O`zbekiston musulmonlari idorasi

OY ko‘rinsa ham hisob, to‘lsa ham hisob

26.05.2017 75141 10 min.

Bugun muborak juma - hajjul masokin. Ana shunday fazilatli kunning oqshomida taroveh namozini o‘qib boshlaymiz, inshoalloh.

Yurtimizda turli firqalar, diniy oqimlar ildiz otib ketishiga yo‘l qo‘yilmasdan ularning faoliyatiga vaqtida chek qo‘yilgani tufayli diniy masalalarda ixtiloflar yo‘q - Allohga shukr. Ammo shu, har yili Ramazon kirgan va chiqqan vaqtda ayrim kishilar ikkilangandek bo‘lib qoladi: "falon davlatda ro‘za boshlanibdi, pismadon joyda hayit bayrami bo‘libdi..." Bu masalada ham yurtdoshlarimiz ancha tushunchaga ega bo‘lib, oldinga shubha-gumonlar ikkilanishlarga joy bo‘shatdi, ikkilanishlar ham deyarli barham topib qoldi. Shunday bo‘lsa-da, iymonlashishni niyat qilib ro‘zaning kunini aniqlash borasida sevikli Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam, sahobai kiromlar, salafi solihlar va ulug‘larimiz qanday yo‘l tutgani haqida so‘z yuritishni niyat qildik.

Oisha onamiz aytadilarki: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Sha’bon oyining kunlarini hisoblagani qadar boshqa birorta oyning kunlarini hisoblamas edilar. Ramazon hiloli ko‘ringanidan boshlab ro‘za tutardilar. Agar bulut chiqib oyning yuzini to‘sib qolsa, Sha’bonning kunlarini o‘ttizga yetkazardilar va ro‘zani boshlardilar” (Imom Abu Dovud rivoyati).

Hadisi sharifdan Ramazonning boshlanishiga va oxiriga yetishiga ishorat qiluvchi asosiy holat hilolning ko‘rinishi emas, oyning kun hisobiga to‘lishi ekani ayon bo‘lmoqda. Demak, Payg‘ambar alayhissalom hilolni ko‘rmasalar ham vaqt kirgani uchun ro‘zani boshlagan ekanlar.

Bugungi kunda hilolning qaysi vaqtda to‘lishi astronomik kuzatuvlar tufayli oldindan bilinmoqda. Ko‘z bilan ko‘rmoq esa hilol to‘lganidan 8-10 soat so‘ngra yuz berishi ham mumkin bo‘ladi.

Hozirgi vaqtda ba’zi islom o‘lkalarida ro‘zani boshlash uchun astronomik kuzatuvlar, ba’zilarida esa esa ko‘z bilan ko‘rmoq asos qilib olinmoqda.

Astronomik jihatdan hilolga yetishmoq davrining hisoblanishi aniq hisobda qat’iy bir vaqtni ifoda etadi. Fiqh olimlari ikkalasining ham joizligini, kishining o‘zi turgan joyga ko‘ra harakat etishi kerakligini aytganlar. Saodat asrida yuz bergan hodisa bu fikrni tasdiqlaydi.

Kurayb roziyallohu anhudan rivoyat:

"Ummu Fazl binti al-Horis uni Shomga, Muoviyaning oldiga yuborgan edi. U aytadiki:

"Bas, Shomga kelib u (Ummu Fazl)ning hojatini bajardim. Men Shomdaligimda Ramazon kirib qoldi, hilolni juma kechasi ko‘rdim. So‘ngra oyning oxirida Madinaga keldim. Ibn Abbos mendan: "Hilolni qachon ko‘rdingiz?" deb so‘radi.

"Uni juma kechasi ko‘rdik", dedim.

"Sen o‘zing ko‘rdingmi?" dedi.

"Ha, odamlar ham ko‘rdilar. Ro‘za tutdilar. Muoviya ham ro‘za tutdi", dedim.

"Lekin biz shanba kechasi ko‘rdik. To o‘ttiz kunni mukammal qilgunimizcha yoki uni ko‘rgunimizcha tutaveramiz", dedi.

"Muoviyaning ko‘rgani va ro‘za tutgani bilan kifoyalanmaysanmi?" dedim.

"Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bizga shundoq amr qilganlar", dedi" (Imom Muslim, Imom Abu Dovud, Imom Termiziy, Imom Nasoiy rivoyati).

Sharh:
Bir ish bilan Shomga borgan Qurayb roziyallohu anhu u yerda juma kuni hilolni ko‘rgan va shomliklar bilan birga ro‘zani tutishni boshlagan. Madinaga kelganida ham Ramazon davom etayotgan edi va bu yerdagilar ro‘zani bir kun so‘ng boshlaganlar.

