Sa’duddin Taftazoniyning “Sharhu aqoid” asari mashhur olim Umar Nasafiyning “Aqoidun Nasafiya” asariga yozilgan sharhdir. “Aqoidun Nasafiya” asari moturidiya mazhabidagi eng mo‘tabar va eng mashhur matnlardan hisoblanadi. Bu matnning boshqa matnlardan ajralib turadigan xususiyati boshqa matnlar dastlab Alloh taoloning birligi va Uning sifatlari haqidagi bahslar bilan boshlangan bo‘lsa, bu matn dastlab bandalarning ma’lumot olish vositalari, olamning yo‘qdan bor qilingani haqidagi aqliy dalillar va bu aqliy dalillar Yaratuvchi bor ekanini taqozo qilishi haqidagi bahslar bilan boshlangan.
Sa’duddin Taftazoniyning “Sharhu aqoid” nomli ushbu sharhi yozilgan vaqtdan buyon Islom bilim yurtlarida aqoid fanidan asosiy darslik sifatida o‘qitib kelingan. Iboralarining qiyinligi bilan ham “mashhur” bo‘lgan bu sharhning o‘ziga ham yigirmadan ortiq sharhlar va hoshiyalar bitilgan.
Mazkur sharhni yaratgan Sa’duddin Taftazoniy hayoti va ijodiga to‘xtalganimizda aytish mumkinki, mutafakkir Movarounnahrning bir necha shaharlarida ta’lim oldi va ta’lim berdi. U o‘zining “Sharh al-Aqoid” asarini hijriy 768 yil sha’bon oyida, milodiy 1367 yil aprel oyida Xorazmda yozib tugatdi.
Sa’duddin Taftazoniy nomi bilan mashhur bo‘lgan bu zotning to‘liq ismi sharifi Mas’ud ibn Umar ibn Abdulloh bo‘lib, Xuroson o‘lkasining Taftazon shahrida tug‘ilgan.
Sa’duddin Taftazoniy ko‘plab ustozlardan ta’lim olgan bo‘lib, ular orasida Azduddin Iyjiy, Ziyouddin Qazviniy, Qutbiddin Roziy Tahtoniy va Nasiymuddin Abu Abdulloh Naysaburiy kabi ulamolar eng mashhurlari hisoblanadi.
Sa’duddin Taftazoniy tafsir, fiqh, nahv, sarf, usulid-din, mantiq kabi ilmlarda yetuk olim bo‘lgan. U Amir Temurning taklifi bilan Samarqandga kelgan hamda bu yerda dars berish va kitob yozish bilan mashg‘ul bo‘lgan. Bu zot o‘n olti yoshlik o‘spirinlik chog‘idayoq dastlabki asarini yozgan.
Hozirgi kunda alloma Sa’duddin Taftazoniy tomonidan yozilgan “Sharhu alaqodi Nasafiya” asarining kalom ilmidagi amiyati hali yetarli darajada o‘rganilmagan. Ayniqsa, bu asarning tarkibiy tuzilishi, unda ko‘tarilgan aqidaviy masalalarning tarixiy jarayonlar bilan uzviy bog‘liqligi tahlil qilinmagan. Asarning O‘zbekistonda va xorijda saqlanayotgan qo‘lyozma nusxalari kompleks tarzda o‘rganilib to‘laligicha tavsif qilinmagan. Sa’duddin Taftazoniyning mazkur asari qariyb besh asr mobaynida Movarounnahr va unga qo‘shni hududlar madrasalarida asosiy darslik sifatida o‘qitilgan. Biroq, uning ta’lim dasturidagi ahamiyati va o‘rni to‘laligacha o‘rganilmagan.
Alloma Sa’duddin Taftazoniyning “Sharhu alaqodi Nasafiya” asarini tadqiq qilish va undagi aqidaviy masalalarni ilmiy asosda tahlil qilish kalomga oid masalalarga aniqlik kiritadi. Shuningdek, xalqimizga Islom dinining asl mohiyatini to‘g‘ri yetkazishda bu asar ahamiyati nihoyatda kattadir. Shu bilan birga hozirgi kunda mavjud turli xildagi diniy-siyosiy guruhlar va buzg‘unchi mafkuralarga qarshi kurashda, mazkur asardan g‘oyaviy qurol sifatida foydalanish mumkinligini ham aytish zarur.
Ta’bir joiz bo‘lsa shuni aytish kerakki, Sa’duddin Taftazoniy o‘z davrining deyarli barcha fan sohalariga oid qimmatli asarlar yozib qoldirgan hanafiy-moturidiy olimidir. Xususan, tadqiqotchilar tomonidan allomaning jami 41 ta asari borligi aniqlanib, ular 12 ta fan sohasiga tasniflangan. Ulardan 20 tasi nashr etilgan bo‘lsa, 8 tasining qo‘lyozma nusxalari topilgan va 10 tasi aniqlanmagan. Lekin bu allomaning ulardan boshqa kitoblari yo‘q degan xulosani bermaydi.
