So‘nggi paytlarda “Ozodlik” radiosi haqida butun insoniyat hozirda keng foydalanayotgan internet tarmog‘i orqali ba’zan-ba’zan asossiz fitnalar, mish-mishlar, bo‘hton va uydirmalarni eshitib qolamiz, eshitgan odamlar ham hech qanday ijobiy munosabat bildirmay, afsus bilan bir xo‘rsinib qo‘ya qoladi.
Men Andijon viloyatidanman, bir masjidda imom-xatibman. Imom-xatiblik faoliyatimni boshlaganimdan buyon nafaqat mehrobda balki, tashkilotlar, muassasalar, ta’lim dargohlari shuningdek, matbuot va internet saytlarida ham muqaddas dinimizga oid ma’rifiy islom targ‘ibotini olib bormoqdaman. Bu Allohning bergan ulkan ne’mati deb bilaman va biz bunga istiqlol tufayli erishdik. Yurt va Vatan ozodligi, istiqlol uchun jon fido qilganlardan Allohning o‘zi rozi bo‘lsin. Istiqloldan oldin matbuotda din haqida bir satr tugul din degan so‘zni yozish mumkin emas edi. Faqat dinni qoralash uchungina bo‘lishi mumkin edi, xolos. Ushbu maqola ham o‘z ijodimdan bir namuna. Chunki, jamiyatda bir illat paydo bo‘lsa, yoki biror xunuk ish avj olsa, amri ma’ruf va nahiy munkar farz bo‘lgani yuzasidan albatta imkon qadar undan odamlarni qaytarishga harakat qilaman, bu xislat va harakat birgina mening emas, balki butun O‘zbekiston diyorida ishlayotgan imom-xatiblar va barcha diniy xodimlarning bosh maqsadidir.
Mavzuni “Ozodlik” radiosidan boshlashimning 2 ta asosiy sababi bor. Birinchi sababini yuqorida qisqacha bayon qilib o‘tdim. Chunki, doimo fitna bilan yashaydigan, bo‘hton bilan nafas oladigan, xalq o‘rtasiga nifoq urug‘ini sochadigan bu radioga anchadan buyon raddiya berishni o‘ylab yurardim. Panada turib tosh otish, o‘zbekning, mo‘minning ishi emas. Ming afsuski, ming hijolatga qo‘yadigan jihati, o‘sha diyorning narigi chetida turib, o‘zbek tilida o‘zbek xalqiga, O‘zbekistonimga tosh otayotganlarida qalbimda bir o‘y meni qiynaydi, bular haqiqiy o‘zbek emas, o‘zbek tilini o‘rgangan fitnachilar deyman. Chunki, tomirida o‘zbek millatining qoni oqayotgan haqiqiy o‘zbek farzandi ona yurtiga tosh otmaydi. Bunga tarixdan ko‘p misollar bor. “Ozodlik”dagilar bu tarixiy shaxslarni bizdan yaxshi biladilar. Lekin, ular bu buyuk siymolarga avlodlik da’vosini qilishga haqqi yo‘q. Chunki, ularning zurriyotlaridan vatan xoinlari chiqishlari aslo mumkin emas. Men bunga aminman. Ajdodlarimizning vatanparvarligiga shak-shubham yo‘q. Biroq hozirgi zamon o‘zbek farzandlari ham mana shu ajdodlariga munosib farzandlardir. Men bunga ham bir o‘zbek farzandining hayotidan misol keltirmoqchiman.