Shomda bir kun oldin boshlangan ro‘za masalasini Ibn Abbos roziyallohu anhu Shomga ergashishni ma’qul topmay, “hilolni ko‘rishga qadar”, hilol ko‘rilmagan taqdirda “kun hisobida o‘ttiz kun to‘lishiga qadar” ro‘zada davom etmoqqa qaror qilmoqda. “Nega Shomga ergashmaysiz?” degan savolga: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam (bunday holatlarda) turgan makonimizdagi vaqtga rioya etmog‘imizni amr etdilar”, dedilar.

Qur’oni Karimda:

"Quyosh ham, Oy ham (aniq) hisob bilan (sayr qilur)" (Ar-Rahmon surasining 5-oyati);

"(U) tong ottiruvchidir. Tunni oromgoh, Quyosh va Oyni esa hisob belgilari qilib qo‘ydi. Bu qudratli va Dono zotning o‘lchovidir" (An’om surasining 96-oyati);

"U Quyoshni ziyo (taratuvchi) va Oyni nur (sochuvchi) etgan hamda yillarning adadini va (vaqt va zamonga doir) hisobini bilishlaringiz uchun uni (Oyni) manzillarga (bo‘lib) o‘lchab qo‘ygan zotdir..." (Yunus surasining 5-oyati);

"Albatta, Allohning nazdida oylarning adadi – Allohning osmonlar va Yerni yaratgan kunidagi bitigiga muvofiq - o‘n ikki oydir..." (Tavba surasining 36-oyati);

"Sizdan (Ey Muhammad!) hilollar (yangi oylar) haqida so‘raydilar. "Ular odamlarga (yil hisobi) va haj uchun vaqt o‘lchovlaridir", - deb ayting" (Ar-Rahmon surasining 189-oyati), deb oy va yillar almashishining aniq vaqt bo‘yicha haraktlanishi bayon qilingan.

Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam ana shu oyati karimalarga suyangan holda Ramazon boshlanishi va nihoyasini aniqlashni buyurganlar. “Hilolni ko‘rgandan so‘ng ro‘zani boshlang, uni takror ko‘rganda bayram qiling. Havo bulutli bo‘lib hilol ko‘rinmay qolsa, ichida bo‘lganingiz oyni o‘ttizga yetkazing” (Imom Buxoriy, Imom Muslim rivoyati), ma’nosidagi hadislardan islomda ibodat hayotiga va boshqa bir qator hukmlarga aloqador vaqtlarning aniqlanishi har bir kishining qulaylik bilan anglab amalga joriy eta oladigan darajada sodda ko‘rinishdadir.

Yer sharining tuxumsimon yoki yumaloq shaklda ekani bois hilol har yurtda har xil vaqtda ko‘rinishi mumkin. Bunga oy tug‘adigan yerning farqliligi deyiladi. Ro‘zani boshlarkan oyning qachon ko‘rinishi yoki ko‘rinmasligiga e’tibor berilishi yoki berilmasligi haqida olimlar turli fikrlarni ilgari surganlar. Hanafiy mazhabiga ko‘ra, dunyoning bir joyida ko‘ringan hilol boshqa yerga uzoq bo‘lsa, ular oyning ko‘rilishini kutishi kerakligi aytiladi.

Ilmimiz boyishiga hissa bo‘lsin degan niyatda muhtaram shayximiz Abdulaziz Mansur hazratlarining fatvolari va hurmatli Muhammad Sharif Juman domla tayyorlagan materialni ham mushtariylarimizga ilindik.

Ibodat masalasida ehtiyot bo‘laylik

Dinimiz bizlarga buyurgan ibodatlarning hammasi muayyan vaqtlarda ado etiladi. Besh mahal namozning vaqtlarini hamma yaxshi biladi. Hojatidan ortiq moli (puli, qo‘y-echkisi, qoramoli va tijorat mollari) nisobga yetgan kundan bir qamariy yil to‘lishi bilan kishiga zakot farz bo‘ladi. Shuning uchun, har bir kishi molining zakotini ado etish vaqtini o‘zi uchun belgilab oladi.

Ammo qachon ramazon ro‘zasining boshlanishi va tugashining, haj tayin etilishining shartlari bor. Ramazon ro‘zasining boshlanishini aniqlash ramazondan bir oy oldin boshlanadi. Chunki oldin sha’bon oyining birinchi kuni aniqlanishi lozim. Sha’bonning yigirma to‘qqizinchi kuni shomdan oldin ramazon hilolini ko‘rishga chiqish vojib bo‘ladi. Agar shu kuni hamma hilolni ko‘rsa, ertasi kuni ramazon ro‘zasi tutiladi.

