Ushbu mavzu barchani qiziqtirishi tayin. Zero, Islomning ruknlaridan biri hisoblangan haj ibodatini bajarish uchun Makkai mukarramaga bir marta bo‘lsa ham borish har bir mo‘min musulmonning orzusi, zimmasidagi burchi. Butun umri mobaynida qiblam deb e’tirof etib yuzlanayotgan muborak joyni bir marta ko‘rganidan so‘ng har qanday mo‘min uning ziyorati uchun qayta-qayta borgisi keladi. Ammo, ko‘z o‘ngida nochor, muhtoj holda kun kechirayotgan insonga qodir bo‘la turib yordam qilmaslik ham har qanday mo‘minning qalbini bezovta qiladi.

Bizning hissiyotlarimiz, xohishlarimiz nimalarga undayotgan bo‘lishidan qat’iy nazar, haj yoki umraga qayta borish yoki uning mablag‘ini muxtojlarga sadaqa qilish masalasi bevosita shariat hukmlariga aloqador masala bo‘lib, bu borada his tuyg‘u va aqlning o‘zi bilan ish ko‘rish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Balki bu haqda ulamolarning so‘zlariga quloq solish, ularning ko‘rsatmalariga yurish shariatning talabi hisoblanadi.

Ulamolar, asl qoidaga binoan, ixtiyoriy sadaqadan ko‘ra nafl haj va umra afzal, deganlar. Chunki, haj va umra ibodatlari bir qancha amallar yig‘indisidan iborat bo‘lib, ular ichida mol-mulk sarflash, shuningdek, tavof, sa’y, zikr, namoz, talbiya va boshqa amallar mavjud. Bir so‘z bilan aytganda haj va umra namoz va ro‘za kabi badanni mashaqqatga solish, zakot, fitr sadaqasi va qurbonlik kabi mol sarflash bilan ado qilinadigan keng qamrovli ibodatdir. Biroq, ko‘pchilik ulamolarning so‘zlariga ko‘ra, inson xayr-ehsonlarga muhtoj bo‘lgan nochor insonlarni topsa-yu, bir paytning o‘zida ham ularning ehtiyojlarini qondirib, ham nafl haj yoki umraga borishga qodir bo‘lmasa, bunday holatda ikkinchi marta haj yoki umra qilishdan ko‘ra unga ketadigan xarajatlarni muhtojlarga infoq qilishi afzal. Ulamolar o‘zlarining ushbu so‘zlariga Nabiy sollallohu alayhi va sallamning quyidagi hadisi shariflarini dalil qilganlar: “Insonlarning Alloh taolo uchun eng mahbubi insonlarga manfaatliroq bo‘lganidir. Amallarning Alloh taolo uchun eng mahbubi musulmonning qalbiga xursandchilik kiritish, undan biror-bir musibatni aritish, uning qarzlaridan biror qarzini to‘lab berish yoki undan ochlikni ketkazishir. Bir birodarim bilan bir hojat yo‘lida birga yurishim men uchun ushbu masjidda – Madina masjidini nazarda tutmoqdalar – bir oy e’tikof o‘tirishimdan afzaldir. Kim o‘zining g‘azabini tiysa Alloh taolo uning ayblarini berkitadi. Oshkora qilib, amalga oshirishga qodir bo‘la turib, kuchli g‘azabini yashirsa qiyomat kunida Alloh taolo uning qalbini umidlarga to‘ldiradi. Kim o‘z birodari bilan bir hojat ortidan hojati ravo bo‘lgunicha yursa qadamlar toyiladigan kunda Alloh taolo uning qadamini sobit qiladi” (Tabaroniy. Mo‘jamul kabir. 12-j. 453-b.). Yana, Rosululloh sollallohu alayhi va sallam: “Kim yonidagi o‘z qo‘shnisini och ekanini bila turib o‘zi qorni to‘q uxlasa menga imon keltirmabdi”,-deganlar (Tabaroniy. Mo‘jamul kabir. 1-j. 232-b.).

Demak, ochlik va haddan ziyod muhtojlik mavjud bo‘lgan o‘rinda haj va umraga takror borishdan sadaqa afzal bo‘ladi. Hatto ba’zi holatlarda zimmada farz bo‘lgan islom hajini ado etishdan ham sadaqa muqaddam bo‘lishi mumkin.

