olish haqida ham o‘ylay boshladi. Shunda Abu Ja’far Mansur Abdurrahmonni yo‘q qilish maqsadida bir necha marta unga qarshi lashkar yubordi. Hech bir natija bo‘lmagach, unga qarshi urush qilishdan to‘xtadi. Abu Ja’far Mansur Abdurrahmonga tan berib, uni «Quraysh lochini» deya atadi.
Mahdiy xalifa bo‘lganida Abdurrahmon Doxilga qarshi urush qildi, lekin u ham yengildi. Falabadan umidini uzgan Mahdiy ham uni o‘z holiga qo‘yishga majbur bo‘ldi.
Abdurrahmon Doxil hijriy 172, milodiy 788 yilda vafot etdi. Bu paytda davlatning poytaxti Qurtuba shahri edi.
Ushbu davlatning eng mashhur hokimlaridan Abdurramon III, ya’ni Abdurrahmon Nosir hijriy 300–350 (milodiy 912–961) yillarda o‘z hukmini yuritgan. U hokimiyatni egallagan paytda yurtda chuqur iztirob va beqarorlik hukm surardi. U barcha qo‘zg‘alonchilarni o‘ziga bo‘ysundirdi, so‘ngra nasroniylarning yurtlariga qarshi fath ishlarini olib bordi. Ularning ustidan bir qancha ulug‘ g‘alabalar qozondi. Shaxsan o‘zi askarlarga rahbarlik qilib, bir necha urushlarga olib bordi.
Bir marta hijriy 308 (milodiy 920) yilda uyushtirilgan Handaq urushida nasroniylardan yengildi. Lekin keyinroq ularni yengib, o‘z quvvatini tiklab oldi. Uning asrida Andalus o‘z hayotining oltin davrini yashadi. Aynan shu davrda Andalus o‘zining qudratini, go‘zalligini namoyon qildi, siyosiy tamaddun va me’morchilik sohasida buyuk yutuqlarni qo‘lga kiritdi va barchaning ehtiromiga, taqdiriga sazovor bo‘ldi.
Andalus diyorini shon-shuhratga to‘ldirgan ajoyib va yorqin madaniyat, u bilan til va din yagonaligi, iqtisodiy va insoniy aloqalar yordamida yaqindan bog‘langan arab va ispan madaniyatining bir qismi sifatida shakllangan edi.
Vizigot qirollarining hukmronlik yillarida Ispaniya u darajada rivojlanmagan, uning madaniyati yarimyovvoyi ahvolda edi. Musulmonlar tomonidan fath etilganidan so‘ng Ispaniya madaniyati gullab-yashnadi. Yuz yildan kamroq vaqt mobaynida shu paytgacha ishlov berilmagan yerlar haydaldi, huvillab yotgan shaharlar odamlar bilan gavjum bo‘ldi, ajoyib obidalar qurildi, boshqa xalqlar bilan savdo-sotiq aloqalari yo‘lga qo‘yildi. Musulmonlar fan va me’morchilik san’atini jadal sur’atlar bilan rivojlantirdilar. Ular uzoq vaqt davomida butun Yevropa bo‘yicha ilmning yagona manbai bo‘lib kelgan oliygohlarga asos soldilar. Yunon va lotin tilidagi ko‘plab asarlar tarjima qilindi. Uch asr davomida Qurtuba, shubhasiz, «ko‘hna dunyo»ning eng yorqin shaharlaridan biri bo‘lib keldi.
Ijozatingiz bilan o‘sha vaqtlarda musulmon olamining Yevropaga tutashib turgan bo‘lagi – Andalusning ilmiy sohasidagi holat haqida ham ikki og‘iz so‘z yuritsak:
«Uchish moslamasini yaratish g‘oyasi aka-uka Raytlardan ming yil oldin andalusiyalik falakiyotchi va ixtirochi Abbos ibn Firnas at-Takurunniyda paydo bo‘lgan. 852 yilda u erkin hilpiraydigan, yog‘och cho‘plar tikilgan yengsiz keng kiyimda masjid tomidan sakraydi. Ibn Firnas qushga o‘xshab erkin parvoz qilishni niyat qilgan edi. To‘g‘ri, bu orzusi ushalmadi, lekin yuqoridan tushishini sekinlashtirgan uning egnidagi keng kiyimni birinchi parashyut deyish mumkin edi. Olimning o‘zi esa bir oz qo‘rquv va yengil lat yeyish bilan qutuldi. Bu ixtiro parashyutning ilk ko‘rinishi bo‘ldi.