Ramazon hilolini hamma ko‘rishi juda kam bo‘ladigan holat. Havo bulutli yo chang bo‘lganidan hech kim ramazon hilolini ko‘rmasa, muftiy sha’bonni o‘ttiz kunga to‘ldirilishini va keyingi kun ramazon ro‘zasi boshlanishini e’lon qiladi. Ya’ni, bu holda ramazon ro‘zasi boshlanishini faqat muftiy e’lon qiladi.

Havo bulutli yo chang bo‘lganida bir kishi, shavvol hilolini ko‘rdim deb, ertangi kuni og‘zini ochmasligi lozim. Agar og‘zini ochsa, bir kun qazo tutib berishi vojib bo‘ladi. Agar bir qancha kishilar falon yurtda bugun ro‘zaning o‘ttizinchi kuni, ertaga hayit, ular bizdan bir kun oldin oyni ko‘rib, ro‘za tutishgan ekan, desalar, ertangi kuni og‘iz ochilmaydi, taroveh namozi ham qoldirilmaydi. Chunki ular, o‘zlari yo boshqalarning shavvol oyi hilolini ko‘rishgani haqida guvohlik berishmagan.

Ibodat masalalarida ehtiyot bo‘lish kerak. Falon yurtda bugun hayit ekan, deb og‘izni ochib yuborish mumkin emas. Zero, ramazon ro‘zasining boshlanishi ham, tugashi ham muftiy e’lon qilishi bilan aniq bo‘ladi.

“Hidoya”, “Olamgiriya”

kitoblari asosida

Muhammad Sharif JUMAN tayyorladi.

Bizning asrimizda hilolni ko‘rib, ro‘za tutish va hilolni ko‘rib, hayitni belgilash masalasida butun islom olamining ulamolari ittifoqda emaslar. Zero, keyingi vaqtlarda paydo bo‘lgan zamonaviy astronomik jihozlar, quyosh, oy hisoblarini taqvimlar bilan yuritishning keng joriy bo‘lgani ko‘pchilik ulamolarda zamonaviy taqvimlarga moyillik paydo qilgan. Masalan, Saudiya mamlakatida «ru’yati hilol»ga oid hadisi sharifga qattiq amal qilinishi natijasida har yili Ramazon oyining birinchi kuni, taqvimda qanday yozilganidan qat’i nazar, yangi oy hilolini ko‘rgan guvohlar so‘ziga binoan e’lon qilinadi. Natijada bizning mintaqamizga o‘xshagan ko‘plab taqvimga binoan oyni belgilovchi musulmonlar diyorlarida ba’zan Saudiya bilan bir xil emas, balki boshqa-boshqa kunlarda ro‘zani boshlash yoki hayitni e’lon qilish hollari davom etmoqda. Vaholanki, har bir mamlakat o‘zining iqlimiga qarab hilol ko‘rinishini belgilab, o‘zining hisob-kitobi bo‘yicha ro‘za va hayit kunlarini belgilashi joiz ekani «Badoye as-sanoye» kitobida keltirilgan.

Shayx Abdulaziz Mansur,

«Ming bir fatvo», 2-kitob, 37-bet.

Damin JUMAQUL tayyorladi.

Ramazon

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Mazhab sohiblarining aytgan so‘zlari

7.01.2025 3700 7 min.

Ergashilayotgan mazhab sohiblarining bu xususda aytgan so‘zlari

«Fatavoi hindiyya» kitobida hanafiy olimlariniig keltirishlaricha: «Mayyit dafn etilgach, qabr oldida bir hayvonni so‘yib, go‘shtini taqsimlab bo‘lguncha muddatda tilovat qilib, mayyitga duo qilish mustahabdir».

Muhammad ibn Hasan: «Hanafiy mazhabi mashoyixlari mana shu so‘zni olishgan», dedilar.

Ammo molikiy mazhabi mashoyixlari nazdidagi e’timodli narsa bu amalning mustahab ekanligidir.

Dasuqiyning «Sharhul kabiyr»ga yozgan xoshiyasida Ibn Habib mazkur amalni «mahbub» deb atagan va: «Agar imom Molik ushbu amalni sunnat qilib olgan kishini bilsalar, karih ko‘rardilar», degan.

