Ushbu mavzu barchani qiziqtirishi tayin. Zero, Islomning ruknlaridan biri hisoblangan haj ibodatini bajarish uchun Makkai mukarramaga bir marta bo‘lsa ham borish har bir mo‘min musulmonning orzusi, zimmasidagi burchi. Butun umri mobaynida qiblam deb e’tirof etib yuzlanayotgan muborak joyni bir marta ko‘rganidan so‘ng har qanday mo‘min uning ziyorati uchun qayta-qayta borgisi keladi. Ammo, ko‘z o‘ngida nochor, muhtoj holda kun kechirayotgan insonga qodir bo‘la turib yordam qilmaslik ham har qanday mo‘minning qalbini bezovta qiladi.
Bizning hissiyotlarimiz, xohishlarimiz nimalarga undayotgan bo‘lishidan qat’iy nazar, haj yoki umraga qayta borish yoki uning mablag‘ini muxtojlarga sadaqa qilish masalasi bevosita shariat hukmlariga aloqador masala bo‘lib, bu borada his tuyg‘u va aqlning o‘zi bilan ish ko‘rish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Balki bu haqda ulamolarning so‘zlariga quloq solish, ularning ko‘rsatmalariga yurish shariatning talabi hisoblanadi.
Ulamolar, asl qoidaga binoan, ixtiyoriy sadaqadan ko‘ra nafl haj va umra afzal, deganlar. Chunki, haj va umra ibodatlari bir qancha amallar yig‘indisidan iborat bo‘lib, ular ichida mol-mulk sarflash, shuningdek, tavof, sa’y, zikr, namoz, talbiya va boshqa amallar mavjud. Bir so‘z bilan aytganda haj va umra namoz va ro‘za kabi badanni mashaqqatga solish, zakot, fitr sadaqasi va qurbonlik kabi mol sarflash bilan ado qilinadigan keng qamrovli ibodatdir. Biroq, ko‘pchilik ulamolarning so‘zlariga ko‘ra, inson xayr-ehsonlarga muhtoj bo‘lgan nochor insonlarni topsa-yu, bir paytning o‘zida ham ularning ehtiyojlarini qondirib, ham nafl haj yoki umraga borishga qodir bo‘lmasa, bunday holatda ikkinchi marta haj yoki umra qilishdan ko‘ra unga ketadigan xarajatlarni muhtojlarga infoq qilishi afzal. Ulamolar o‘zlarining ushbu so‘zlariga Nabiy sollallohu alayhi va sallamning quyidagi hadisi shariflarini dalil qilganlar: “Insonlarning Alloh taolo uchun eng mahbubi insonlarga manfaatliroq bo‘lganidir. Amallarning Alloh taolo uchun eng mahbubi musulmonning qalbiga xursandchilik kiritish, undan biror-bir musibatni aritish, uning qarzlaridan biror qarzini to‘lab berish yoki undan ochlikni ketkazishir. Bir birodarim bilan bir hojat yo‘lida birga yurishim men uchun ushbu masjidda – Madina masjidini nazarda tutmoqdalar – bir oy e’tikof o‘tirishimdan afzaldir. Kim o‘zining g‘azabini tiysa Alloh taolo uning ayblarini berkitadi. Oshkora qilib, amalga oshirishga qodir bo‘la turib, kuchli g‘azabini yashirsa qiyomat kunida Alloh taolo uning qalbini umidlarga to‘ldiradi. Kim o‘z birodari bilan bir hojat ortidan hojati ravo bo‘lgunicha yursa qadamlar toyiladigan kunda Alloh taolo uning qadamini sobit qiladi” (Tabaroniy. Mo‘jamul kabir. 12-j. 453-b.). Yana, Rosululloh sollallohu alayhi va sallam: “Kim yonidagi o‘z qo‘shnisini och ekanini bila turib o‘zi qorni to‘q uxlasa menga imon keltirmabdi”,-deganlar (Tabaroniy. Mo‘jamul kabir. 1-j. 232-b.).
Demak, ochlik va haddan ziyod muhtojlik mavjud bo‘lgan o‘rinda haj va umraga takror borishdan sadaqa afzal bo‘ladi. Hatto ba’zi holatlarda zimmada farz bo‘lgan islom hajini ado etishdan ham sadaqa muqaddam bo‘lishi mumkin.
