Muqaddas Islom dini shariatining asl mohiyatini kengroq tushuntirish hamda o‘tmishdagi mujtahid imomlar tomonidan amalga oshirilgan ulkan ishlardan kelajak avlodni boxabar qilishda bugungi kunga qadar ko‘plab ulamolarimiz beqiyos xizmatlarini taqdim qilganlar. Ana shunday xizmatlardan biri imom Ahmad ibn Abu Sa’id al-hanafiyning “Tafsirot Ahmadiyya” asaridir.
Ushbu asardagi “Ahmadiya” so‘zi muallifning ismi Ahmad bo‘lgani bilan bog‘liq. asarlarni muallif ismi yoki nisbatiga qo‘shib nomlash holatlarini ko‘plab mu’tabar manbalarda ham uchratish mumkin. Buyuk vatandoshlarimizning “Sulosiyot al-Buxoriy”, “Ilal at-Termiziy”, “Maqomot az-Zamaxshariy” kabi asarlari ham shu tariqa nomlangan.
Tafsirot Ahmadiyya – muallifi Ahmad ibn Abu Sa’id ibn Abdulloh al-Hanafiy Shayx Jiyvan va Mullo Jiyvan[1] laqablari bilan tanilgan bo‘lib, hijriy 1047 yili Hindistonda tavallud topgan. ma’lumotlarga ko‘ra Mulla Jiyvan yoshligidan o‘zgacha iste’dod sohibi bo‘lgan. Ayniqsa, uning yodlab qolish qobiliyati bilan tengdoshlaridan ajralib turgan. Yetti yoshida Qur’oni karimni to‘liq yod olgan. Darslik kitoblarni mutolaa qilish jarayonida berilgan topshiriqlarga bir mata ohista nazar tashlash bilanoq to‘liq o‘zlashtirgan. Hajmi katta bo‘lgan qasidalarni ham bir marta eshitib, yoddan qayta aytib bera olgan. Fiqh, usul, hadis fanlari bo‘yicha yetuk ilmga erishgan. Hanafiy mazhabi fiqhi bo‘yicha fatvo berish darajasiga ega bo‘lgan. Zamonasidagi ko‘plab tolibi ilmlar uning ilmiy faoliyatidan manfaat olishgan.
Mulla Jiyvanning ilmiy faoliyati ham serqirra bo‘lgan. Ayniqsa, uning qalamiga mansub bo‘lgan “Nurul anvor fi sharh al-manor” asari Hanafiy mazhabidagi usulul-fiqh faniga oid mashhur asar bo‘lib, buyuk ajdodimiz Imom Abul Barakot Nasafiyning “Manorul anvor” nomli risolasiga sharh hisoblanadi.
Shuningdek, olim sheriyat maydonida ham samarali ijod qilgan. Uning besh ming baytdan iborat she’riy to‘plami – devoni hozirgacha saqlanib qolgan.
Umrini kitob ta’lif qilish va ko‘plab tolibi ilmlarga dars berishga bag‘ishlagan Mulla Jiyvan 1130 hijriy (melodiy 1718) yili Dehlida vafot etgan.
Uning “Tafsirot Ahmadiyya” asari asosan hukmiy oyatlar tafsiriga bag‘ishlangan. Muallif tafsirga kirishish asnosida muqaddima bilan so‘z boshlaydi. Hamdu sanodan so‘ng, diniy ilmlar orasida Qur’on ilmi asosiy negiz ekanini ta’kidlab o‘tadi. Ulamolarning Qur’oni karimni o‘rganishga qaratgan ulkan e’tiborlari natijasida qiroat, sarf (morfologiya), nahv (sintaksis), balog‘at, fasohat, kalom, fiqh va usulul fiqh kabi fanlar qatorida tafsir ilmi ham mukammal fan sifatida shakllanganligiga e’tibor qaratadi. Buni yorqin misoli sifatida Qur’oni karim qamragan ilmlardan iqtiboslar keltirib, tafsir ilmini ham insonlarga yetkazishda muhim o‘rin tutishiga ishora qiladi. Shudan kelib chiqqan holda tafsir ilmi qamragan yo‘nalishlar – qissalar tarixi, va’da va va’idlar mavzusi, mav’iza va ibratlarni sanab o‘tib, ular orasida, shar’iy hukmlarni istinbot qilish yo‘nalishi asosiy o‘rin tutishini qayd etadi.