Maktabda o‘qiyotgan chog‘larimda adabiyot fani darsida o‘qituvchimiz bir o‘zbek shoirini, hozir ismi aniq esimda yo‘q, vatanga bo‘lgan muhabbatini aytib berdi. Vatandoshimiz Kanadaga xizmat safari bilan ma’lum muddatga borgan. Xizmat safari tugagach, O‘zbekistonga qaytishdan oldin unga kanadalik sheriklari, hamkasblari, biror joyga safarga chiqishdan oldin qilinadigan kanadacha urfni o‘rgatishmoqchi bo‘lishgan. Ularni odatiga ko‘ra “kishi biror safarga chiqmoqchi bo‘lsa, dunyo xaritasidan, o‘sha joyni topib, igna sanchishi lozim ekan, shunda u bexatar ko‘zlagan manziliga yetib oladi”,- degan fikr bor ekan. Vatandoshimizni chaqirishib, uni xarita oldiga tik turgizishib, qo‘liga ignani berishib, o‘zlarining amallarini tushuntirishibdi, shunda vatandoshimiz, ignani qo‘liga olgan holda xaritadan O‘zbekiston diyorini topib, quyidagi ma’nodagi she’riy misrani o‘qib yig‘lab, ignani uloqtirgan ekan. Ma’nosi shuki, “men yurtimga bexatar yetamanmi, yoki yetmaymanmi, biroq seni hatto suratingga tikon sanchmasman, Vatan”. Voqe’ani kuzatib turgan kanadalik hamkasblari nega yig‘layotganini so‘rashganida, o‘z she’rini ularga tarjima qilib berganida, ularni hijolatdan yuzlari qizargan va bu ishlaridan uyalgan ekan.
Maqolani yozishimga ikkinchi turtki, mening dinimga, kasbimga, hamkasblarimga va O‘zbekiston musulmonlari idorasi tizimiga otilgan toshdir.
2017 yil 31 yanvar kuni barcha tashkilotlarda bo‘lgani kabi O‘zbekiston musulmonlari idorasi Andijon viloyat vakiligining katta majlislar zalida viloyatda faoliyat ko‘rsatayogan barcha masjidlar imom-xatiblarining 2016 yil yakunlariga, yil sarhisobiga bag‘ishlangan yig‘ilish o‘tkazildi.
Yig‘ilishda imom-xatiblarning yutuq va kamchiliklari muhokama qilindi. 2016 yilda imom-xatiblar tomonidan erishilgan ijobiy natijalar aytib o‘tilib, yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklar ham sanab o‘tildi.
Jumladan, OAVda va internet tarmog‘ida chiqishlarda faol bo‘lganlar sanab o‘tildi.
Vakillik rahbariyati imomlarni aholining yordamga muhtoj qatlamiga yordam berishga targ‘ib qilish, yetimparvarlik, sahovatpeshalik dinimizning ko‘rsatmalaridan ekanligini imom-xatiblarga eslatib o‘tdi.
Yig‘ilishdan so‘ng hamkasabalarimizdan biri go‘yoki, o‘zlarini huquq himoyachilari deb bilgan “Ozodlik” radiosiga telefon orqali shikoyat qilibdi. Har doimgidek, “Ozodlik” voqeani batafsil o‘rganmay turib, barcha muhokama qilingan masalalarning aksini yozib, radio to‘lqinlarida doston qilib o‘tiribdi. Mayliyam, deylik, u fitna bilan nimaga erishishdi, hayronman.
Menimcha, yig‘ilishda aytilgan fikrlar shariat doirasida aytilgan, zero maqola chiqarish, bu dinni shoye qilish, ya’ni targ‘ib qilishning bir usulidir. Imom xutbasida bir jamoani qamrab olsa, OAV va internet orqali juda katta jamoani qamrab olgan bo‘ladi. Imomni OAV va internet tarmog‘ida ko‘proq va faolroq chiqishlarga targ‘ib qilish bu manfaatdan boshqa narsa emas. Chunki, internet yoki g‘arb olamining OAVlarida fahsh va buzg‘unchilikka, turli ekstremistik oqimlarning g‘oyalari to‘lib toshgan paytda, imom-xatiblarning bu fojealardan xalqimizni asrab, ularni to‘g‘ri yo‘lga boshlash uchun qilayotgan sa’y-harakatlaridir. Yig‘ilishda maqolalar sonini ko‘paytirishga emas, balki maqolalarning sifati va saviyasini yaxshilashga harakat qilish bo‘yicha tavsiya berilgan. Bu, ham shariat va ham umuminsoniy tamoyillarga zid emasdir. Demak, shu xulosaga kelish mumkinki, shikoyat qilgan imom faqat o‘z nafsini o‘ylaydigan ya’ni, unga marosimlar bo‘lsa bas, insonlar ma’naviy ahvoli, taqvosi, ibodati, tinchlik-osoyishtaligi uni umuman qiziqtirmas ekan-da.
