O`zbekiston musulmonlari idorasi

Fiqh nima?

2.05.2017 682 6 min.

Fiqh – Islomdagi eng mo‘tabar fanlardan biri. Paydo bo‘lish tarixi ham o‘zoq o‘tmishga borib taqaladi. Fiqh keng qamrovli ilmlardan bo‘lib, ko‘plab shahobchalarga bo‘linib ketadi. Fiqh islomning avvalida paydo bo‘lib, bugungi kunimizga qadar o‘z qadrini yo‘qotmay davom etib kelayotgan va qiyomat kuniga qadar saqlanib qoladigan ilmlardan biridir.

Tarix davomida ko‘plab fuqaholar yetishib chiqdi. Ular bu ilmga oid son-sanoqsiz asarlarni ta’lif va tasnif etdilar. Bu kitoblarning sanog‘ini aniq bilishning iloji ham yo‘q. Bu, musulmon ulamolarining yuksak e’tiborlari nishonasi desak ayni haqiqat bo‘ladi.

Fiqh – Insonning o‘zi o‘ziga, o‘zidan boshqalarga va Robbisiga nisbatan haq-huquqlar, axloq odob me’yorlari, yoqimli va yoqimsiz ishlar borasidagi tutgan o‘rnini nozik va nafis jihatlarigacha o‘rganadigan, asl va furu’(asosiy va ikkinchi darajali hukmlar)da mukammal tarzda bahs olib boruvchi ilm hisoblanadi.

Fiqh – ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida uchraydigan turli masalalar xususida bahs yuritib bu masalalarga nisbatan shari’atning tutgan o‘rnini belgilab beruvchi ilmdir.

Fuqohalar: “Biron bir voqea hukmdan holi bo‘lmaydi”-deydilar.Ya’ni sodir bo‘layotgan har bir voqea hodisotlarga tegishli, o‘ziga xos hukm chiqarilishi lozim bo‘ladi.

Fiqhning lug‘atdagi ma’nosi;

Fiqh, aslida bilim va fahm demoqdir! “Lisonul arab” nomli kitobda fiqh so‘zi lug‘oviy jihatdan quyidagicha tahlil qilingan;

“Fiqh – Biror narsani bilish, uni fahmlash va anglash”.

Fiqh kalimasi Qur’oni karimning ko‘plab oyatlarda lug‘oviy ma’noda kelgan.

Alloh ta’olo shunday deydi;

قال تعالى: ﴿لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِهَا﴾

Ularda qalblar bor, (lekin) ular bilan «anglamaydilar». (A’rof – 179)

وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ

Mo‘minlar yoppasiga (jangga) chiqishlari shart emas. Ularning har bir guruhidan bir toifa chiqmaydimi?! (Qolganlari Payg‘ambardan) dinni o‘rganib, qavmlari ularga (jangdan) qaytib kelgach, (gunohdan) saqlanishlari uchun ularni ogohlantirmaydilarmi?! (Tavba - 122)

Fiqhning istilohdagi ma’nosi;

Ulamolar fiqhga quyidagi ta’riflarni beradilar:

“Oxirat sa’odatiga erishish uchun, aniq shar’iy dalillar asosida far’iy amaliy hukmlarni chiqarib olish”.

Aniq shar’iy dalillar deyilganda Qur’oni karim oyatlari va Payg‘ambarimiz Muhammad alayhis salomning sunnatlarini tushunamiz.

Far’iy amaliy hukmlar, asliy hukmlardan ajrab chiqadigan ikkinchi darajali hukmlar sanalib, shari’atda ibodat va muomalotlarni o‘z ichiga oladi.

Qur’on va sunnatda mavjud bo‘lgan aniq dalillar asosida shar’iy hukmlarni anglash, tegishli hukmlarni ishlab chiqish ularni, musulmon kishi zimmasidagi hayotning turli sohalarida duch keladigan ishlar va ibodatlarni tartibga solib turivchi fan fiqh deb nomlanadi.

Fiqh – Biror narsaga nisbatan halol, harom, farz, vojib, mandub, makruh va shu kabi bir qancha hukmlarni tayin qiladi.

