Italiyada islom. Ana shu iboraning o‘ziyoq eshitgan kishini hushyorlikka chorlaydi. Axir, tasavvur qiling: bu davlat poytaxtida Rim-Katolik Cherkovining markazi  Vatikan – shahar-davlat bor.

Biroq, keling, asrlar qa’ridagi tarixga nazar tashlaymiz. Ayon bo‘lishicha, ming yillardan ham oldinroq g‘arbiy yevropadagi boshqa davlatlarga qaraganda islom Italiyada keng yoyilgan ekan. O‘rta asrlardagi arab istilosi davrida Janubiy Italiyada islom dini keng tarqalgan edi. Boriy amirligi janubiy yarim orolda 847 yildan 871 yilgacha mavjud bo‘lgan. Bundan tashqari, 700 yildan 1091 yilgacha, 400 yil davomida Pantelleriya, Sitsiliya, Malta va boshqa orollar musulmonlar nazorati ostida bo‘lgan va bu makonlar, garchand, keyinchalik aososiy aholisi nasroniylar bo‘lgan bir necha musulmon knyazliklariga bo‘linib ketgan bo‘lsa-da,  shartli ravishda Sitsiliya amirligi deb atalgan.  Janubiy Italiyani normanlar bosib olganidan so‘ng musulmonlarning bu yerdagi davlati barham topgan. Shunday bo‘lsa ham musulmonlarning ko‘plab jamoalari Sitsiliyada  XIV asrgacha saqlanib qolgan.

Aynan o‘sha davrda Sitsiliya orolida musulmon Ispaniyasi bilan birga ushbu mintaqada hozirgacha madaniyati va san’atining izi qolgan islom taraqqiyoti tashkil topgan.

Go‘yoki tarix sahifalariga singib ketgandek tilsiz guvohlar – Palermodagi ajoyib me’moriy yodgorliklar va oroldagi boshqa shahar va qishloqlar, ularning nomlari, manzarali va amaliy san’at asarlarining yorqin namunalari, Sitsiliya muzeyidagi noyob ekspozitsiyalar, arab tilidagi kitoblar va qo‘lyozmalar, oroldagi eng muhtasham kutubxonada saqlanayotgan Qur’oni karimning qadimiy nusxasidir.

 IX asrning birinchi yarmida musulmonlar Korsika va Sardiniyaning bir qismini bosib oldi. Uning ortidan Maltani ham ishg‘ol qildi. Shundan keyin O‘rta yer dengizi musulmon davlatining ichkarisidagi dengiz bo‘lib qoldi.

Islom tamadduni bir necha yuz yil davomida Italiyada barq urib, hozirgi kunimizgacha saqlanib qolgan bebaho me’moriy obidalar barpo etdi. XIV yuzyillik so‘nggiga qadar arab tili sitsiliyaliklarning muomaladagi  tillaridan biri bo‘lgan. Hozirgi vaqtda sitsiliyaliklar tilida arabchadan o‘sha vaqtlarda o‘zlashgan ko‘p so‘zlar mavjud. Mintaqada arablar va turklar bilan bog‘liq qator haykallar ham saqlanib qolgan. Keyinchalik, Uyg‘onish davrida islom o‘rta asrlar Italiyasining madaniy an’analarida o‘z aksini topdi. Normanlar istilosidan so‘ng Sitsiliyada musulmonlar davlatchiligi barham topdi. Ammo XIV asr boshlariga qadar bu yerda ko‘plab musulmon jamoalari saqlanib qolgan. Islom madaniyati va me’morchiligi ta’siri Italiyada hozirgi kunlarda ham sezilib turadi. Bugungi kunda islom dini Italiyada G‘arbiy Yevropaning boshqa davlatlariga o‘xshab ikki ko‘rinishda tarqalmoqda. Bir tarafdan, ular turli vaqtlarda islom diniga kirgan italyanlar. Ularning soni 10-15 ming atrofida deb aytilsa-da, ba’zida 30-50 ming kishi deyishadi. Ammo Italiyadagi musulmonlarning aksari esa Osiyo va Afrikaning o‘ttiz mamlakatidan kelgan 560 ming muhojirdir. Ularning hammasi Italiya fuqaroligini olgan yoki yashashga va ishlashga ruxsatnomasi bor shaxslardir. Ba’zi manbalarga ko‘ra, muhojir-musulmonlarning soni bir milliondan baland bo‘lishi ham mumkin. Italiyaga musulmon muhojirlarning ommaviy ravishda oqib kelishi o‘tgan asrning 80-yillariga to‘g‘ri keladi. Lekin undan oldin ham mamlakatda musulmonlarning jamoasi mavjud edi.  Ularning ko‘pchiligi Afrika davlatlari, bir zamonlar Italiyaning mustamlakasi bo‘lgan – Somali va Liviya davlatlari fuqarolaridir. Ko‘payish bosqichidagi italiyalik musulmonlarning ikkinchi avlodi, birinchi muhojirlar to‘lqinining farzandlaridir. Italiyalik musulmonlar bosqichma-bosqich italiya jamiyatiga singishdi va bu jamiyat muhojirlarni etnik va diniy e’tiqodidan ajratib ololmadi. 