Xabarda keltirilgan “boylardan olib kambag‘alga berasan” degan gap umuman yig‘ilishda aytilgan emas, balki aholining yordamga muhtoj qatlamiga yordam berishga targ‘ib qilish, yetimparvarlik, sahovatpeshalik dinimizning ko‘rsatmalaridan ekanligini imom-xatiblarga eslatib o‘tildi.
Shuningdek, vakillik rahbariyati tomonidan imom-xatiblarning axloqi, odobi, imomlik mas’uliyati, muomala madaniyati haqida ham to‘xtalib o‘tildi.
Bu xabarni internet orqali ko‘rgan va eshitgan imom-xatiblar bunday imomning saviyasi past ekanligi, ilmsizligi, kasbiga hurmatsizligi, mas’uliyatsizligi haqida gapirib, unday imomga bizning oramizda joy yo‘q, deb aytmoqdalar. Shariatdan xabari bor odam orqadan turib, tuhmat qilib, fitna qilmaydi. Zero shariatimiz insonni dunyoda fitna-fasod, buzg‘unchilik qilishdan qaytaradi. Ana shu imomga va “Ozodlik” radiosi jamoasiga bir nasihatim bor. Turli xil fitnalarni kavlash, ularni tarqatib, odamlar orasida buzg‘unchilik, fitna va fasodni tarqatishdan oldin Alloh taoloning Kalomi -Qur’oni karimda va Payg‘ambarimiz Muhammad sollalohu alayhi va sallamning Hadisi shariflarida fitna qilmaslikka doir oyat va hadislarni ko‘rib olsinlar. Zero, yer yuzida buzg‘unchilik, fitna va fasod qilg‘uvchilarga oxiratda alamli azoblar borligi haqida bir qancha va’iydlar kelgan. Bu ishni kim qilganligi yoki “Ozodlik”ning muxbirlari kimligi ma’lum bo‘lmas, lekin, xabarlarda kelishicha, qiyomatda Yaratgannining huzuridan insonning barcha amallari oshkor qilinganida, insonning a’zolari tuhmat va bo‘htonlarni eshitgan quloqlari, fitnalarni yozgan va tarqatgan qo‘llari, radioda so‘zlagan tillari tilga kirib, barcha qilgan ma’siyatlari haqida aytib berganida, ne ahvolga tushishlarini o‘ylasinlar. Vaqt va imkon borida tavba qiling, bunday fasod ishlarni to‘xtating, insoniyatga, yurtga, Vatanga, xalqqa yaxshilik qilishga o‘ting.
Sizlarda tanqid qilgan maqolalar shu yo‘sinda noto‘g‘ri yo‘ldan ketayotgan odamlarni, o‘zimizni isloh qilishlik uchun yoziladi. Allohu taolo barchalarimizni fitna, fasod, buzg‘unchilik qilishdan saqlasin. O‘zining haq yo‘lidan adashtirmasin.
Andijonlik imom
- 58وَلِلدَّعَوَاتِ تَأْثِيرٌ بَلِيغٌ وَقَدْ يَنْفِيهِ أَصْحَابُ الضَّلاَلِ
Ma’nolar tarjimasi: Duolarning yetuk ta’siri bordir, gohida adashganlar uni inkor qiladilar.
