Dunyoda yashab qadam bosayotgan har – bir inson yordam beruvchi, ko‘maklashuvchi, suyanuvchi va qalbi bilan unga yuzlanuvchi boshqa bir insonga muxtojdir. Shuning uchun foyda keltirish, zararlarni daf qilish, rizq talab qilish, dushmanga nisbatan yordam so‘rash, kasalliklarga shifo so‘rash uchun Allohga suyanish va U Zotga tavakkal qilish vojib amallardandir. Tavakkal qilish mo‘minlarning sifati, imonning sharti, qalbni quvvatlovchi va nafsni xotirjam qiluvchi omillarning asosidir. Allohga tavakkal qilish vojibligiga dalolat qiluvchi oyatlar Qur’oni Karimda ko‘p bo‘lib, ulardan:
Mo‘minlar – Alloh (nomi) zikr etilganida – dillarida qo‘rquv bo‘ladigan, oyatlari ularga tilovat qilinganida – imonlari ziyoda bo‘ladigan, Parvardigorlarigagina (barcha ishlarida) tavakkul qiladigan. Anfol surasi 2-oyat.
Allohning rahmati sababli (Siz, ey, Muhammad,) ularga (sahobalarga) muloyimlik qildingiz. Agar dag‘al va toshbag‘ir bo‘lganingizda, albatta, (ular) atrofingizdan tarqalib ketgan bo‘lur edilar. Bas, ularni afv eting, (gunohlari uchun) kechirim so‘rang va ular bilan kengashib ish qiling!* (Biror ishga) azmu qaror qilsangiz, Allohga tavakkul qiling, zero, Alloh tavakkul qiluvchilarni sevar. Oli Imron surasi 159-oyat.
Muttafaqun alayh bo‘lgan sahih hadisda Nabiy sollallohu alayhi va sallam jannatga hisobsiz kiruvchi yetmish ming mo‘minlarning sifatlarini bayon qilib ulardan Robbilariga tavakkal qiluvchilarni ham sanab o‘tganlar.
Ibrohim alayhissalom ham olovga tashlanganda Allohga tavakkal qilib “Hasbunalloh va ne’mal vakil” (Bizga yordam berishga Alloh kifoya qiladi va U Zot qanday ham yaxshi Yordam beruvchi) deb aytganlar.
Umar ibn Xattob roziyallohu anhu rivoyat qiladilar: Nabiy sollallohu alayhi va sallam dedilar: “Sizlar Allohga haqiqiy tavakkal qilsalaringiz ertalab och chiqib kechqurun to‘q qaytgan qushlar kabi sizlarni ham rizqlantiradi”. Ahmad va Termiziy rivoyati.
Ibn Rajab tavakkal haqiqati haqida shunday deydilar: “U solih amallarni bajarishda, dunyo va oxirat ishlaridan bo‘lgan zararli narsalarni ketkazishda qalbni Allohga suyanishdagi sodiqligidir. Ya’ni, beradigan, man qiladigan, zarar beradigan va foyda keltiradigan Zot yagona Alloh deb bilish”.
Tavakkal - dinning yarmi bo‘lib, ikkinchi yarmi esa Allohga qaytishdir. Din - yordam so‘rash va ibodatdan iborat. Yordam so‘rash - tavakkal, Allohga qaytish esa - ibodatdir.
Banda dunyo ishlarida Allohga tavakkal qilish bilan birga qalbini va dinini isloh qilishda, tilini va irodasini saqlashda ham tavakkal qilish kerak. Shuning uchun barcha namozlarimizda Sengagina ibodat qilamiz va Sendangina madad so‘raymiz. deb iltijo qilamiz. Fotiha 5 oyat.
Ba’zilar tavakkalni sabablarni qilmasdan, uni ishlamay yotish deb tushunadilar. Bu xato tushunchadir. Ibni Rajab aytadilar: “Tavakkal qilish Alloh narsalarda taqdir qilib qo‘ygan sabablarni ushlab harakat qilishni inkor qilmaydi. Chunki Robbimiz sabablarni qilib, so‘ngra tavakkal qilishga buyuradi”. A’zolarimiz bilan sabablarni qilishdagi harakatimiz toat bo‘lsa, qalb bilan tavakkal qilishimiz imondir. Alloh Taolo marhamat qiladi:
Bas, qachonki, namoz ado qilingach, yerda tarqalib, Allohning fazli (rizqi)dan istayveringiz! Allohni ko‘p yod etingiz! Shoyad (shunda) najot topsangiz. Juma surasi 10-oyat.