Hanafiy mazhabining mo‘tabar manbalaridan biri “Kanzud daqoiq” (Nozik masalalarning xazinasi)da quyidagi matn kelgan: “Ulamolarimiz, nafl haj sadaqadan afzal, deganlar”. Ushbu asarning sharhi “Bahrur roiq”da Alloma Ibn Nujaym quyidagilarni keltirgan: Ramliy aytadi: Shom yurtining muftiysi, marhum Shayx Abdurahmon Imodiy o‘zining “Manosik” asarida: “Agar Islom hajini bajargan bo‘lsa, bundan so‘ng ixtiyoriy sadaqa qilish Imom Muhammadning nazdida nafl hajdan afzaldir. Imom Abu Yusufning nazdida esa haj afzal. Imom Abu Hanifa rohimahulloh avvalda Imom Muhammadning so‘zini aytgan. Keyinchalik, o‘zi haj qilib, unda hasanotlarni ziyoda bo‘lishini vojib qiladigan turli mashaqqatlar borligini ko‘rgach Imom Abu Yusufning so‘ziga qaytgan”,-degan.
Manashu so‘zlarni naql qilgandan so‘ng Ibn Nujaym quyidagilarni aytgan: Aytish mumkinki, bizning zamonimizda nafl sadaqa afzaldir. Chunki haj qiluvchi ko‘p holatda shariatga nomuvofiq ishlarni qilib qo‘yadi, ochiq-oydin munkar ishlarga guvoh bo‘ladi. Shuningdek, omma insonlar sadaqa berish borasida baxil bo‘lib ketdi. Ular kambag‘al bechora va yetimlarni xasrat-nadomatda qoldirmoqdalar. Ayniqsa qimmatchilik va tanglik paytlarida. Bundan tashqari, inson keltiradigan manfaat o‘zidan boshqalarga qancha ko‘p yetsa savobi shuncha ziyoda bo‘ladi. “Al-lubob”da sadaqaning hajdan afzalligi hech bir qaydsiz ochiq aytilgan. ...Bu so‘z farz haji haqida bo‘lishi ham mumkin. Zero, muhtoj kimsaga sadaqa qilishning ajri yetti yuz savobdan[1] ham ulug‘ bo‘lishi mumkin.[2]
Bu rivoyatlardan ko‘rinadiki, Mazhabboshimiz Imom Abu Hanifa rohimahulloh va Imom Abu Yusuflarning nazdida nafl haj nafl sadaqadan afzal bo‘lsada, bu mutloq barcha zamon va holatlarga taalluqli hukm emas. Bunday deyishimizga sabab, birinchidan, Imom Muhammadning nazdida nafl sadaqa afzal bo‘lsa, ikkinchidan, mazhabimizning mo‘tabar ulamolaridan Ibn Nujaymning so‘zlari Imom Abu Hanifa rohimahulloh va Imom Abu Yusuflarning ixtiyorlari ham mutloq emasligini anglatmoqda.
Ushbu masalada boshqa mazhab mujtahidlarining so‘zlariga ham quloq soladigan bo‘lsak, Alloma Hattob “Mavohibul jalil”da aytadi: Molik rohimahullohdan: “Haj va sadaqadan qay biri siz uchun mahbubroq”,-deb so‘rashdi. U zot: “...Haj. Biroq, ochlik yili bo‘lsa bunday emas”,-deb javob berdi.
Imom Ahmad: “ (Nafl hajdan ko‘ra) Qorni ochlarga berishi men uchun mahbubroq”,-degan. (Ibn Muflih. Al-furu’. 3-j. 386-b.)
Ba’zi ulamolarning so‘zlariga ko‘ra, sadaqa qilish, nochorlarga yordam berish, yo‘qchilik, qiyinchilik va ochlik zamonida muhtojlarni muhtojlikdan qutqarish nafl haj va umradan avlo va afzaldir. Chunki haj va umraning manfaati bajaruvchining o‘zigagina xos bo‘ladi. Muhtojlarga qilingan sadaqaning manfaati esa ko‘pchilikka yetadi. Nimaniki manfaati boshqalarga ham yetadigan bo‘lsa u manfaati bir kishiga cheklanadigan amaldan ko‘ra afzal hisoblanadi.