Shu o‘rinda muallif o‘zining yoshligida “Imom G‘azzoliy Qur’oni karim oyatlari orasidan besh yuz oyatni hukmiy oyat deb alohida e’tibor qilgan”i haqidagi xabarni ustozlaridan eshitib, umri davomida anashu gap uning ongida qayta-qayta takror topganini eslaydi. Hukmiy oyatlarga bo‘lgan qiziqishi ularni jamlash, fiqhiy va usuliy qoidalar asosida mo‘jaz bir sharh bitishga undaydi. Muallif “Tafsirot Ahmadiyya” kitbi yozilish tarixini shu tariqa o‘z hayotiga bog‘laydi.
Muqaddimada tilga olgan ma’lumotlaridan yana biri o‘z zamonasining adolatparvar va insoflik podshohi Muhammad Avrangzeb Olamgirga maqtovlardir. Muallifning fikricha o‘sha davrda Hindiston bo‘ylab islom dinining ravnaq topishi, xususan, Hanafiylik mazhabining gullab-yashnashi aynan Avrangzeb Olamgir nomi bilan bog‘liqdir. Podshohiga cheksiz maqtovlarni yozib bo‘lgach, muallif “bu maqtov gaplar podshohdan pul yoki dunyo tamasida emas, balki Alloh uchun, hamda (u sabab) dinning rivojini qattiq xohlaganimdandir, zero men undaylardan emasman” deb, o‘zini lagambardorlik va maddohlik illatidan yiroqligini yozadi.
Muallif Tafsirot Ahmadiyya kitobida Hanafiyya mazhabi usul qoidalariga asoslangan holada oyati karimalardan fiqhiy hukmlar va aqidaviy masalalarni jamlashga harakt qilgan. Masalalar tartibi Qur’oni karimdagi oyatlar tartibi bo‘yicha joylashtirilgan.
Avval fiqhiy hukm mazmunini ifodalagan oyat to‘lig‘icha berilgan, so‘ngra oyatning nozil bo‘lish sabablari ko‘rsatilgach, mashhur mufassirlardan iqtiboslar keltirilgan holda o‘ziga xos uslubda izohlangan, tafsir qilingan. So‘ngara oyati karimaga mujtahid ulamolar nigohi bilan qaralib, undan olinadigan fiqhiy hukmlarga e’tibor berilgan, ayrim o‘rinlarda bir masalaga bir necha mazhab mujtahidlarining ilmiy xulosalari qiyosiy tahlil uchun keltirilgan. Asosiy e’tiborni Hanafiy mazhabining mujtahidlari olgan hukm va xulosalariga qaratilgan. Mazhab ulamolaridan naql qilingan hukmni hadislar, sahoba va tobeinlarning so‘zlari ila asoslash bilan bir oyat tafsiriga umumiy yakun yasalgan.