Hanafiy mazhabining mo‘tabar manbalaridan biri “Kanzud daqoiq” (Nozik masalalarning xazinasi)da quyidagi matn kelgan: “Ulamolarimiz, nafl haj sadaqadan afzal, deganlar”. Ushbu asarning sharhi “Bahrur roiq”da Alloma Ibn Nujaym quyidagilarni keltirgan: Ramliy aytadi: Shom yurtining muftiysi, marhum Shayx Abdurahmon Imodiy o‘zining “Manosik” asarida: “Agar Islom hajini bajargan bo‘lsa, bundan so‘ng ixtiyoriy sadaqa qilish Imom Muhammadning nazdida nafl hajdan afzaldir. Imom Abu Yusufning nazdida esa haj afzal. Imom Abu Hanifa rohimahulloh avvalda Imom Muhammadning so‘zini aytgan. Keyinchalik, o‘zi haj qilib, unda hasanotlarni ziyoda bo‘lishini vojib qiladigan turli mashaqqatlar borligini ko‘rgach Imom Abu Yusufning so‘ziga qaytgan”,-degan.

Manashu so‘zlarni naql qilgandan so‘ng Ibn Nujaym quyidagilarni aytgan: Aytish mumkinki, bizning zamonimizda nafl sadaqa afzaldir. Chunki haj qiluvchi ko‘p holatda shariatga nomuvofiq ishlarni qilib qo‘yadi, ochiq-oydin munkar ishlarga guvoh bo‘ladi. Shuningdek, omma insonlar sadaqa berish borasida baxil bo‘lib ketdi. Ular kambag‘al bechora va yetimlarni xasrat-nadomatda qoldirmoqdalar. Ayniqsa qimmatchilik va tanglik paytlarida. Bundan tashqari, inson keltiradigan manfaat o‘zidan boshqalarga qancha ko‘p yetsa savobi shuncha ziyoda bo‘ladi. “Al-lubob”da sadaqaning hajdan afzalligi hech bir qaydsiz ochiq aytilgan. ...Bu so‘z farz haji haqida bo‘lishi ham mumkin. Zero, muhtoj kimsaga sadaqa qilishning ajri yetti yuz savobdan[1] ham ulug‘ bo‘lishi mumkin.[2]

Bu rivoyatlardan ko‘rinadiki, Mazhabboshimiz Imom Abu Hanifa rohimahulloh va Imom Abu Yusuflarning nazdida nafl haj nafl sadaqadan afzal bo‘lsada, bu mutloq barcha zamon va holatlarga taalluqli hukm emas. Bunday deyishimizga sabab, birinchidan, Imom Muhammadning nazdida nafl sadaqa afzal bo‘lsa, ikkinchidan, mazhabimizning mo‘tabar ulamolaridan Ibn Nujaymning so‘zlari Imom Abu Hanifa rohimahulloh va Imom Abu Yusuflarning ixtiyorlari ham mutloq emasligini anglatmoqda.

Ushbu masalada boshqa mazhab mujtahidlarining so‘zlariga ham quloq soladigan bo‘lsak, Alloma Hattob “Mavohibul jalil”da aytadi: Molik rohimahullohdan: “Haj va sadaqadan qay biri siz uchun mahbubroq”,-deb so‘rashdi. U zot: “...Haj. Biroq, ochlik yili bo‘lsa bunday emas”,-deb javob berdi.

Imom Ahmad: “ (Nafl hajdan ko‘ra) Qorni ochlarga berishi men uchun mahbubroq”,-degan. (Ibn Muflih. Al-furu’. 3-j. 386-b.)

Ba’zi ulamolarning so‘zlariga ko‘ra, sadaqa qilish, nochorlarga yordam berish, yo‘qchilik, qiyinchilik va ochlik zamonida muhtojlarni muhtojlikdan qutqarish nafl haj va umradan avlo va afzaldir. Chunki haj va umraning manfaati bajaruvchining o‘zigagina xos bo‘ladi. Muhtojlarga qilingan sadaqaning manfaati esa ko‘pchilikka yetadi. Nimaniki manfaati boshqalarga ham yetadigan bo‘lsa u manfaati bir kishiga cheklanadigan amaldan ko‘ra afzal hisoblanadi.

Rivoyat qilinishicha, Abdulloh ibn Muborak rohimahulloh bir yili haj qilish uchun yo‘lga chiqdilar. Yo‘lda bir qizchaga yo‘liqib qoldilar. U: “Bu yerda meni va ukamni ushbu izordan (beldan pastni yopadigan kiyim) boshqa hech narsamiz yo‘q, ushbu axlatxonaga tashlanadigan narsalardan boshqa yemishimiz yo‘q. Bir necha kundan buyon bizga o‘limtik yeyish halol bo‘lib qoldi”,-dedi. Shunda Abdulloh ibn Muborak hajning pulini u qizga berdilar va: “Bu mana shu yilda haj qilishimizdan ko‘ra afzal”,-dedilarda, qaytib ketdilar[3].