Fiqh – ibodatlar, odamlar o‘rtasidagi madaniy aloqa va muomalalar, nikoh va ajrim masalalari, jinoyat va jazo, savdo sotiq shuningdek ko‘plab hukmlarni o‘z ichiga oladi.

Islom fiqhi nazariy jihatdan bir qancha ilmlarni o‘z ichiga oladi. Jumladan:

Usul al-fiqh;
Furu’ al-fiqh;
Ilm al-istidlol

Fiqhga bo‘lgan zarurat va ehtiyoj

Inson Alloh ta’ologa iymon keltirganidan keyin, Unga qullikni izhor qilganidan so‘ng, islom dinini tan olib, dinning o‘z shari’ati va qonun-qoidalari borligini anglaydi va bu qoidalarga bo‘ysinish lozim ekanini tushunib yetadi.

Mo‘min kishi, islom shari’atinig qonun-qoidalariga mos amaliy hatti-harakatlarni hayotning barcha sohalarida aniq va tiniq belgilab olishi zarur.

Mo‘min, duch kelgan biron bir masala yoki muammoni shunchaki tashlab qo‘ysinmi? Yoki uni yechimini topsinmi? Uni shariatning qaysi yo‘rig‘iga binoan tasarruf qilsin?

Mo‘min qachonki masala va muammoning yechimini aniq belgilab olsa va shari’at yuklaganidek uning buyruq va qaytariqlariga amal qilsa, albatta Alloh, taqvodor bandalariga va’da qilgan jannatga loyiq bo‘ladi. Abadiy saodatga erishadi.

Biroq, shari’atning hukmlari barchaga ochiq-oydin, mukammal suratda osonlik bilan ma’lum bo‘lsa, amaliy hatti-harakatlarning chegarasi har bir shaxs uchun juda oson ish bo‘lib qoladi. Chunki, har bir inson o‘zining amaliy harakatlarini vojib amallarda “qilmoq kerak”, harom ishlarni “qilmaslik lozim”, muboh amallarni “xoxlasa qiladi, xoxlamasa qilmaydi, u ixtiyoriy ishlar”- deb belgilab oladigan bo‘lsa, inson amallarini chegaralab beruvchi juda keng ma’nodagi ilmiy bahs va munozaralarga ehtiyoj sezmaydi. Biroq haqiqat undoq emas.

Islom qonun-qoidalari joriy bo‘lgan zamondan yiroqlashganimiz, shari’at hukmlaridan ko‘pining o‘zimizga nisbatan noaniq va chigal suratlarda saqlanib qolishiga sabab bo‘lmoqda. Inson sodir bo‘lgan qandaydir voqeaga nisbatan shari’atning belgilab bergan hukmi farzmi, vojibmi, sunnatmi, harom yoki muboh darajasida ekanini bilmasa o‘zining bu voqeaga nisbatan harakatlarini aniq yo‘naltirolmaydi.

Ana shu asosga binoan, har bir sodir bo‘lgan voqea-hodisotlarga shari’at tushunchalaridan kelib chiqadigan, har qanday chigal va yechimini topmayotgan masalalarga oydinlik kirita oladigan ilmning bo‘lish zarurati yuzaga keladi. Aynan mana shunday muhim ishni kafolatlaydigan ilm bu fiqh ilmidir!

“Ko‘kaldosh” o‘rta maxsus islom bilim yurti o‘qituvchisi T. Karimov

Fiqh

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Maqolalar

Umaviylar davri

13.01.2025 5326 7 min.

Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.

Abdulloh roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Nabiy sollallohu alayhi vasallam: «Odamlarning eng yaxshisi mening asrimdagilar, so‘ngra ularga yaqinlar, so‘ngra ularga yaqinlar», dedilar (Buxoriy, Termiziy, Ibn Moja, Ibn Hanbal rivoyat qilishgan).

Musulmon ummati tarixidagi eng yaxshi davr Rasululloh sollallohu alayhi vasallam va u zotning sahobalari yashab o‘tgan asr bo‘lib, u tarix zarvaraqlaridan «Saodat asri» degan nom bilan joy oldi. Keyingi asr to‘rt buyuk sahoba boshchiligida olib borilgan asrlarga tatigulik ishlar sababli «Roshid xalifalar davri» degan nom bilan tarix sahifalariga bitib qo‘yildi. Keyingi asr «Umaviylar asri» deya atalib, mana shu davrdan pog‘onama-pog‘ona pastlash holati kuzatildi.