Kitobda yoritilgan har bir bahsga sinchkovlik nuqtayi nazar bilan yondashilgan. Keltirilayotgan ma’lumotlar qaysi manbadan olinganligi qisqa tarzda ko‘rsatib o‘tilgan. Foydalanilgan adabiyotlar asosan Hanafiy mazhabining mashhur manbalari bo‘lib, ular qatorida buyuk vatandoshlarimiz Jorulloh Mahmud az-Zamaxshariyning “al-Kashshof”, Abul Barakot an-Nasafiyning “Madorikut tanzil”, Mavlono Husayn Voiz Koshifiyning “Tafsir Husayniy”, Faxrul Islom Pazdaviyning “Usul” kitobi, Sa’duddin Taftazoniyning “Sharh aqoid an-Nasafiy”, Burhoniddin Marg‘inoniyning “al-Hidoya” va uning ko‘plab sharhlaridan keng miqyosda foydalanilgan.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, bugungi kunda muqaddas dinimizga mutlaqo zid bo‘lgan g‘oyaviy va mafkuraviy tahdidlar avj olgan bir paytda, o‘zining noto‘g‘ri tushunchasi bilan g‘arazli maqsadlari ilinjida hech narsadan tap tortmaydigan turli xil ruhdagi oqimlarga qarshi kurashish, ularning puch qarashlariga ilmiy asosda raddiyalar berishda mo‘tabar manbalarimizning o‘rni beqiyos. Ayniqsa, dinimiz ta’limotlarini ananaviy Hanafiylik mazhabi asosida o‘rganish va kelajak avlodga yetkazish yurtimiz diniy soha xodimlarining asosiy vazifalaridan hisoblanadi.
“Hidoya” o‘rta maxsus islom
bilim yurti o‘qituvchisi
Abdulboqiy Tursunov
[1] “Jiyvan” hind tiliga mansub so‘z bo‘lib, hayot mazmunini ifodalaydi.
Munosabat
Avvalo, barcha yurtdoshlarimizni xursandchilik ayyomi – Qurbon hayiti bayrami bilan samimiy muborakbod etaman!
Mamlakatimizda Qurbon hayiti nafaqat diniy, balki umummilliy bayram sifatida ham keng nishonlanadi. Zero, ushbu kunda yurtdoshlarimiz bir-birini hayit bilan samimiy tabriklab, o‘zaro sovg‘alar ulashadi, millati, tili va dinidan qat’i nazar, yolg‘iz keksalar, kam ta’minlangan oilalar holidan xabar olinib, xayriya ishlari amalga oshiriladi.
Shu ma’noda, ushbu qutlug‘ bayram insonparvarlik va bag‘rikenglik ramzi bo‘lish bilan birga, insonlar o‘rtasida o‘zaro mehr-muhabbat va hamjihatlik kabi fazilatlarni ham o‘zida mujassam etadi.
Yurtimizda hayit bayramini munosib kutib olish va o‘tkazish, shuningdek, milliy-diniy qadriyatlarimizni asrab-avaylash, xalqimizning ko‘p asrlik an’ana va urf-odatlariga uyg‘un holda o‘tkazilishiga alohida e’tibor qaratiladi. Buning uchun barcha zarur tayyorgarliklar ko‘riladi, mamlakatimizning barcha hududlarida tom ma’noda bayram shukuhi hukm suradi.
Kezi kelganda yurtimizda “Inson qadri uchun” degan ulug‘vor g‘oya asosida barcha sohalar qatori diniy-ma’rifiy jabhada ham katta islohotlar amalga oshirilayotgani, normativ-huquqiy hujjatlar takomillashtirilib, soha faoliyati samaradorligi yangi bosqichga chiqarilayotganini alohida qayd etish lozim.
Davlatimiz rahbari tashabbusi bilan oxirgi yillarda yurtimizning har bir go‘shasidagi ulkan bunyodkorlik ishlari izchil davom ettirilmoqda. Xususan, Toshkentda Islom sivilizatsiyasi markazi binosi qurilishi yakuniga yetib bormoqda, Samarqandda Imom Buxoriy majmuasi qad rostlamoqda.
Yaqinda Prezidentimiz ushbu majmuaga tashrif buyurib, u yerdagi bunyodkorlik ishlari bilan tanishdi, zarur ko‘rsatmalar berdi. Zero, bu davlatimiz rahbarining uzoqni ko‘ra bilishi, ulug‘ ajdodlarga yuksak ehtiromining yorqin ifodasidir.
E’tiborga sazovor jihatlardan yana biri shuki, Prezidentimiz qo‘ng‘iroq qilib, hojilarimiz uchun yaratilgan shart-sharoitlar, ularning salomatligi va kayfiyati haqida so‘radi. Bundan hojilarimiz behad mamnun bo‘ldi, e’tibor va ehtiromdan xursand bo‘lgan ziyoratchilarimiz ko‘zlarida yosh bilan duo qildilar.