Anas roziyallohu anhu rivoyat qiladilar: “Bir kishi ey Rasululloh hayvonni bog‘lab tavakkal qilaymi yoki uni qo‘yib yuborib tavakkal qilaymi?” dedi. Rasululloh: “Uni bog‘la va tavakkal qil” dedilar. Termiziy rivoyati.
Ibn Abbos roziyallohu anhu rivoyat qiladilar: “Yaman ahli kerakli narsalarni olmasdan, “Biz tavakkal qiluvchilarmiz”, deb haj qilardilar. So‘ng ahli Makkaga kelib ulardan yordam so‘rardilar. Shunda, Alloh quyidagi oyatni nozil qildi. Haj (mavsumi uchun) ma’lum oylar (belgilangan)*. Bas, kim shu oylarda hajni o‘ziga farz qilsa (hajni niyat qilsa), haj davomida xotiniga yaqinlashish, gunoh-ma’siyat va janjal (kabi ishlarga ruxsat) yo‘q. Har qanday yaxshi (savobli) ish qilsangiz, albatta, uni Alloh bilur. (Haj safariga) ozuqa olib chiqing**. Eng yaxshi ozuqa taqvodir. Taqvoni Menga qilingiz (Mendan qo‘rqingiz), ey, oqillar! Baqara surasi 197-oyat”. Buxoriy rivoyati.
Demak, tavakkal musulmon nazdida – qalb va nafs xotirjamligi bilan amal va orzu qilishdir. Va yana, Alloh hoxlagan narsa bo‘lib, hoxlamagan narsa bo‘lmaydi deb qat’iy e’tiqod qilish. Albatta, Alloh go‘zal amal qilganlarni savobini zoye ketkazmaydi. Insonlar tavakkal qilish borasida uch toifadir:
Tavakkal qilib, sabablarni qilmasdan ishlamaydiganlar. Bu Allohning koinotdagi sunnatiga xilof ishdir.
Sabablarini qilib tavakkal qilmaydiganlar. Ya’ni barcha narsaga o‘z kuchimiz va aqlimiz bilan erishamiz deb o‘ylaydiganlar.
Sabablarini qilib so‘ng Allohga tavakkal qiladilar. Bu eng to‘g‘ri yo‘l bo‘lib, payg‘ambarlar va ularga ergashganlarning yo‘llaridir. Ba’zi olimlar tavakkulga quyidagicha ta’rif berganlar: “Tavakkal aslida ilmga ergashish bo‘lsa, haqiqiysi ishonchga suyanishdir”.
“Qalbinga Alloh taolodan o‘zga hech kim foyda va zarar yetkazmaydi degan hayoldan boshqasi kelmasligi, senga keladigan har qanday holatga taslim bo‘lishing, va undan qalbing iztirobga tushmasligidir”.
Alloh barchamizni O‘ziga haqiqiy tavakkal qiluvchilardan qilsin.
Andijon shahar «Chinor» jome masjidi imom xatibi: A. Mo‘minov
Bismillahir Rohmanir Rohiym
Islom shariati – eng go‘zal va yengillik dinidir, Boshqa shariatlardan farqli ravishda o‘ziga xos jihatlaridan biri ham musulmonlarga yengillik o‘laroq ba’zi o‘rinlarda ruxsatlar va yengilliklar berilganidir. Birgina namozning o‘zida betob va uzrli kishilar, qariyalar va musofirlarga nisbatan qator yengilliklar mavjud. Unga ko‘ra musofir kishilar to‘rt rak’atli farz namozlarni ikki rak’atga qisqartirib o‘qishlari joiz ekani oyat va hadislar bilan sobit bo‘lgan. Ammo farz namozlariga tobe bo‘lgan ravotib sunnat namozlari ham safarda o‘qilish, o‘qilmasligi borasida ixtilofli qarashlar mavjud.
Biz mazkur masalaga oydinlik kiritish maqsadida ustozimiz Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf Hazratlarining bu boradagi fikrlarini keltirib o‘tamiz:
"Zafar Ahmad Usmoniy rahmatullohi alayhi hanafiy mazhabi ustidan tanqidlar ko‘payganda, "bu mazhabning gaplari dalilsiz, hadisga suyanmagan, fikrga suyangan narsa kabidir", degan bo‘htonu tuhmatlarga raddiya qilish uchun katta bir ilmiy jasorat ko‘rsatib, fiqh boblarining hammasida hanafiy mazhabining barcha hukmlariga oyat va hadislardan dalillarni to‘plab keltirgan buyuk olim hisoblanadilar. Mana shu kitobda "Safarda tatovvu’, ya’ni farz bo‘lmagan namozlarni o‘qish to‘g‘risidagi bobda birinchi bo‘lib Imom Termiziy Barro ibn Ozib roziyallohu anhudan rivoyat qilgan hadis keltiriladi: "Men Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan o‘n sakkiz marta safar qildim. Ana shu safarim davomida u Zotning quyosh qiyomdan og‘gandan keyin, peshinning farzini o‘qishdan oldin ikki rak’at sunnat o‘qishni biror marta tark qilganlarini ko‘rmadim".