Nazmiy bayoni:
Duolarning yetuk ta’sirlari bor,
Adashganlargina qilarlar inkor.
Lug‘atlar izohi:
لِ – jor harfi فِي ma’nosida kelgan.
دَعَوَاتِ – kalimasi دَعْوَةٌ ning ko‘plik shakli bo‘lib, lug‘atda “iltijolar” ma’nosini anglatadi. Jor va majrur mubtadosidan oldin keltirilgan xabardir.
تَأْثِيرٌ – xabaridan keyin keltirilgan mubtado.
بَلِيغٌ – sifat. Ushbu kalimada duoning ta’sirga sabab ekaniga ishora bor. Chunki ta’sir, aslida, Alloh taoloning yaratishi bilan vujudga keladi.
وَ – “holiya” ma’nosida kelgan.
قَدْ – “taqliliya” (cheklash) ma’nosida kelgan.
يَنْفِيهِ – fe’l va maf’ul. نَفِي kalimasi lug‘atda “bir chetga surib qo‘yish” ma’nosiga to‘g‘ri keladi.
اَصْحَابُ – foil. Bu kalima صَاحِب ning ko‘plik shakli bo‘lib, “lozim tutuvchilar” ma’nosiga to‘g‘ri keladi.
الضَّلاَلِ – muzofun ilayh. Ushbu izofada لِ jor harfi muqaddar bo‘lgan[1]. “Zalolat” kalimasi “to‘g‘ri yo‘ldan adashish” ma’nosida ishlatiladi.
Matn sharhi:
Duo lug‘atda “iltijo”, “o‘tinch” kabi ma’nolarni anglatadi. Istilohda esa “banda o‘zining faqirligini, hojatmandligini va muteligini hamma narsaga qodir bo‘lgan Alloh taologa izhor qilib, manfaatlarni jalb qilishni va zararlarni daf qilishni so‘rashi, duo deb ataladi”[2].
Mo‘min bandalarning qilgan duolarida o‘zlariga ham, agar marhumlar haqlariga duo qilayotgan bo‘lsalar, ularga ham manfaatlar yetadi. Duolarning ta’siri borligini adashgan kimsalargina inkor qiladilar. Matndagi “zalolatdagilar” degan so‘zdan mo‘taziliy toifasi ko‘zda tutilgan. Chunki mo‘taziliy toifasi bu masalada ham Ahli sunna val-jamoa e’tiqodiga zid da’volarni qilgan.
Duolarning ta’sirini inkor etadiganlar bir qancha dalillarni keltirishgan. Masalan, oyati karimalarda har bir insonga o‘zi qilgandan boshqa narsa yo‘qligi bayon qilingan:
“Insonga faqat o‘zi qilgan harakatigina (mansub) bo‘lur”[3].
Boshqa bir oyatda esa kishi o‘zining qilgan yaxshi ishlari tufayli mukofotga erishsa, yomon qilmishlari sababli jazolanishi bayon etilgan:
“Uning kasb etgani (yaxshiligi) – o‘ziga va orttirgani (yomonligi) ham o‘zigadir”[4].
Ushbu oyati karimalarda har bir kishining ko‘radigan manfaatlari boshqalarning qilgan duo va xayrli ishlaridan emas, faqat o‘zining qilgan ishlaridan bo‘lishi bayon qilingan, bu esa duolarning ta’siri yo‘qligiga dalolat qiladi, – deyishgan.