Arafot maydonida, duolar mustajob bo‘ladigan ayni onlarda Prezidentimizning Qurbon hayiti munosabati bilan O‘zbekiston xalqiga yo‘llagan tabrigini katta hayajon bilan eshitdik. Yaratgandan yurtimizga tinchlik, xalqimizga farovonlik so‘rab, duolar qildik.
Ayniqsa, tabrikda hojilarimiz alohida eslab o‘tilgani ziyoratchilarimizni cheksiz quvontirdi.
Barcha yurtdoshlarimiz qatori hojilarimiz ham ushbu tabrikdagi olijanob g‘oya va tashabbuslarga befarq emasligini izhor qildi.
Tabrikdagi “Inson qadri uchun, inson baxti uchun!” degan olijanob g‘oya barcha jabhalardagi islohotlarning asosi ekanini alohida e’tirof etish va hojilarimizning tashabbuslari ham ushbu g‘oyaga hamohang ekanini qayd etish lozim.
Bu Arafot maydonida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga hojilarimizning murojaatida ham o‘z aksini topdi. Jumladan, mazkur murojaatda hojilarimiz yurtga qaytgach, “Yangi O‘zbekistonning tinchlik va ma’naviyat targ‘ibotchilari” degan ezgu tashabbusni bir ovozdan ilgari surib, Uchinchi Renessans yaratuvchilarini tarbiyalashda Prezidentimizga ko‘makchi bo‘lamiz, deb va’da berdi.
Shuningdek, Vatanimiz taraqqiyotiga xolis xizmat qilish, mahallalarda tinchlik va birdamlikni mustahkamlash, tinchlik-osoyishtalikning qadriga yetish, xalqimizni ma’nan yuksaltirish, jamiyatdagi islohotlarga daxldorlik hissini oshirish kabilarni targ‘ib etish borasida faol bo‘lishni aytib o‘tdi.
O‘z navbatida, hojilarimiz kitobxonlik madaniyatini yuksaltirish, ilm-ma’rifatga homiylikda namuna bo‘lish, to‘ylar, oilaviy tadbirlar va marosimlarda me’yorga amal qilgan holda kamxarj va ixcham o‘tkazishda bosh-qosh bo‘lish, mahallalardagi notinch oilalar, shu jumladan, tarbiyasida muammosi bor yoshlar o‘rtasida tushuntirish ishlarini olib borish, hududlardagi maktablarning ta’mirga muhtoj qismini joriy ta’mirlash ishlariga ko‘maklashish, xayriya, mehr-muruvvat va yordam ko‘rsatish ishlarini ko‘paytirish kabi tashabbuslarni qat’iy amalga oshirishga ahd qildi.
Aziz yurtdoshlar! Shubhasiz, ushbu shukuhli kunlar tom ma’noda barchamiz uchun katta bayram, xursandchilik onlaridir. Mo‘tabar manbalarda saodatli damlarni shodu xurramlik bilan o‘tkazish bo‘yicha ko‘p tavsiyalar kelgan. Ulamolarimiz: “Hayit kunlari shodlikni izhor qilish dinning shiorlaridan”, deyishadi. Demak, Qurbon hayiti kunlarida quvonchimizni, saxovatimizni har qachongidan ko‘ra ko‘proq namoyon qilishimiz lozim. Ayniqsa, kam ta’minlangan, ijtimoiy himoyaga muhtoj insonlarga yordam ko‘rsatishga shoshilishimiz lozim.
Ushbu fazilatli kunlarda muborak manzillarda turib, ona Vatanimizga tinchlik-osoyishtalik, xalqimizga yanada farovon hayot, farzandlarimizga baxtu saodat so‘rab, duolar qilmoqdamiz!
Qurbon hayitingiz muborak bo‘lsin!
Shayx Nuriddin XOLIQNAZAR,
O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisi, muftiy