875 yilda 70 yoshni qarshilagan ixtirochi o‘zining uchish moslamasini takomillashtirdi. Unda uchish jarayonini boshqarishning ilk ko‘rinishlari aks etgan edi. Bu qanotlari ipak matodan bo‘lgan, qushga o‘xshash moslama bo‘lib, uning yordamida havoda parvoz etish mumkin edi. Shu tariqa Abbos birinchi deltaplanni ixtiro qildi. U o‘z ixtirosini qo‘liga olib, Jabal al-Arus nomli tepalikdan sakraydi. Havo oqimlari olimni ko‘tarib, oldinga olib ketadi. Ko‘p ming sonli odamlarning ko‘z o‘ngida u havoda o‘n daqiqacha parvoz etadi va sezilarli balandlikka ko‘tariladi. Lekin yerga qo‘nish omadsiz bo‘lib, moslama o‘z ixtirochisi bilan birga pastga qulaydi. Abbos jiddiy jarohatlanadi. Keyinchalik u moslamaga dum qismini o‘rnatish orqali qo‘nishni osonlashtirish mumkinligini ta’kidlagan. Xuddi shu olimning o‘zi planetariy va artmillyar qubbani ko‘radi hamda vaqtni o‘lchash uchun o‘ziga xos asbob yaratadi. Oydagi kraterlardan biri uning ismi bilan nomlangan.
Andalusiyalik mashhur olim Abdulloh ibn Baytar (milodiy 1190–1248) o‘rta asrlarda yirik o‘simlikshunos va farmatsevt sifatida shuhrat qozongan bo‘lib, 1400 ga yaqin dorivor o‘simliklar va o‘tlarni tavsiflagan, ulardan 300 ga yaqini ilgari tabobatda ma’lum bo‘lmagan. Uning amalga oshirgan ishlari XVI asrgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Ular orasida dorivor o‘simliklar haqidagi ilmiy asar alohida o‘rin tutadi.
Mashhur tabib Xalaf Zahroviy (milodiy 963–1013) jarrohlikni mustaqil fanga aylantirdi va ikki yuzga yaqin jarrohlik asboblarini tavsiflab berdi. U o‘rta asrlardagi eng buyuk musulmon jarroh va zamonaviy jarrohlikning ustozlaridan biri hisoblanadi. Uning ko‘pgina mavzularni qamrab olgan tibbiy matnlaridan ham musulmon, ham Yevropa mamlakatlarida olib borilgan jarrohlik amaliyotlarida to Uyg‘onish davrigacha foydalanilgan. Xalaf Zahroviyning jarrohlik va asboblar haqidagi «At-Tasrif» nomli ilmiy asari uning tibbiyot sohasi ilmiga, shuningdek, ushbu soha tarixiga qo‘shgan eng katta hissasidir. Mazkur kitob jarrohlik sohasining rivojlanishida alohida ahamiyat kasb etgan va ko‘pgina tillarga tarjima qilingan. Zahroviy ko‘plab murakkab jarrohlik amaliyotlarini muvaffaqiyatli tarzda amalga oshirgan. U qalqonsimon bezning bir qismini olib tashlash jarayonini hali bu kabi amaliyotlar Yevropada amalga oshirish boshlanmasidan to‘qqiz asr oldin tavsiflab bergan. Zahroviy og‘iz bo‘shlig‘ida turli jarrohlik amaliyotlarini amalga oshirgan, mahsus asboblar yordamida tishdagi toshlarni olib tashlagan, singanlarini davolagan va pastki jag‘ chiqishini muolaja qilgan. Uning ilmiy asarida tish sug‘urish asbobi – omburlarning har xil turlari tavsif qilingan. Tish katagining qonashida uni to‘yingan kuporos bilan to‘ldirishni yoki o‘sha yerga qizdirilgan asbob bosishni tavsiya qilgan. Qurtubadagi Zahroviy yashagan ko‘cha uning nomi bilan – «Calle Albucasis» («Abul Qosim ko‘chasi») deb ataladi. U mazkur ko‘chadagi 6-uyda yashagan bo‘lib, ushbu uy hozirda turizm bo‘yicha Ispaniya Kengashi tomonidan bronzadan yasalgan xotira taxtachasi (1977 yilning yanvar oyida taqdirlangan) bilan saqlab qo‘yilgan, bu taxtachada quyidagi so‘zlar bitilgan: «Bu Abul Qosim yashagan uy».
Andalusiyalik olim Jobir ibn Aflah (XII asr) o‘zining falakiyot va riyoziyot sohasidagi ixtirolari bilan shuhrat qozondi. U Klavdiy Ptolemey o‘zining mashhur «Almagest» nomli falakiyot sohasidagi ilmiy asarida yo‘l qo‘ytan xatolarni tuzatgan. Uning kuzatuvi ostida Sevilyada Yevropadagi birinchi rasadxona qurilgan. Jobir ibn Aflahning sharafiga oydagi Geber krateri uning nomi bilan atalgan.