Umaviylar davlati Umayya ibn Abdushshams ibn Abdumanofga nisbat beriladi.

Umayya ismli ushbu shaxs johiliyat davrida Quraysh urug‘laridan birining boshlig‘i bo‘lib, amakisi Hoshim ibn Abdumanof bilan har doim Qurayshning rahbarligini talashib kelar edi. Islom kelgach, mazkur talashuv ochiq-oydin dushmanlikka aylandi: Banu Umayya qabilasi Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga, u zotning da’vatlariga qarshi turdi; Banu Hoshim qabilasi esa Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga barcha ishlarda ko‘makdosh bo‘ldi, u zot sollallohu alayhi vasallamni dushmanlarning yomonliklaridan himoya qildi.

Banu Umayya odamlari Makka fathi davrida boshqa ilojlari qolmaganidan keyingina Islomni qabul qilishdi. Dastlabki asrlarda Islomda peshqadam bo‘lgan urug‘larning eng katta bobosi Abdumanof hisoblanadi.

Banu Umayya (umaviylar) tarixini buzish

Banu Umayyaning tarixi tafsilotlariga e’tibor beradigan bo‘lsak, uning buzib ko‘rsatilganligi, ularni ko‘proq qoralash holatlarini kuzatamiz. Bu ishlarning ko‘pchiligi ularning asosiy siyosiy xusumatchilari – abbosiylar tomonidan qilingan, chunki tarixga oid kitoblarning ko‘p qismi aynan abbosiylarning hukmdorlik davrida yozilgan. Shuningdek, shiy’alar, xavorijlar, tarixni yaxshi bilmay turib og‘zaki so‘zlab yuradigan omi kishilar ham Banu Umayyaning siyosiy dushmanlari hisoblanib, ular ushbu qabilaning juda ko‘p tuhmatlarga qolishiga ham sabab bo‘lgan.

Bu tuhmat va qoralashlar turli-tuman bo‘lib, asosiy e’tibor Banu Umayyaning obro‘sini to‘kadigan tarixiy hodisalarga qaratilgan, ular bo‘rttirib ko‘rsatilgan. Ushbu hodisalarni nishon qilib, ularning qadrini tushirishga olib boradigan gaplar aytilgan:

1. Banu Umayyaning ilk davrda Islomga qarshi turganlari, Islomni kechikib qabul qilganlari juda ko‘p takrorlanadi, lekin ularning Islomga kirganlaridan keyingi buyuk ishlari, jumladan, ko‘plab yurtlarni fath etishda ko‘rsatgan xizmatlari mutlaqo eslanmaydi.

2. Banu Umayya davrida sodir etilgan musibatlar bo‘rttirib gapiriladi. Karbalo voqeasi, imom Husayn va u kishining oilalarining qatl etilishi, Harra voqeasi, Madinadagi Haramni e’tiborsiz qo‘yish, manjaniq bilan Makkaga tosh otish masalalari shular jumlasidandir.

3. Abdulloh ibn Zubayr roziyallohu anhuning qatl qilinishi, Zayd ibn Aliy ibn Husaynning qo‘zg‘aloni va u kishining qatl qilinishi, shuningdek, boshqa taraflarda sodir bo‘lgan xatolarni e’tiborga olmaslik, xalifaga qarshi chiqish, toatni buzish kabi ishlarni Banu Umayyaga katta ayb qilib, ularga qarshi keng targ‘ibot ishlari amalga oshiriladi.

4. Banu Umayyaning dushmanlari tomonidan ularning insoniy nafsidagi zaiflik nuqtalariga alohida e’tibor beriladi, Banu umayyalik ba’zi kishilardan sodir bo‘lgan xatolar bo‘rttirib gapiriladi, biroq yaxshiliklari berkitiladi. Xususan, hazrati Usmon roziyallohu anhu haqlarida bu ochiq-oydin ko‘rinadi.