Rivoyat qilinishicha, Abdulloh ibn Muborak rohimahulloh bir yili haj qilish uchun yo‘lga chiqdilar. Yo‘lda bir qizchaga yo‘liqib qoldilar. U: “Bu yerda meni va ukamni ushbu izordan (beldan pastni yopadigan kiyim) boshqa hech narsamiz yo‘q, ushbu axlatxonaga tashlanadigan narsalardan boshqa yemishimiz yo‘q. Bir necha kundan buyon bizga o‘limtik yeyish halol bo‘lib qoldi”,-dedi. Shunda Abdulloh ibn Muborak hajning pulini u qizga berdilar va: “Bu mana shu yilda haj qilishimizdan ko‘ra afzal”,-dedilarda, qaytib ketdilar[3].
Hasan Basriy rohimahulloh aytadilar: ba’zilaringiz: “haj qilaman, haj qilaman”,-deysiz. Haj qilib bo‘lgansizku! Undan ko‘ra, silai rahm qiling, qarzdorga sadaqa qiling, qo‘shniga yaxshilik qiling[4].
Shu o‘rinda aytib o‘tishimiz lozimki, haj safarini tinch xotirjam o‘tishi, amallarining mukammal ado etilishi uchun mas’ul bo‘lgan shaxslarning haj va umraga qayta borishilari ushbu mulohazalardan mustasno. Chunki juda ko‘pchilik bo‘lib chiqiladigan safar, ko‘pchilik bilan ado etiladigan ibodat tartib intizomni saqlash uchun mas’ul shaxslar tayin qilinishi lozimligini taqozo qiladi. Biz aytayotgan xulosalarimiz faqat nafl ibodatni qasd qilib haj va umra safariga chiqadigan insonlarning nafl sadaqa va nafl haj o‘rtasida qay birini ixtiyor qilishlari afzalligi borasida xolos.
To‘g‘ri, qayta bajarilayotgan nafl haj hamda sunnat hisoblangan umra amallarida Alloh taoloning uyi bo‘lgan Ka’bai muazzamani ulug‘lash, uni obod qilish kabi hikmatlar yotadi. Baytulloh shubhasiz, bundanda oliy, biz tasavvur qilgandan ko‘ra benazir ulug‘ joy. Bu borada ortiqcha gap so‘z bo‘lishi ham mumkin emas. Biroq insoniyatning yer yuzida yaratilishi, turli millat va elatlarga bo‘linganligi, ularning o‘zaro totuvlik va hamkorlikda yashashlari lozimligi, hayotning har bir lahzasida, har bir faoliyati borasida imtihon qilinishi ko‘pchilik e’tibor qilmaydigan juda ko‘plab ma’nolarni anglatadi.
Baytullohni umr davomida bir marta ziyorat qilish farz. U Alloh taoloning uyi. Qarindosh-urug‘, qo‘ni-qo‘shni va mahalla-ko‘ydagi nochor inson ham Alloh taoloning bandasi. Kimnidir Alloh taolo mol-dunyo berish bilan, yana kimdandir uni olib qo‘yish bilan imtihon qiladi. Qiyomatda Alloh taoloning huzurida “Mol dunyo senga qayta-qayta hajga borishing uchun emas, och qolgan qo‘shningni qornini to‘ydirishing, oyog‘idan suv o‘tayotgan bolasiga oyoq kiyim olib berishing uchun berilgan edi, seng bularni bilarding” kabi savollarga tutilmasligimizga hech kim kafolat berolmaydi. Qayta-qayta hajga borishimizning ostida obro‘ yoki arzimas moliyaviy manfaatimizni yashirgan bo‘lsak, bu holat borasida javob berishimiz oson bo‘lmaydi. Shu o‘rinda insonni aldaydigan, uning ichidan o‘tadigan ba’zi tushunchalar borligini ham eslab o‘tishimiz o‘rinli. Ba’zan hayolimizdan “Muhtojlarning qay biriga qarayman! Biriga berganim bilan qolganlarichi?! Undan ko‘ra, “bor”, hajga borib kela qolay”, degan hayollar o‘tadi. Yo‘q! Aslida unday emas. Inson qudrati yetgan narsadan so‘raladi. Qilinayotgan ishlar qalb tarozusiga ham solinishi lozim. Oxiratdan umidvor kimsaning qalbi shubhasiz o‘z sohibini to‘g‘ri ishga yo‘llaydi. Maqsadimiz, shubhasiz, dunyo va oxiratimizning obod bo‘lishi yo‘lda birgalikda imkon boricha harakat qilish. Bu yo‘lda Alloh taoloning o‘zi madadkor bo‘lishidan umidvormiz.