Yana bir andalusiyalik falakiyotchi olim Nuriddin al-Bitrujiy (1204 yilda vafot etgan) bitgan asarlarning tarjimalari ham Yevropada katta qiziqish uyg‘otgan. Ptolomeyning sayyoralar harakati borasidagi nazariyasini tanqid qilgan holda, u samoviy jismlar harakatining yangi nazariyasini ilgari suradi. Oydagi Alpetragiy krateri uning ismi bilan atalgan.
Ma’lumki, Ibrohim al-Fazariy (milodiy 777 yilda vafot etgan) tomonidan usturlobni – yulduzlar joylashuvini aniqlash uchun ishlatiladigan burchakni o‘lchaydigan asbobning ixtirosi musulmon olimlarning astronomiya sohasiga qo‘shgan buyuk xizmatlaridan biri bo‘ldi. Ushbu asbob andalusiyalik olim Ibrohim az-Zarqaliy (milodiy 1028–1087) tomonidan takomillashtirildi. «Yassi usturlob» deb atalgan ushbu yangilangan asbob bir necha asr davomida sayyohlar va falakiyotchilarning talablarini qondirib keldi. Az-Zarqaliyning sharafiga oy sathidagi tog‘ tekisligi uning nomi bilan – Arzaxel deb nomlangan.
Atoqli andalusiyalik faylasuf Ibn Rushd (1126–1198) Arastuning (Aristotel) o‘rta asrlardagi birinchi sharhlovchisi hisoblanadi. Uning asarlari ta’sirida Fransiyada «lotin averroizmi» (Ibn Rushd ismining lotincha talaffuzi – Averroes) nomi bilan tanilgan oqim paydo bo‘ldi. Boshqa tarafdan, uning asarlari Ulug‘ Albert (milodiy 1206–1280) va akvinalik Foma (1226–1274) kabi faylasuflar qarashlarining shakllanishiga katta hissa qo‘shdi.
Qurtubalik musulmon olim Idrisiy (1100–1166) 850 yil oldin zamonaviy jo‘g‘rofiy xaritalarga yaqin bo‘lgan dunyo xaritasini tuzishga muvaffaq bo‘ldi.
Musulmonlarning riyoziyot sohasidagi yutuqlarini ham e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi. Ushbu yutuqlarga hatto zamonaviy Yevropa olimlari ham qoyil qolmoqdalar. Misol uchun, taniqli g‘arb olimi, professor Jak Risler shunday degan: «Uyg‘onish davridagi bizning riyoziyot ustozlarimiz musulmonlar bo‘lishgan».
Ta’kidlash lozimki, 950 yilda Andalusda Yevropadagi birinchi qog‘oz ishlab chiqarish fabrikasi qurilgan. «Ko‘hna dunyo»ning boshqa mamlakatlarida esa bunday fabrikalar ancha keyin paydo bo‘lgan: Rumda – 1100 yilda, Siqilliyada – 1102 yilda, Olmoniyada – 1228 yilda, Angliyada esa 1309 yilda.
Qurtubada aholi orasida deyarli to‘liq savodxonlikka erishilgan. Uning aholisi, olimlari va savdogarlari, jangchilari va mehnatkashlari – barcha-barchasi ilm olishga, ilmiy mubohasalar olib borishga, kitoblarni o‘qish va muhokama qilishga nihoyatda istakli edilar. Hatto Qurtubadagi ayollar orasida ham kitob yig‘ishga ishtiyoq kuchli edi.
Musulmonlar faoliyati ilm-fan, sanoat va san’atning barcha sohalarini qamrab olgan edi. Ular tomonidan amalga oshirilgan jamoatchilik ishlari rimliklar faoliyatidan ham kattaroq edi. Barcha yerlarda ko‘priklar, yo‘llar qurilar, sayyohlar uchun mehmonxonalar qad ko‘tarar, ularning adadi tobora oshib borar edi. Arxiyepiskop Ximenes keyinchalik Grenadada arab qo‘lyozmalarini yoqar ekan (ulardan sakson ming atrofida to‘plagan edi), o‘z dinining dushmanlari haqidagi xotiralarni tarix sahifalaridan butunlay o‘chirib tashlamoqchi bo‘ldi. Ammo ayon bo‘ldiki, ularning nomlari nafaqat yozma meroslari, balki musulmonlar Yer yuzida qoldirgan sonsanoqsiz mehnat maxsullari tufayli saqlanib qoldi.
Dengiz floti nihoyatda rivojlangan bo‘lib, uning vositasida Yevropa, Osiyo va Afrikaning barcha dengiz bo‘yi shaharlari bilan savdo-sotiq ishlari olib borilgan. Uzoq vaqt davomida musulmonlar O‘rta yer dengizining yagona xo‘jayinlari bo‘lishgan (Gyustav Lebon. «Arablar tamadduni», 1884).