Ushbu so‘zni Ibn Rushd ham naql qilgan. Xuddi mana shu so‘zni Ibn Yunus ham naql qilgan. Imom Lahmiy esa «Qiroat mahbub», deb eshitishni a’lo ko‘rmagan. Ibn Habib Yosin surasini o‘qishni «mahbub» deganlar. Bu ikkovlaridan boshqalarning so‘zlaridan ham qiroat mutlaq holatda mahbub ekani bilinadi.

Vazzoniy Molikiy «Navozilus-sug‘ro» kitobida keltirishicha, qabrdagi qiroat xususida Ibn Rushd «Ajviba» kitobida, Ibn Arabiy «Ahkamul Qur’on» kitobida, Furtubiy «Tazkira» kitobida misollar keltirib, mayyitning – xoh qabrda bo‘lsin, xoh uyida bo‘lsin, – qiroatdan manfaat olishi aytilgan.

Ushbu fikrni molikiy mazhabining ko‘plab ulamolari ham naql qilishgan. Ular orasida Abu Sa’id ibn Lubb, Ibn Hubayb, Ibn Hojib, Laxmiy, Ibn Arafa, Ibn Mavok va boshqalar ham bor.

Shofe’iy mazhabi ulamolaridan imom Navaviy «Majmu’» kitobida quyidagilarni aytadi:

«Qabrlarni ziyorat qiluvchilar uchun avvalo salom berish va ziyorat qilayotganda barcha qabr ahliga duo qilish mustahabdir. Ana shu salomi va duosi hadisdagi narsalarga muvofiq bo‘lishi lozim. Va Qur’ondan muyassar bo‘lganicha o‘qib, ortidan duo qilishi kerak». Imom Shofe’iy va u kishining sohiblari mana shunga ittifoq qilib, dalil keltirishgan.

Imom Navaviy «Al-Azkor» kitobida keltirishlaricha, mayyit dafn qilib bo‘lingach, bir hayvonni so‘yib, taqsimlangunicha muddatda uning huzurida o‘tirish mustahab amaldir. O‘tirganlar esa Qur’on tilovati, mayyitga duo, va’z, xayr ahlining hikoyalari va solihlarning holatlari haqidagi suhbatga mashg‘ul bo‘lishadi. Imom Shofe’iy va u zotning as'hoblari: «Qur’ondan ba’zi qismlar o‘qiladi. Agar Qur’onning barchasi xatm qilinsa, yaxshiroq bo‘ladi», deb ta’kidlashgan.

Shuningdek, hanbaliy olimlar ham qabr oldida Qur’on tilovatining joizligini aytishgan.

Alloma Mirdoviy «Insof» kitobida: «Qabr oldida qiroat qilish, ikki rivoyatning sahihrog‘iga qaraganda, karohiyatli emas», deb aytgan.

«Furu’» kitobida imom Ahmad ham dalil keltirganlar. Ushbu kitobning sharhida: «Bu imom Ahmaddan mashhurdir», deyilgan.

Xallol va u kishining sohiblari: «Qiroat karohiyatli emas», deyishgan. Ko‘pgina sohiblar ham shunga ittifoq qilishgan. Ulardan biri imom Qoziy bo‘lib, u kishi bu fikrni «Vajiz», «Furu’», «Mug‘niy», «Sharh» kitoblarida keltirgan. Ibn Tamim esa «Foiq»da keltirgan.

Siyrat, tarjimayi hollar va tarix kitoblarini o‘qiganlar ham salaflarning bu xususdagi amallarini va ummatning hech qanday inkorsiz unga ergashganlarini, xususan, Hanbaliy va ahli hadis bo‘lmish birodarlarning ham bunga muvofiq ekanini ko‘radi. Biz so‘zimizning tasdig‘i uchun Hofiz Zahabiyning «Siyaru a’lomun-nubalo» kitobida Abu Ja’far Hoshimiy Hanbaliy (hijriy 470 yilda vafot etgan) haqida yozilgan ba’zi ma’lumotlarni keltirish bilan kifoyalanamiz. Bu zot o‘z asrlarida hanbaliylarning shayxi bo‘lgan. Vafot etganlarida imom Ahmadning qabrlari yoniga dafn etilganlar. Odamlar bir muddat u zotning qabrlarini lozim tutib o‘tirishgan. Aytilishicha, qabrlari ustida o‘n mingta xatmi Qur’on qilingan.

Hatto «Qabr oldida Qur’on tilovati bid’at va bunday qilish salaf hamda xalaflarning ishiga xilof», degan shayx Ibn Taymiya vafot etganida ham qabri va uyida xatmi Qur’on qilingan. Buni Abdul Hodiy Hanbaliy va boshqalar zikr qilishgan.