Italiyada islomning o‘rni haqida gapiradigan bo‘lsak, xuddi qo‘shnisi Fransiya kabi katoliklikdan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Keyingi o‘n besh yil ichida muhojirlar oqimining ko‘payishi sababli italiyalik musulmonlar tashkilotlari tobora ortib bormoqda. Dastlab jamoalar paydo bo‘ldi, ibodatxonalar ochildi, keyin esa turli-tuman islom madaniyat markazlari tashkil topa boshladi. Milanda chop etiladigan «Il jurnal» nashri yozishicha,  2002 yil Italiyada 350 masjid va ibodatxonalar bo‘lgan va ularning uchdan bir qismining minora va gumbazlari bor bo‘lib, ana o‘shalarnigina masjid deb atash mumkin bo‘lgan.

Etnik va diniy jamoalarning farqli jihatlariga qaramasdan Italiyada kelib chiqishi turli millatlardan bo‘lgan, shuningdek, islom diniga kirgan mahalliy musulmonlarni ham o‘ziga jalb etadigan islom markazlari bor. Bunday markazlar mamlakatda 30ga yaqin. Ularning eng mashhurlari Milan va Rimda, mamlakat janubida esa Neapol va qisman Palermoda.

 Milandagi Islom markazi  masjidlarga o‘xshab barpo etilgan – Islom madaniyati institutidir. Ularning birinchisini 1977 yilda italiyalik sunniy musulmonlar barpo etgan. Bu markaz islomiy mavzularda turli tadbirlar o‘tkazadi, italyan va arab tillarida xabarnoma chiqaradi, adabiyotlar tarqatadi, turli o‘quv kurslari tashkil qiladi va shar’an halol bo‘lgan go‘sht yetishtiradi.  Milanlik dastlabki musulmon italiyada mashhur sanalgan sulolalardan birining vakili  Abdul Vohid Pallavich hisoblanadi. Islom madaniyati instituti va uning masjidlari besh vaqt namoz vaqtida igna tushadigan joy topilmay qoladigan, hatto odamlar ko‘chalargacha chiqib ketadigan, ko‘plab musulmonlar bilan bog‘liq.  Shuningdek, institut imon keltirganlar o‘rtasida targ‘ibot ishlarini ham olib boradi.  Musulmonlarning yana bir muhim markazi – Rim. G‘arbiy Yevropadagi eng katta sanaluvchi hashamatli masjid 1995 yil Rimda barpo etilgan.

  Masjidning faoliyati Italiya islom madaniyati instituti hamda Rimda akkreditatsiya qilingan musulmon davlatlari elchxonalari bilan bog‘liq. Ushbu mamlakatlarning diplomatik korpuslari vakillari institut kengashi rahbarlari hisoblanadi. Italiyada musulmonlarni umummillat darajasida birlashtirishga ko‘p bora harakat qilingan. Chunki Italiyada ham boshqa davlatlardagiga o‘xshab musulmonlarning manfaatini himoya qiladigan, zarurat tug‘ilganda davlat hokimiyati bilan munozara qilishga qodir bo‘lgan markazlashgan birlashmaga ehtiyoj bor. Italiyalik musulmonlarning Qur’oni karimni maktabda o‘rgatish yoki muqobil tarzda barpo etilgan  musulmon maktablari huquqini davlat maktablari bilan tenglashtirish, yangi masjidlar qurish uchun ruxsat olish tartibini soddalashtirish, islom shariati asosida o‘qilgan nikohni rasmiy tarzda qayd etish va boshqa masalalarga doir yechimini topishi zarur bo‘lgan muammolari ham bor. Ruyxatdan o‘tgan ibodatxonalar va masjidlar qoshida halol go‘sht do‘konlari mavjud. Musulmonlar uchun alohida qabristonga ham joy ajratilgan.

Italiya maktablarida “din soati” darsi ko‘zda tutilgan. Ammo qaysi dinni o‘rganish yoki dahriylik yo‘lini tutib mazkur darsga qatnashmaslik o‘quvchi va ota-onaning ixtiyoriga qarab bo‘ladi. Biroq hozircha ba’zi joyda bunga kadr yetishmasligi, ba’zi joyda xona yetishmasligi, gohida islomobofiya tizimi ishga tushayotgani sababli musulmon bolalar islom dini darslariga yetarlicha qatnasha olmayapti. Shuning uchun italiyalik musulmonlarning uchdan bir qismi farzandlariga islomning asoslarini puxta o‘rgata olmayotganini asosiy muammolardan bir deb hisoblaydi. Shuningdek, shifoxonalardagi musulmon bemorlarga ruhiy-ma’naviy yordam ko‘rsatish masalasi ham shunday muammolar sirasiga kiradi. Ular bu kabi muammolar vaqtning oqimi bilan barham topib boraveradi, deb ishonadilar.

Damin JUMAQUL tarjima qildi.