Toshkent Islom instituti “Diniy fanlar” kafedrasi katta o‘qituvchisi Ya.Razzaqov
[1] Nabiy sollallohu alayhi va sallam: “Haj uchun mol sarflash Allohning yo‘lida mol sarflash kabi yetti yuz barobar bo‘ladi”,-deganlar. Sharhu sahihil buxoriy. Ibn Battol. 4-j. 190-b.
[2] Bahrur roiq sharhu kanzid daqoiq. 6-j. 347-b.
[3] Al-bidoyatu van nihoya. 10-j. 191-b.
[4] Imom Ahmad. Zuhd. 320-b.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam zamonlarida asosiy manba Allohning Kitobi va Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlari bo‘lgan. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ummatga hamma ishlar – hukm, fatvo, iqtisodiy va siyosiy nizomlarda asosiy manba bo‘lganlar. U zotdan keyin hadislar islom shariatida asosiy tayanch bo‘lib kelmoqda.
Lekin vaqt o‘tishi bilan hadislarga bo‘lgan qarash o‘zgarib ketdi. Ayrim siyosiy oqimlar tarafidan hadislarga hujum boshlandi. Islom dinidagi shar’iy hukmlar faqatgina Qur’oni karimdan olinishi, undan boshqa hech qanday narsadan hukmlar olinmaslik da’vosi ko‘tarildi. Jumladan, hozirgi kundagi shohidiylar va qodiyoniylar kabi firqalar o‘zlarini “Qur’oniy – faqat Qur’oni karim hukmiga amal qiluvchi” sanab hadislarini inkor qildilar. Qodiyoniylar fikricha hadislar tarixiy e’tibordan o‘rganiladi, hadis shar’iy dalil bo‘lmaydi.
Ayrim firqalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qiladi. Lekin ayrim toifalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qilmasa ham “Qur’oni karimga amal qilish” shiori ostida hadislarni inkor qiladi. Shu sababli hadisni inkor qiluvchilar da’volari va ularga raddiya berishdan oldin hadis va hadislarni Qur’oni karim bilan bog‘lik ekani haqida ma’lumot berib o‘tish zarurati tug‘iladi.
Hadis muhaddislar istelohida. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l, taqrir, xalqiy (tana tuzilishiga oid) yoki xulqiy (xulq-atvorga oid) sifat va siyratdan iborat nubuvvatdan oldingi va keyingi qolgan asarlar. Siyrat, xulq, shamoil, xabarlar, so‘zlar va fe’llarni naql qiladilar. Bular bilan shar’iy hukm sobit bo‘lishi yoki hukm sobit bo‘lmasligini e’tiborga olmaydilar. Muhaddislar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni hidoyatga boshlaguvchi ekanliklari e’tiboridan hadis haqida bahs yuritadilar.
Usul olimlari istelohida hadis. Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l va taqrirdan iborat naql qilingan so‘zlar. Usul olimlari o‘zlaridan keyingi mujtahidlarga qoidalarni joriy qilgan va hayot dasturini insonlarga bayon qilgan Rasululloh sollallohu alayhi vasallam haqlarida bahs yuritadilar. Usul olimlari Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni shar’iy qonunlarni joriy qiluvchi sifatida hadislarni o‘rganadilar.
Faqihlar istelohida hadis. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan farz va vojib bo‘lmasdan, balki bularga muqobil bo‘lib sobit bo‘lgan hukmlar. Faqihlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni fe’llari shar’iy xukmga dalolat qilishdan tashqariga chiqmasligini e’tiborga olishadi. Shuning uchun shar’iy hukmlar bandalarga nisbatan vojib, xarom va mubohligi haqida bahs yuritadilar.
Biz usul olimlari ixtiyor qilgan isteloh haqida bahs yuritamiz. Chunki, bu qismning mavzusida hadisning hujjatligi haqida so‘z boradi.
Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam Qur’oni karimdagi ochiq-ravshan bo‘lmagan oyatlarni sharhlar, bayon qilish vojib bo‘lgan o‘rinlarni sahobalarga bayon qilar edilar. Bu esa qisqacha aytilganlarni batafsil aytish, umumiy kelganini qaydlash va maqsadlarini ravshan qilishlari bilan bo‘lar edi. Bayon qilib berish esa so‘zlari va qilgan ishlari, buyruqlari, qaytariqlari va hayotliklarida sahobalarini qilgan ishlarini tasdiq qilishlari bilan bo‘lgan.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ijtihodlari ham vahiyni o‘rnida. Chunki Alloh taolo u zotning ijtihodlarini xatoga borishdan saqlab qo‘ygan. U zotning ijtihodlari oyatdan olingan bo‘lishi ham shart emas. Masalan, namoz iymondan keyingi juda muhim bo‘lgan ibodat. Unda ruku’ va sajdani hukmi beriladi. Qiyom va qa’daning ham zikri aytiladi. Lekin bular Qur’oni karimning biror joyida to‘liq aytilmagan. Bu ishlarning tartibi qanday bo‘ladi? Namoz vaqtlarining har-xilligi, rak’atlarining soni qanday bo‘ladi? Namozni qanday holatda o‘qiladi? Bularning hammasini Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘z so‘zlari va amallari bilan mukammal bayon qildilar va sahobai kiromlarga ularni amallarini o‘rgatdilar.
Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin vahiy to‘xtadi. Qur’oni karim va hadisdan boshqa narsa qolmadi. Sahobalar Alloh taoloning Hashr surasining 7-oyatidagi:
وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا
“Rasululloh nimani bersa uni olingiz, va nimadan qaytarsa qaytingiz”, degan buyrug‘iga bo‘ysunib, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarini mahkam ushlashga harakat qildilar.
Payg‘ambarimiz alayhissalomning hadislari Alloh taoloning kalomi Qur’oni karimdan keyingi ikkinchi mo‘tabar manba hisoblanadi. Bu haqida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning o‘zlari ham:
تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه
“Sizga ikki narsani qoldirdim. Agar, ularni mahkam tutsangiz, hech adashmaysiz: Allohning Kitobi va Nabiyyining sunnati” (Molik rivoyati), deganlar.
Shu sababdan hadislarning islom jamiyatidagi o‘rni har doim ham yuqori bo‘lib kelgan. Zero, hadislarda islom dinining farz, vojib, sunnat, mustahab, halol, harom, muboh, makruh kabi hukmlar yoritilgan. Undan tashqari har qanday jamiyat uchun zarur bo‘lgan, ma’naviy komil insonlarni tarbiyalashga xizmat qiladigan, yuksak fazilatlarga chorlovchi qoidalar majmuasi ham o‘z ifodasini topgan. Shu aqidadan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, hozirgi paytda ham hadislarning jamiyatimiz uchun tarbiyaviy va amaliy ahamiyati beqiyos hisoblanadi. Mo‘minlar Qur’oni karimning ko‘pgina oyatlarida avvalo, Alloh taologa itoat qilishga amr qilinadi, so‘ngra O‘zining Payg‘ambariga itoat qilishga amr qilinganlar. Alloh taolo aytadi:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ
“Ey iymon keltirganlar Allohga itoat etinglar va Rasuliga itoat etinglar” (Niso, 59-oyat).
Allohga itoat qilish Qur’oni karimdagi buyruq va qaytariqlarga itoat qilish bilan bo‘ladi. Rasuliga itoat esa, u zotning tirikliklarida o‘zlariga itoat etish bilan bo‘lgan bo‘lsa, vafotlaridan keyin esa sunnatlariga amal qilish bilan bo‘ladi. Allohga itoat va Rasuliga itoat qilish alohida-alohida narsa emas, balki bir xil tushuncha ekannini anglash kerak. Chunki Payg‘ambarimiz alayhissalom doimo Alloh itoatida bo‘lganlar. Allohning itoatidan tashqari narsaga hech qachon, hech kimni buyurmaganlar.