Duolarning ta’sirlarini inkor etuvchilarga raddiyalar
Duolarning ta’sirlarini inkor etuvchilar keltirishgan yuqoridagi va undan boshqa dalillariga batafsil javoblar berilgan. “Talxisu sharhi aqidatit-Tahoviy” kitobida quyidagicha javob kelgan: "Insonga faqat o‘zi qilgan harakatigina (mansub) bo‘lur" ma’nosidagi oyatda bayon qilinganidek, haqiqatda inson o‘z sayi-harakati va yaxshi fe’l-atvori bilan do‘stlar orttiradi, uylanib bola-chaqali bo‘ladi, insonlarga mehr-muhabbat ko‘rsatadi va ko‘plab yaxshi ishlarni amalga oshiradi. Shunga ko‘ra insonlar uni yaxshilik bilan eslab, unga Alloh taolodan rahmat so‘rab duo qilsalar, toat-ibodatlarning savoblarini unga hadya qilsalar, bularning barchasi birovning emas, aslida, o‘z sayi-harakatining natijasi bo‘ladi.
Ikkinchi dalil bo‘lgan "Uning kasb etgani (yaxshiligi) – o‘ziga va orttirgani (yomonligi) ham o‘zigadir", ma’nosidagi oyat ham yuqoridagi kabi oyat bo‘lib, har bir kishi o‘zining qilgan yaxshi ishining samarasini ko‘radi, qilgan ma’siyatiga ko‘ra jazolanadi, kabi ma’nolarni ifodalaydi. (Ya’ni “har kim ekkanini o‘radi”, deyilgani kabi)”[5].
Shuningdek, duo qilishning foydasi bo‘lmaganida mag‘firat so‘rashga buyruq ham bo‘lmasdi. Qur’oni karimda esa mag‘firat so‘rashga buyurilgan:
“Bas, (ey Muhammad!) Allohdan o‘zga iloh yo‘q ekanini biling va o‘z gunohingiz uchun hamda mo‘min va mo‘minalar(ning gunohlari) uchun mag‘firat so‘rang!”[6].
Shuningdek, vafot etib ketgan kishilar haqiga qilingan duolarda manfaat bo‘lmaganida, ularni eslab duo qilganlar Qur’oni karimda madh etilmasdi:
“Ulardan keyin (dunyoga) kelganlar: “Ey Robbimiz, bizni va bizdan avval iymon bilan o‘tgan birodarlarimizni mag‘firat qilgin, iymon keltirganlarga (nisbatan) qalbimizda nafrat (paydo) qilmagin. Ey, Robbimiz, albatta, Sen shafqatli mehribonsan”, – derlar”[7].
Shuningdek, vafot etganlarga janoza namozini o‘qish tiriklar zimmasiga vojib qilingan. Janoza namozida esa sano va salovot aytish bilan birgalikda “Ey Allohim, bizlarning tiriklarimizni ham, o‘liklarimizni ham mag‘firat qilgin”, ma’nosidagi duo o‘qiladi.
Mazkur dalillarning barchasida duolarning ta’siri borligi ko‘rinib turibdi. Shuning uchun inson vafotidan keyin ham o‘z haqiga xayrli duolar qilinishiga sabab bo‘ladigan yaxshi amallarni qilishi lozim.
Duo qilish bandaga foyda keltiradigan va undan zararlarni daf qiladigan eng kuchli sabablardan ekani Qur’oni karimda ham, hadisi shariflarda ham bayon qilingan:
“Parvardigoringiz: “Menga duo qilingiz, Men sizlar uchun (duolaringizni) ijobat qilay!” – dedi. Albatta, Menga ibodat qilishdan kibr qilgan kimsalar yaqinda tuban holatda jahannamga kirurlar”[8].
Ibn Kasir rahmatullohi alayh ushbu oyat haqida: “Alloh taolo bandalarini O‘ziga duo qilishga da’vat etgan va O‘z fazlu marhamati bilan qilgan duolarini albatta ijobat etishga kafolat bergan”, – degan. Oyati karimaning davomidagi “ibodatdan kibr qilganlar” esa Alloh taologa duo qilishdan takabburlik qilgan kimsalar deya tafsir qilingan. Hadisi shariflarda duoning qazoni qaytarishga sabab qilib qo‘yilgani bayon etilgan:
عَنْ سَلْمَانَ الْفَارْسِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قال لَا يَرُدُّ القَضاءَ إلا الدُّعاءُ وَ لَا يَزِيدُ فِي الْعُمُرِ إِلاَّ الْبِرُّ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ
Salmon Forsiy roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Qazoni faqatgina duo qaytaradi, umrni faqatgina yaxshilik ziyoda qiladi”, – dedilar (Termiziy rivoyat qilgan).