Bir necha yuz yil ichida Ispaniyani ham ma’naviy, ham moddiy jihatdan o‘zgartirgan musulmonlar uni Yevropadagi (barcha xalqlar ustidan eng yuqori darajaga chiqarib qo‘yishdi. Hatto odob-axloq ham ulkan o‘zgarishlarga uchradi. Musulmonlar nasroniylarni eng qimmatli insoniy sifat- bag‘rikenglikka o‘rgatdilar (barcha hech bo‘lmaganda shunday bo‘lishga harakat qilardi). Ularning fath etilgan mamlakat aholisiga nisbatan marhamati shu darajada ediki, hatto nasroniy ruhoniylarga cherkov yig‘ilishlarini o‘tkazishlariga ijozat berilgan edi. 782 yilda Sevilyadagi yig‘ilish yoki 852 yilda Qurtubadagi yig‘ilish shu jumladandir. Arablar hukmronligi davrida ko‘rilgan ko‘plab cherkovlar ham ularning o‘z qo‘llari ostidagi xalqlar e’tiqodiga nisbatan hurmatini isbotlaydi. Musulmonlar Ispaniyasi Yevropadagi yahudiylar panoh topgan yagona mamlakat edi. Shuning uchun ko‘plab yevropaliklar bu yerlarga ko‘chib kelishgan.
Gyustav Lebonning yozishicha, Ispaniya arablarini bag‘rikenglikdan tashqari, oliyjanoblik xislatlari ham ajratib turardi. Ritsarlik qonunlari: zaiflarga shafqat qilish, mag‘lubga nisbatan marhamatli bo‘lish, berilgan so‘zga sodiq qolish va boshqalarni nasroniy mamlakatlar keyinroq qabul qildilar; odamlar qalbiga dindan ko‘ra mazkur qonunlar ko‘proq ta’sir ko‘rsatdi, bular esa Yevropada arablar sababli tarqalgan edi.
Omiriylarning xokimiyatni egallashi
Andalusda hijriy 366–399 (milodiy 976–1008) yillarda Hojib Mansur Omiriy mulkni, hukumatni o‘ziniki qilib oldi. U o‘n yoshli xalifa Hishomning vasiysi bo‘lgani va Banu umayyalarning zaiflashganidan unumli foydalandi. Mansur Omiriy o‘tkir zehnli, shijoatli va tadbirkor odam bo‘lib, qo‘zg‘alon va fitnalarni ustalik bilan bostirar edi. U nasroniylarga qarshi fath ishlarini davom ettirdi. Ko‘pincha urushlarga o‘zi rahbarlik qilar edi. Ellikta jang olib borilgan bo‘lsa, ularning birortasida mag‘lubiyatga uchramadi. Shimoli-g‘arbdan Ispaniyaning eng uzoq hududlarigacha yetib bordi. Yevropa podshohlarining barchasi uning haybatidan titrar edi.
Mansur Omiriydan keyin hokimiyatni o‘g‘li Abdulmalik oldi. U ham shijoatda, zakovatda huddi otasiga o‘xshardi. Abdulmalikdan keyin hokimlik uning ukasi Abdurrahmonga o‘tdi. Abdurrahmon otasi va akasidan ko‘ra anchagina zaif edi. U hijriy 399 yilda qatl qilindi. Ushbu hodisa bilan omiriylarning Andalusdagi hukmi nihoyasiga yetdi.
Hukmdorlik yana Banu Umayyaga qaytdi. O‘sha vaqtda Banu Umayyaning odamlari zaif bo‘lib, o‘zaro urushlar, nizolar tez-tez chiqib turardi. Nihoyat hijriy 422 (milodiy 1031) yilda ularning hukmi tugadi va Andalus turli amirliklarga bo‘linib, tarqalib ketdi. Hokimiyatni amirliklarning podshohlari egallab oldi. Bu haqda keyinroq batafsil so‘z yuritiladi.
Andalusdagi eng mashxur umaviy jokimlar:
1. Abdurrahmon Doxil. Hijriy 138–172 (milodiy 756–788) yillar
2. Hakam ibn Hishom. Hijriy 180–206 (milodiy 796–821) yillar.
3. Abdurrahmon ibn Hakam. Hijriy 206–238 (milodiy 821–852) yillar.
4. Muhammad ibn Abdurrahmon. Hijriy 238–273 (milodiy 852–886) yillar.
5. Abdulloh ibn Muhammad. Hijriy 275–300 (milodiy 888–912) yillar.
6. Abdurrahmon ibn Muhammad Nosir. Hijriy 300–350 (milodiy 912–961) yillar.
Keyingi mavzu:
Mag‘ribdagi Sijilmosaning Banu Midror davlati;
O‘rta Mag‘ribdagi rustamiylar davlati;
Marokashdagi idrisiylar davlati;
Tunis – Qayruvondagi ag‘labiylar davlati;
Tashqi fathlar.