Hasan Basriy rohimahulloh aytadilar: ba’zilaringiz: “haj qilaman, haj qilaman”,-deysiz. Haj qilib bo‘lgansizku! Undan ko‘ra, silai rahm qiling, qarzdorga sadaqa qiling, qo‘shniga yaxshilik qiling[4].

Shu o‘rinda aytib o‘tishimiz lozimki, haj safarini tinch xotirjam o‘tishi, amallarining mukammal ado etilishi uchun mas’ul bo‘lgan shaxslarning haj va umraga qayta borishilari ushbu mulohazalardan mustasno. Chunki juda ko‘pchilik bo‘lib chiqiladigan safar, ko‘pchilik bilan ado etiladigan ibodat tartib intizomni saqlash uchun mas’ul shaxslar tayin qilinishi lozimligini taqozo qiladi. Biz aytayotgan xulosalarimiz faqat nafl ibodatni qasd qilib haj va umra safariga chiqadigan insonlarning nafl sadaqa va nafl haj o‘rtasida qay birini ixtiyor qilishlari afzalligi borasida xolos.

To‘g‘ri, qayta bajarilayotgan nafl haj hamda sunnat hisoblangan umra amallarida Alloh taoloning uyi bo‘lgan Ka’bai muazzamani ulug‘lash, uni obod qilish kabi hikmatlar yotadi. Baytulloh shubhasiz, bundanda oliy, biz tasavvur qilgandan ko‘ra benazir ulug‘ joy. Bu borada ortiqcha gap so‘z bo‘lishi ham mumkin emas. Biroq insoniyatning yer yuzida yaratilishi, turli millat va elatlarga bo‘linganligi, ularning o‘zaro totuvlik va hamkorlikda yashashlari lozimligi, hayotning har bir lahzasida, har bir faoliyati borasida imtihon qilinishi ko‘pchilik e’tibor qilmaydigan juda ko‘plab ma’nolarni anglatadi.

Baytullohni umr davomida bir marta ziyorat qilish farz. U Alloh taoloning uyi. Qarindosh-urug‘, qo‘ni-qo‘shni va mahalla-ko‘ydagi nochor inson ham Alloh taoloning bandasi. Kimnidir Alloh taolo mol-dunyo berish bilan, yana kimdandir uni olib qo‘yish bilan imtihon qiladi. Qiyomatda Alloh taoloning huzurida “Mol dunyo senga qayta-qayta hajga borishing uchun emas, och qolgan qo‘shningni qornini to‘ydirishing, oyog‘idan suv o‘tayotgan bolasiga oyoq kiyim olib berishing uchun berilgan edi, seng bularni bilarding” kabi savollarga tutilmasligimizga hech kim kafolat berolmaydi. Qayta-qayta hajga borishimizning ostida obro‘ yoki arzimas moliyaviy manfaatimizni yashirgan bo‘lsak, bu holat borasida javob berishimiz oson bo‘lmaydi. Shu o‘rinda insonni aldaydigan, uning ichidan o‘tadigan ba’zi tushunchalar borligini ham eslab o‘tishimiz o‘rinli. Ba’zan hayolimizdan “Muhtojlarning qay biriga qarayman! Biriga berganim bilan qolganlarichi?! Undan ko‘ra, “bor”, hajga borib kela qolay”, degan hayollar o‘tadi. Yo‘q! Aslida unday emas. Inson qudrati yetgan narsadan so‘raladi. Qilinayotgan ishlar qalb tarozusiga ham solinishi lozim. Oxiratdan umidvor kimsaning qalbi shubhasiz o‘z sohibini to‘g‘ri ishga yo‘llaydi. Maqsadimiz, shubhasiz, dunyo va oxiratimizning obod bo‘lishi yo‘lda birgalikda imkon boricha harakat qilish. Bu yo‘lda Alloh taoloning o‘zi madadkor bo‘lishidan umidvormiz. 

Toshkent Islom instituti “Diniy fanlar” kafedrasi katta o‘qituvchisi Ya.Razzaqov

[1] Nabiy sollallohu alayhi va sallam: “Haj uchun mol sarflash Allohning yo‘lida mol sarflash kabi yetti yuz barobar bo‘ladi”,-deganlar. Sharhu sahihil buxoriy. Ibn Battol. 4-j. 190-b.

[2] Bahrur roiq sharhu kanzid daqoiq. 6-j. 347-b.

[3] Al-bidoyatu van nihoya. 10-j. 191-b.

[4] Imom Ahmad. Zuhd. 320-b.