Sharh: Ushbu hadisda duoning bajariladigan ishlarga bog‘lab qo‘yilgan qazoni qaytarish sabablaridan ekani bayon qilingan. Zero, Alloh taolo amalga oshadigan barcha narsalarga azaliy sabablarni tayin qilib qo‘ygan. Solih amallar saodatga erishish uchun azaliy sabablar bo‘lsa, yomon amallar badbaxt bo‘lish uchun azaliy sabablardir. Shuningdek, yaxshilik, go‘zal xulqli bo‘lish, qarindoshlik aloqalarini uzmaslik kabi amallar ham azaliy sabablar qatoriga kiradi. Ana shunday azaliy sabablar yuzaga chiqarilgan paytda o‘sha sababga bog‘langan ishlar ham yuzaga chiqadi.
Imom Tahoviy[9] rahmatullohi alayh “Aqidatut Tahoviya” asarida quyidagilarni yozgan: “Tiriklarning duo va sadaqalarida o‘liklar uchun manfaatlar bordir. Alloh taolo duolarni qabul qiladi va xojatlarni ravo qiladi (deb e’tiqod qilamiz)”.
Keyingi mavzu:
Dunyoning yo‘qdan bor qilingani bayoni.
[1] Bu haqidagi ma’lumot 53-baytning izohida bayon qilindi.
[2] Doktor Ahmad Farid. Bahrur-Roiq. – Iskandariya: “Dorul Majd”, 2009. – B. 105.
[3] Najm surasi, 39-oyat.
[4] Baqara surasi, 286-oyat.
[5] Muhammad Anvar Badaxshoniy. Talxisu sharhi aqidatit-Tahoviy. – Karachi: “Zamzam babilsharz”, 1415h. – B. 192.
[6] Muhammad surasi, 19-oyat.
[7] Hashr surasi, 10-oyat.
[8] G‘ofir surasi, 60-oyat.
[9] Abu Ja’far Ahmad ibn Muhamad ibn Salama Tahoviy rahmatullohi alayh hijriy 239 yilda Misrning “Toha” shaharchasida tug‘ilgan.
Imom Tahoviy hanafiy mazhabidagi mo‘tabar olimlardan bo‘lib, “Sihohi sitta” mualliflari bilan bir asrda yashab faoliyat yuritgan. Bu zot haqida ulamolar ko‘plab maqtovli so‘zlarni aytganlar. Jumladan Suyutiy “Tobaqotul Huffoz” asarida: “Imom Tahoviy alloma, hofiz, go‘zal tasnifotlar sohibidir”, – degan. Zahabiy: “Kimki ushbu imomning yozgan asarlariga nazar solsa, bu zotning ilm darajasi yuqori, ma’rifati keng ekaniga amin bo‘ladi”, – degan.
Imom Tahoviy tafsir, hadis, aqida, fiqh va siyratga oid ko‘plab asarlar yozib qoldirgan. Ularning ayrimlari quyidagilardir:
1. Ahkamul Qur’an (Qur’on hukmlari);
2. Sharhu ma’onil osor ( Asarlarning ma’nolari sharhi);
3. Aqidatut Tahoviya (Tahoviy aqidasi);
4. Bayonu mushkilil osor (Asarlarning mushkilotlari bayoni);
5. Sharhu jomeis sag‘ir (Jomeus sag‘ir sharhi);
Imom Tahoviy rahmatullohi alayh hijriy 321 yilda Misrda vafot etgan.