5. Abu Sufyon va Muoviya roziyallohu anhumo haqlarida ham bu kabi noo‘rin gaplar nihoyatda ko‘paygan. Banu umayyalik ba’zi voliylar botil ishlarni qiluvchi mutaassiblar deya sifatlanadi. Bu Hajjoj ibn Yusuf va Ziyod ibn Abiyhlar misolida ko‘rinadi.

6. Yazid ibn Muoviya hamda Valid ibn Yazid kabi xalifalar haqida ham ularga qarshi juda bo‘lmag‘ur mish-mishlar to‘planib tarqatilgan. Aslida esa musulmonchilik odobi bo‘yicha Banu Umayya davrida roshid xalifalar davridagidan ko‘ra bir oz pastlash – sustlashish bo‘lganini eslashning o‘zi kifoya qiladi. Vaqt o‘tishi bilan xatoga yo‘l qo‘yish ham asta-sekin ko‘payib borgan. Banu Umayya davridagi musulmonlar jamiyati har jihatdan roshid xalifalar jamiyatiga yaqin bo‘lgan. Lekin qo‘lga kiritilgan o‘ljalar, mol-mulkning ko‘payishi natijasida katta-katta uylar, qasrlar qurish, shuningdek, cho‘ri tutishning ommalashganligi bor. Shu bilan birga, Banu Umayyaning juda ko‘p yaxshi fazilatlari ham bo‘lganligi bor haqiqat, lekin ularga qarshi bo‘lgan tarixchilar bu fazilatlarni e’tiborga olmaganlar, balki unutib qo‘yganlar.

Ulardan ba’zilarini aytib o‘tamiz:

1. Hazrati Muoviya ibn Abu Sufyon roziyallohu anhu katta sahoba bo‘lib, u kishi Xalifa Aliy ibn Abu Tolib roziyallohu anhuga qarshi masalalarda ijtihod qilgan, faqat ijtihodi unchalik to‘g‘ri bo‘lmagan. Lekin baribir u zot odil kishilar safida qolgan. Zotan, barcha sahobalar roziyallohu anhum adolatlidirlar.

Banu Umayyaning eng katta arboblaridan biri sanalgan Marvon ibn Hakam tobe’inlarning birinchi tabaqasidan bo‘lgan. U Umar ibn Xattob roziyallohu anhu, Usmon roziyallohu anhu va boshqa katta sahobalardan hadislar rivoyat qilgan.

Yana bir Banu umayyalik Abdulloh ibn Marvon xalifa bo‘lishidan oldin ahli ilm va ahli fiqh bo‘lgan. Madinai munavvaraning katta olimlaridan hisoblangan.

Umar ibn Abdulaziz esa mujtahid imomlardan bo‘lgan. Ko‘pchilik u kishini roshid xalifalar qatorida sanaydi.

Banu Umayya qabilasining a’zolari qozilik ishlariga aralashmas edilar. Ular ko‘p joylarda ahli ilm va ahli fazllarning oldingi saflarida bo‘lganlar.

2. Banu Umayya davrida juda ko‘p buyuk islomiy fathlar bo‘lgan. Ular sharqda Xitoygacha, g‘arbda Fransiya va Andalus yurtlarigacha yetib borganlar.

3. Banu Umayya davrida Islom davlati tarixlar davomida misli ko‘rilmagan eng katta kengayishni boshidan kechirdi.

4. Banu Umayya davrida juda ko‘p qo‘riq yerlar o‘zlashtirildi, ular bog‘-rog‘larga aylantirildi, kanallar qazildi, shaharlar qurilib, obodonchilik ishlari olib borildi, atrof gullab-yashnadi, taraqqiy etdi.

Shu o‘rinda ta’kidlab aytamizki, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning yuqoridagi «Odamlarning eng yaxshisi mening asrimdagilar, so‘ngra ularga yaqinlar, so‘ngra ularga yaqinlar» degan hadislari bejiz aytilmagan. Zero, Banu Umayya qabilasining a’zolari, rahbarlari va davlat boshliqlari Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning davrlariga yaqin asrda yashab o‘tganlar.

«Islom tarixi» ikkinchi juzi asosida tayyorlandi