Savol: Qazo namozlarni o‘qishdan oldin ham azon aytiladi, deb eshitgandim. Bir kunlik namozlar qazo bo‘lgan bo‘lsa, ularni ado etishda har bir namoz uchun alohida azon aytiladimi?
Javob: Qazo namozlarida ham xuddi vaqtida o‘qilayotgan namozdagi kabi azon va iqomat aytiladi. Zimmasida birdan ortiq qazo namozlari bo‘lgan odam ularni bir vaqtda o‘qimoqchi bo‘lsa, birinchi namozga azon aytadi, qolganlarini iqomat bilan o‘qiyveradi. Bu qoida yolg‘iz yoki jamoat bilan o‘qiganga barobardir. Payg‘ambarimiz (a.s.) va sahobalar Uhud g‘azotida ketma-ket to‘rt vaqt – peshin, asr, shom va xufton namozini o‘qiy olmaganlar. U paytlar hali qo‘rquv namozi haqidagi oyatlar nozil bo‘lmagandi. Keyin hazrat Bilol (r.a.) azon aytganlar va Rasululloh (s.a.v.) imomliklarida avval peshin, ke-yin asr, so‘ng shom va xufton namozlarini har biriga alohida iqomat bilan ado etishgan. Ulamolarimiz ushbu voqeadan birdan ortiq qazo namozlarini bitta azon va alohida iqomatlar bilan ado etish hukmini olishgan (“Raddul muhtor”).
Savol: O‘n besh-yigirma yillik qazo namozlarini o‘qish tartibi, vaqtlari qanday?
Javob: O‘z vaqtida o‘qilmagan namoz faqat qazosini o‘tash bilan zimmadan soqit bo‘ladi.
Ko‘p yil o‘qilmagan namozlarning qazosini o‘tashda tartib shart emas, lekin shunda ham tartibga rioya qilish (ya’ni, oldin bomdod, keyin peshin, so‘ng asrni o‘qish) mustahabdir (“Fatovoyi Hindiyya”).
Namozlar qay suratda o‘talmay qolgan bo‘lsa, qazosi shu suratda o‘taladi. Ya’ni, safarda o‘qilmay qolgan namoz hazarda ham qasr qilib o‘qiladi. Hazarda o‘talmagan namozni safarda qazosini o‘qimoqchi bo‘lgan odam to‘liq o‘taydi.
Qazo namozlarni kunning istalgan paytida o‘tasa bo‘ladi. Uch mahal mustasno. Ular: quyosh chiqayotgan payt, kun qiyomga (tikkaga) kelganda va quyosh botayotganda. Mana shu uchta vaqtda qazo namozlarini o‘qib bo‘lmaydi (“Bahrur roiq”).
Savol: Uch-to‘rt kunlik qazo namozlarini birdaniga o‘qisa bo‘ladimi?
Javob: Makruh vaqtlardan boshqa paytda bir urinishda quvvat yetganicha uch-to‘rt kunlik qazo namozlarni o‘tash mumkin.
Savol: Ba’zi namozlarda uzunroq, ba’zi namozlarda qisqaroq qiroat qilgan yaxshi, deb eshitdim. Shu haqda kengroq ma’lumot bersangiz.
Javob: Farz namozlarning avvalgi ikki rakatida, boshqa namozlarning barcha rakatida qiroat qilish farz bo‘lib, uning eng oz miqdori bitta uzun yoki uchta qisqa oyatni o‘qishdir.
Qiroatning sunnat bo‘lgan miqdori safarda, vaqtning ziqligida, fotihadan so‘ng istalgan surani o‘qishdir. Hazarda (uyda) va bemalol vaqtlarda esa bomdod namozida Fotiha surasidan keyin ikki rakatda qirq yoki ellik oyat o‘qish sunnat. Peshin namozi (farzi)da ham shu miqdorda qiroat qilish sunnatdir (“Jomi’us sag‘ir”). Asr va xufton namozlarida qiroatning sunnat miqdori Fotiha surasidan tashqari yigirma oyatdir. Shom namozida esa Fotihadan keyin ikki rakatga ham bittadan qisqa sura o‘qish sunnat (“Muhiyt”).