Qur’oni karim lafz va ma’no jihatidan Allohning kalomi. Uni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga yuborgan vahiysi. Sunnat va hadis esa mohiyatan Payg‘ambarimiz alayhissalomning shaxsiy fikrlari emas balki, Allohdan nozil bo‘lgan vahiylarning u zotning iboralari bilan taqdim etilishi hisoblanadi.
Islomning birinchi kunidan boshlab musulmonlar har bir katta-yu kichik narsani Payg‘ambarimizidan ola boshladilar. Ular ilohiy dastur – Qur’oni karim oyatlaridan tortib hojatxonada qanday o‘tirishgacha bo‘lgan narsalarni qabul qilib olar edilar.
Muhammad sollallohu alayhi vasallamning muborak hayotlarining hech bir lahzasi sahobalarning diqqat-e’tiborlaridan chetda qolmas edi. Chunki u zotning og‘izlaridan chiqqan har bir so‘z, o‘zlaridan sodir bo‘layotgan har bir harakat shariat hukmi, o‘rnak, hikmat va nasihatdan iborat edi. Dunyo tarixida hayoti bunchalik ochiqchasiga ommaviy ravishda o‘rganilgan shaxs yakkayu yagona Muhammad sollallohu alayhi vasallam bo‘lganlar. U Zotningng hatto o‘ta nozik va xos hayotlari bugungi kun atamasi bilan aytganda shaxsiy oilaviy hayotlari ham to‘laligicha o‘rganilib rivoyat qilingan. Chunki islom dini mukammal din bo‘lgani sababidan inson hayotining barcha sohalarini qamrab olgan. Bularning hammasi Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning shaxsiy o‘rnaklari bo‘lgan.
Bir so‘z bilan aytganda, u zot Qur’oni karimni o‘z shaxslarida tatbiq qilib, insonlarga ko‘rsatishlari kerak edi. Shuning uchun ham sahobai kiromlar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning ortlaridan uzluksiz birga yurishar, u zotdan sodir bo‘lgan har bir narsani o‘ta aniqlik bilan yodlab olishar va rivoyat qilishar edi. Hatto o‘z ishlari bilan mashg‘ul bo‘lgan vaqtlarida boshqa kishilardan Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning huzurlarida e’tibor bilan turishni, u zotdan sodir bo‘lgan narsalarni yaxshilab o‘zlashtirib olishni iltimos qilar edilar. Qaytib kelganlarida esa darhol o‘zlari tayinlab ketgan odamlaridan so‘rab, o‘rganib olar edilar. Umar roziyallohu anhu o‘z qo‘shnilari bilan kelishib olib navbat ila Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam huzurlarida turishlari haqida u kishining o‘zidan rivoyat qilinganligi ma’lum va mashhur. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan zarracha narsa ham sahobalarning e’tiboridan chetda qolgan emas. Buni dushmanlar ham tan olganlar. Hijratning oltinchi yili Hudaybiya hodisasida Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam boshchiligida bir ming to‘rt yuz sahobai kiromlar Madinai munavvaradan ehrom bog‘lab Ka’batullohni tavof qilib, umra qilmoqchi bo‘lib yo‘lga chiqadilar. Hudaybiya degan joyda turib qolganlarida mushriklardan vakil bo‘lib kelgan va Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam bilan muzokara olib borgan kishilardan biri o‘z qavmiga qaytib borib: “Allohga qasamki, hech kim Muhammadni sheriklari hurmat qilgandek hurmat qilmaydi. U tuflasa tufugi yerga tushmayapti, sahobalari qo‘llari ila ilib olmoqdalar”, deb aytgan edi.
Mushrikning ta’biricha tufugi yerda qolmagan zotning gap-so‘zlari, va’z-nasihatlari, hukmu vasiyatlari yerda qolarmidi?! Ularning hammasi nihoyatda katta e’tibor va aniqlik bilan o‘rganilgan. Ta’kidlash lozimki, sahobalar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan narsalarni hoyu havas yoki bilim, madaniy saviya kabilar uchun qabul qilmaganlar. Balki Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan har-xil hukmlarga amal qilishni ko‘zlab qabul qilganlar. Qolaversa, ularni boshqalarga ham yetkazib, amalga chorlashni maqsad qilganlar.
Oybek Hoshimov,
Hadis ilmi maktabi o‘qituvchisi.