Rasuli Akram alayhissalom bilan birga o‘n sakkiz marta safarda bo‘lgan sahobiy ul Zoti sharifning sunnat o‘qiganliklarini aytgan bo‘lsalar-u, "safarda sunnat o‘qishlik gunoh, o‘qimaslik esa sunnat" deyishlik nodonlik va johillik emasmi?!
Hanafiy mazhabida mo‘tabar hisoblangan "Olamgiriya" kitobida bu haqida shunday deyiladi:
"Sunnat namozlar qasr qilinmaydi. Ba’zi ulamolar musofir sunnatni tark qilishini joiz hisoblaganlar. Lekin muxtor qavlga ko‘ra sunnatlarni xavf holatidagina o‘qimaydi, ammo xotirjamlik va barqarorlik holatlarida sunnatni bajo qiladi".
Yuqoridagi fikr va dalillardan umumiy xulosa yasaydigan bo‘lsak, Ahli sunna val jamoa mazhabining deyarli barcha imomlari – Hanafiylar, Shofeiy, Hanbaliy va Molikiylar ham safarda roitiba sunnat namozlarini o‘qish afzalligini ta’kidlaydilar. Bu faqat joiz bo‘libgina qolmay, balki Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning doimiy odatlari – sunnatlaridir. Bu borada ixtiloflar chiqarish U Zot alayhissalomning shafoatlaridan umidvor bo‘lgan musulmonning ishi emas.
Hanafiy mazhabining yana bir mo‘tabar manbalaridan biri, Ibrohim Halabiyning "Halabiyi Kabir" deb ataladigan mashhur asarida quyidagicha iboralarni ko‘rishimiz mumkin:
يرخص للمسافر ترك السنن على قول البعض. و قال: الفضل لا يرخص. و فى المبسوط لشمس الأئمة لا قصر فى السنن و تكلموا فى فضل. و قال الهندوانى الفعل افضل حالة النزول و الترك فى حالة السير. انتهى. و هذا الأعدل اذا لم تكن مشقة حالة النزول. و قد تقدم عن ابن عمر انه قال:"لو كنت مسبّحا لـأتممت". و قال هشام: "رأيت محمدا كثيرا لا يتطوع فى السفر قبل الظهر و لا بعدها، و لا يدع ركعتي الفجر و المغرب، و ما رأيته يتطوع قبل العصر و لا قبل العشاء". كذا فى شرح الهداية للسروجى.
"Musofir uchun ba’zilarning qavliga ko‘ra sunnatlarni tark qilishga ruxsat beriladi, fazl jihatidan ruxsat berilmaydi deganlar ham bor. Shamsul Aimma "Al-Mabsut" da: "Sunnatlarda qasr qilinmaydi, uning fazilati borasida ulamolar gapirib o‘tganlar" deyilgan. Al Hinduvoniy: "Safarda biror joyga borib tushgan holatda sunnatlarni qilish afzal, yo‘lda ketayotgan holatda esa tark qilish yaxshi" degan. Biror joyga borib tushgan holatda mashaqqat bo‘lmasa, demak, mana shu fikr adolatliroqdir. Ibn Umardan kelgan bir rivoyatda, "Agar sunnat o‘qiydigan bo‘lsam, farzlarni to‘la o‘qirdim" degan. Hishom aytadi: "Muhammad (Ibn Hasan Shayboniy)ni ko‘p bora ko‘rganmanki, safarda peshindan oldin ham, keyin ham nafl (ya’ni, sunnat) o‘qimasdi. Lekin bomdod va shomning ikki rak’at (sunnat)ini tark qilamasdi. Asrdan oldin ham, xuftondan avval ham nafl o‘qiganini ko‘rmaganman.
Ushbu iboralardan ma’lum bo‘ladiki, safarda sunnat namozlarini tark qilishga ruxsat berilgan bo‘lsada, fazilat jihatidan ularni o‘qishlikda ham gunoh yo‘q.
Hilola ISMOILOVA,
4-kurs talabasi