Muqimlikda bomdod va peshin namozlari farzlarida uzun suralar o‘qiladi (“Viqoya”). Uzun suralar Hujurotdan Burujgacha bo‘lgan suralardir.
Asr va xufton namozlariga o‘rtacha uzunlikdagi suralar o‘qiladi. Bu turga Burujdan Bayyinagacha bo‘lgan suralar kiradi.
Shom namozida esa qisqa suralar o‘qiladi. Bayyinadan Qur’onning oxirigacha bo‘lgan suralar qisqa suralar hisoblanadi (“Viqoya”, “Muhiyt”).
Savol: Sunnat namozlaridagi qiroatlarda ham suralar tartibiga rioya qilish kerakmi?
Javob: Farz namozlarining ikkinchi rakatida birinchi rakatda o‘qigan sura yoki oyatdan yuqoridagisini o‘qish makruhdir. Ammo sunnat namozlarda makruh emas (“Muhiyt”).
Savol: Salla bilan hojatxonaga kirsa bo‘ladimi?
Javob: Salla bilan namoz o‘qilgani va u mo‘minning toji bo‘lgani uchun, u bilan nopok yerlarga, jumladan, hojatxonaga kirish makruh hisoblanadi (“Fatovoyi Hindiyya”).
Al-Kisoiy al-Kufiy 119/737 yil Kufada dunyoga kelgan.
To‘liq ismi: Ali ibn Hamza ibn Abdulloh ibn Bahman ibn Fayruzm al-Kisoiy al-Kufiy. Imom al-Kisoiy yoshligida ilm o‘rganishga juda intilardi, lekin boshlang‘ich davrda muvaffaqiyat qozona olmasdi. Bir safar Qur’onni yod olishda qiynalgach, ustoziga: “Men hech narsani yodlay olmayapman, charchadim”, dedi.
Ustoz unga sabr qilishni va Qur’onning barakasiga ishonishni tavsiya qildi. Shundan so‘ng, Imom al-Kisoiy sabr bilan harakat qilib, Qur’onni mukammal yod oldi va keyinchalik mashhur qiroat imomlaridan biri bo‘ldi. Bu voqea sabr va mehnatning samarasini eslatadi.
Hayoti: Al-Kisoiy Kufada tug‘ilgan va tilshunoslikda ham, qiroatda ham yuqori maqomga ega bo‘lgan. Undan nega «Kisoiy» deb nom olganligi haqida so‘rashganida u, – "chunki men hajda kisoda (kiyimda) ehrom bog‘laganman", deb javob bergan ekan. U asli fors bo‘lib, Bani Asad qabilasining qullaridan edi.
Ilmiy faoliyati: Uning asosiy ustozlari Hamza al-Kufiy va boshqa yirik qiroatchilar bo‘lgan. Bundan tashqari Kufa maktabini asoschisi hisoblanadi.
Muoz al-Harro va Abu Ja’far Ruasiylarda nahvdan tahsil oldi. Ular-dagi ilmlarni olib bo‘lib, ulardan qoniqmay qolgach, Basraga kelib Iso ibn Umar, Abu Amr ibn al-Alo va Al-Xalil ibn Ahmaddan ilm o‘rgangan. Qiroatni esa Sho‘ba ibn Hajjojdan ta’lim olgan.
U zot juda ko‘p asarlar ham yozgan: "Kitab muxtasar fi an-nahv" (Nahvga oid qisqa bo‘lgan kitob), "Kitab al-hudud fi an-nahv" (Nahvdagi hadlar oid kitob), "Kitob al-qiroat (Qiroatga doir kitob)", "Kitab al-adad (Sonlarga doir kitob)", "Kitab ixtilaf al-adad (Sonlarning ixtilofiga oid kitob)", "Kitab al-huruf (Harflarga oid kitob)", "Kitab maoniy al-Qur’an (Qur’on ma’nolari haqidagi kitob)" kabi ko‘plab kitoblar yozgan.
Nahvdan Farro uning xos shogirdlaridan hisoblanadi.
Kisoiy 189/805 yil Roy shahrida vafot etgan.
Matkarimov Nurmuhammad,
Hadis ilmi maktabi o‘qituvchisi.