Shuningdek, mayyitga talqin qilib turish ham mustahab amaldir. Roshid ibn Sa’d, Zamra ibn Habib va Hakim ibn Umayrdan rivoyat qilinadi. Ular Xims ahlidan bo‘lgan tobe’inlardan edi. Ular: «Mayyitni yerga qo‘yib, ustidan tuproq tortilganidan keyin, odamlar tarqalishgach, o‘sha mayyitning qabri ustida turib: «Ey falonchi! «Laa ilaaha illallohu, ashhadu allaa ilaaha illallohu», deb uch marta ayt. Ey falonchi! «Robbim Alloh, dinim Islom, Nabiyim Muhammad alayhissalom», deb aytgin», deydi-da, keyin tarqaladi», deb aytishgan.

Abu Umoma Boxiliy roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. U kishi shunday dedilar: «Agar vafot etsam, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘liklarga bajarilishini buyurgan narsalarni menga ham bajaringlar. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bizga quyidagilarni buyurdilar: «Agar birodarlaringizdan biri vafot etsa, qabriga tuproq tortilgach, ichingizdan biri qabr boshida tursin-da, so‘ngra: «Ey falonchi o‘g‘li falonchi», desin. U eshitadi-yu, ammo javob bera olmaydi. «Ey falonchi o‘g‘li falonchi», desin. Shunda haligi kishi o‘tirib oladi. «Ey falonchi o‘g‘li falonchi», desin. Mayyit: «Alloh rahmat qilgur, bizni to‘g‘ri yo‘lga boshla», deydi, lekin sizlar buni his qilmaysizlar. Shunda atrofdagilar: «Dunyodan chiqayotganingdagi narsani zikr qil. Ya’ni «Laa ilaaha illallohu va anna Muhammadan Rasululloh». Sen Allohni Robb deb, Islomni din deb, Muhammad alayhissalomni Nabiy deb, Qur’onni imom deb rozi bo‘lgansan», desin. Chunki Munkar va Nakirning har biri o‘z sohibining qo‘lidan ushlab: «Biz bilan yur. Hujjati talqin qilingan kishining huzuriga bizni o‘tirg‘izilmaydi», deydi. Alloh taolo uning hujjatini ikkovi orasida to‘siq qiladi». Shunda bir kishi: «Ey Allohning Rasuli!

Agar onasini bilmasa-chi?» degan edi, u zot: «(Butun insoniyatning onasi bo‘lmish) Havvoga nisbat berib: «Ey Havvo o‘g‘li falonchi», deyiladi», dedilar».

Hofiz ibn Hajar ushbu hadisning sanadini «solih» deganlar. Imom Ziyo ham «Ahkom»larida uni «kuchli» deganlar.

Imom Navaviy «Ravza» kitobida ushbu hadisni «zaif» deganlar. Lekin fazilat haqidagi hadislarda ilm ahli bo‘lmish muhaddis tomonidan ishlatishga ruxsat berilgan. Ushbu hadisni boshqa sahih hadislar mustahkamlaydi. Masalan, «O‘liklarga subutni so‘ranglar» degan hadis yoki Amr ibn Osning vasiyatlari kabi. Shom ahli bu talqinga avvalgi asr, ya’ni ergashiladiganlar zamonidan buyon amal qilib kelishadi. Alloh taolo: «Eslatgin, chunki eslatma mo‘minlarga manfaat beradi», degan (Zoriyot surasi, 55-oyat). Demak, banda eslatmaga bu holatda undan-da hojatliroqdir.

Ibn Qayyum «Ruh» nomli kitobida quyidagilarni aytadilar: "Odamlar qadim paytlardan to hozirgi vaqtimizgacha, hadis sobit bo‘lmasa ham, barcha shahar va asrlarda hech qanday inkorsiz bunga amal qilib kelishmoqda. Bu ummat mag‘ribdan mashriqqacha ushbu odatni tatbiq qilgan. U ummatlarning aql va ma’rifat jihatidan eng mukammali bo‘lib, hech qachon eshitmaydigan va aql yuritmaydigan kishiga xitob qilmaydi. Bu narsani biror inkor qiluvchi inkor ham qila olmaydi. Balki bu avvalgilarning keyingilarga sunnati bo‘lib, keyingilar avvalgilarga ergashishadi".

Keyingi mavzu:

O‘lganlarga atab Qur’on tilovat qilishning hukmi;
Mavlid va bid’at haqidagi ixtilof.