«An’om U Zot subhni yorituvchidir. U Zot tunni sukunat, quyosh va oyni esa hisob (vositasi) qilib qo‘ydi. Bu Aziz, Alim Zotning o‘lchovidir».
An’om surasi, 96-oyat
Insoniyat o‘zining qadim tarixi mobaynida vaqtni turlicha hisoblab kelgan bo‘lib, bugungi kunda asosan quyosh va oy taqvimiga, ya’ni shamsiy va qamariy yil hisobiga amal qilib kelmoqda. Shamsiy taqvimda yer kurrasining quyosh atrofida to‘liq bir marta aylanishi bir yil hisoblanadi. Qamariy taqvimda esa oyning yer atrofida to‘liq bir marta aylanishi bir oy hisoblanadi. Hozirgi zamonda biz yashab turgan diyorlarda asosan ikki xil yil hisobiga amal qilinadi. Biri – shamsiy milodiy yil hisobi, biri – qamariy hijriy yil hisobi.
Milodiy yil hisobi Iso (alayhissalom)ning tavalludi deb taxmin qilingan sanadan boshlangan bo‘lib, bu hisob Grigoriy taqvimiga asosan yuritiladi.
Hijriy yil hisobi esa Islom olamining taqvimi bo‘lib, u Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)ning Makkadan Madinaga hijratlari – ko‘chishlaridan boshlanadi. Bu sanoq boshi hazrat Umar (roziyallohu anhu)ning xalifalik davrida e’lon qilingan. Hijriy hisobning qamariy va shamsiy taqvimlari bo‘lib, qamariy taqvim bo‘yicha yil muharram oyidan boshlanadi, uning birinchi 10 kuni esa muborak kunlar hisoblanadi. Bu taqvimning toq oylari 30 kundan, juft oylari 29 kundan iborat bo‘lib, faqatgina o‘n ikkinchi oy mustasnodir, undagi kabisa kunlari ham 30 kundir. Yangi kun quyoshning botishidan boshlanadi. Vaqt hisobi qamariy davr bo‘yicha hisoblanganda bir yil 354 kundan iborat bo‘ladi. Tarixiy voqealarning sanasini belgilash, tinmay o‘tayotgan vaqt hisobini aniq qayd qilib borish hamda keyingi avlodlarga qoldirish maqsadida yil, oy va kunlarning hisobi taqvim shaklida qadimdan qo‘llanib kelinadi.
Mazkur ikki hisob bo‘yicha 2016 yilning 2 oktyabr kuni hijriy 1438 yil kirib kelib, muharram oyi boshlandi.
Alloh taolo O‘zining kalomida bunday marhamat qiladi:
«Biz kecha va kunduzni (qudratimizni ko‘rsatib turadigan) ikki belgi qilib qo‘ydik. Kechaning belgisini o‘chirdik. Kunduz alomatini esa Robbingizdan fazl (rizq) istashingiz uchun hamda yillar sanog‘i va hisobini bilishingiz uchun yorug‘lik qilib qo‘ydik. Barcha narsani batafsil bayon qilib qo‘yganmiz» (Isro surasi, 12-oyat).
Alloh taolo kun bilan tunni almashtirib turmasa, sana hisobini bilish qiyin bo‘lur edi.
Yuqorida aytganimizdek, hijriy-qamariy taqvim hisobi Rasuli akram (sollallohu alayhi va sallam)ning vafotlaridan keyin, xalifa Umar ibn Xattob (roziyallohu anhu)ning davrlarida joriy qilingan. Bu zoti sharif boshqa ulug‘ sahobalar bilan maslahatlashib, Islom tarixi uchun yangi taqvim tuzib, o‘tgan voqealarni shu hisob bo‘yicha qayd qilib borish zarurligini aytganlarida bu fikrni barcha sahobalar ma’qullaganlar. Shundan so‘ng hijriy sananing avvalini qaysi kundan boshlash to‘g‘risida maslahat bo‘lib, kimdir Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)ning tug‘ilgan kunlaridan boshlaylik desa, kimdir vafot etgan sanalaridan boshlashni taklif qilgan. Hazrat Umar (roziyallohu anhu): «Vafotlaridan boshlasak, har yilning boshida qayg‘umiz yangilanib turadi» deb, bu fikrni rad etganlar. Nihoyat, hammaning fikrlari bir bo‘lib, hijriy sanani Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)ning Makkai mukarramadan Madinai munavvaraga qilgan hijrat kunlaridan boshlashga kelishilgan. Ushbu hijrat kunlari safar oyiga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa ham, lekin unga tayyorgarlik muharram oyidan boshlanganini e’tiborga olib, hijriy sananing avvalini muharramning birinchi kunidan boshlashga qaror qilindi. Bu kun milodiy 622 yilning 16 iyul juma kuniga to‘g‘ri keladi.
Shundan buyon Islom olami xususan, diyorimiz musulmonlari ham yil hisobini, diniy bayramlarni va xossatan Ramazon oyi, Iydul Fitr hamda Iydul Qurbon kunlarini belgilashda hijriy-qamariy taqvimdan foydalanib kelmoqdalar.
Alloh taolo Qur’oni karimda oylarning adadi o‘n ikkita ekanini aytib, ulardan to‘rttasi muharram, ya’ni alohida ehtirom qilinadigan oylar ekanini zikr qilgan. Bular zulqa’da, zulhijja, muharram va rajab oylaridir. Bu oylar azaldan, ya’ni Islomdan avval ham hurmat va ehtirom qilib kelingan, bu paytda har qanday harbiy harakatlar to‘xtatilgan. Zero, insonning hayoti, mol-mulki, tinchligi muhofaza qilinadigan oyni tom ma’noda chinakam ulug‘, muhtaram oy deyish mumkin. Bu oylarning fazilati, qadri birodarkushlik urushlari, qonli to‘qnashuvlar bir necha yillab to‘xtamayotgan, ming-minglab begunoh odamlar halok bo‘layotgan bugungi kunimizda ayniqsa yaqqol namoyon bo‘lmoqda.
Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)ning davrlarida ham bu oylar izzat-ikrom qilingan, hurmatlangan. Sizu bizning ushbu muborak va ulug‘ oylarni yod etib turishimizdan maqsad – ularning fazilatlaridan tashqari, yil ketidan yillar, oy ketidan oylar, kun ketidan kunlar betinim o‘tayotganini, umrimiz ham to‘xtamay o‘tib borayotganini tez-tez eslab turishdir. Shoyad bu bilan aziz umrimizni g‘animat bilib, xayrli ishlarni ko‘proq qilishga intilsak, solih amallarni yanada ziyoda qilsak.
Alloh taolo muharram oylarda gunoh ishlardan saqlanishga buyuradi. Aksincha, bu oylarda imkon qadar ko‘proq toat-ibodat qilish, solih amallar qilish, xayr-saxovat ko‘rsatish, muhtojlarga yordam berish dinimizning ko‘rsatmalaridandir.
Alloh taolo barchamizga ushbu hijriy yilni xayr-barakotli qilsin, qutlug‘ qilsin, bu yilda imon-e’tiqodimiz, zuhdu taqvoimiz avvalgidan ham ziyoda bo‘lishini nasib qilsin, yurtimizga, butun dunyoga tinchlik-xotirjamlik ato etsin!
Rahmatulloh SAYFUDDINOV,
Yunusobod tumani bosh imom-xatibi,
Toshkent Islom Instituti o‘qituvchisi,
«Mirza Yusuf» jome masjidi imom-xatibi
Iymon 
Namoz 
Ro'za 
Zakot 
Haj 
Qur'on 
Islom saboqlari 
Aloqa 