Qolaversa, allomaning “Sharh aqoid an-nasafiya” va “G‘oyatu tahzib al-kalom fi tahrir al-mantiq va-l-kalom” moturidiya ta’limoti bo‘yicha muhim manbalardan biri bo‘lib, bugungi kungacha daslabkisiga 77 ta va ikkinchisiga esa, 82 ta sharh, hoshiya va ta’liqlar bitilgan.
Ularning bir nechtasi ingliz, turk, urdu kabi tillarga ham tarjima qilingan. Shunga ko‘ra, Sa’duddin Taftazoniy yozma merosini ilmiy jihatdan o‘rganish va o‘zbek tiliga izohli tarjima qilish foydadan xoli bo‘lmaydi.
Umuman olganda mazkur asarni o‘zbek tiliga ilmiy-izohli tarjimasini amalga oshirish beqiyos ahamiyatga ega bo‘lib, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimizni chin insoniy fazilatlar sohibi etib tarbiyalash, ular qalbida ajdodlarga munosib avlodlar bo‘lish hamda turli buzg‘unchi, adashgan oqimlarga qarshi raddiyalar berish ko‘nikmasi shakllanishida muhim manba bo‘lib xizmat qilishi, shubhasiz.
O‘tkirbek Sobirov,
O‘zbekiston musulmonlari idorasi Bosh mutaxassisi
“Sharhu aqoidi Nasafiya” asarini o‘zbek tiliga ilmiy-izohli tarjimasi hamda
uning android va multimedia dasturlarini tayyorlash bo‘yicha loyiha a’zosi
Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bunday deganlar: «O‘zingizdan yuqoridagilarga emas, o‘zingizdan quyidagilarga qaranglar, shunda Allohning sizga bergan ne’matlarini oz sanamaysiz» (Imom Muslim rivoyati).
Inson mol-dunyoda, chiroyda, ijtimoiy holatda o‘zidan ustunroq odamlarga e’tibor beraversa, Alloh taolo haqida yomon gumonga borib qoladi. «Mendan boshqalarga rosa yaxshi ne’matlar bergan ekan, ular ne’matlarga ko‘milib yashayapti. Men esa doim nimagadir muhtoj bo‘lib yashayman» deb, o‘ziga berilgan ne’matlarni oz sanaydi, hatto ko‘rmay qoladi. Bu esa Alloh taolo bergan ne’matlarni mensimaslikka olib boradi. Natijada rozilik hissini yo‘qotib qo‘yadi, buning halovatini tuya olmay, azob ichida yashaydi. Bu esa uni nafrat, hasad tomon yetaklaydi. Natijada inson o‘zidan ustun bo‘lganlarga yomonlik qilishga o‘tadi. Ba’zida ulardan ustun bo‘lish maqsadida hatto o‘g‘rilik qilishdan, yolg‘on so‘zlashdan ham toymaydi. Boylik orttirish yo‘lida odamlar bilan musobaqalashib, o‘zini g‘am-g‘ussaga, iztirobga ko‘mib tashlaydi.
Inson mol-dunyo, chiroy, sog‘lik, quvvat borasida o‘zidan pastroq bo‘lganlarga qarasa, Alloh taoloning unga ko‘rsatgan karamini ko‘radi, boshqa ko‘plab odamlarga bermagan ne’matlarini unga berganini his qiladi. Natijada sakinat, xotirjamlik tuyadi, odamlarga nisbatan mehr-muhabbatli bo‘ladi, faqir-miskinlarga xayr-ehsonlar qilib, Allohning marhamatiga shukr keltirib, umrguzaronlik qiladi. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam o‘z ummatlariga dunyoda ham, oxiratda ham saodatga erishtiruvchi narsani vasiyat qilganlarini tushunib yetadi.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning hayotni yana ham go‘zal qiladigan, qalbni baxt va sururga to‘ldiradigan eng go‘zal vasiyatlaridan biri - Abu Zarr G‘iforiy roziyallohu anhudan naql qilingan quyidagi hadisdir.
«Xalilim menga yetti narsani vasiyat qilganlar:
miskinlarni yaxshi ko‘rishni, ularga yaqin bo‘lishni buyurganlar;
o‘zimdan yuqoridagilarga emas, ortdagilarga qarashni buyurganlar;
hech kimdan hech narsa so‘ramaslikni buyurganlar;
silai rahm qilishni buyurganlar;
achchiq bo‘lsa ham, haqiqatni aytishni buyurganlar;
Alloh yo‘lida malomatchining malomatidan qo‘rqmaslikni buyurganlar.
«Laa havla va laa quvvata illaa billah (qudrat va quvvat faqat oliy, ulug‘ Alloh bilandir)» ni ko‘p aytishni buyurganlar».
Bir qiz aytadi: «Bu hayotdagi shodligimning sababi – Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning Abu Zarr roziyallohu anhuga qilgan yettita vasiyatlaridir. Bu vasiyatni o‘rganish boshqa, unga amal qilish boshqa ekan. Men Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga bo‘lgan ishonchim sababli bu vasiyatlarga amal qildim. Axir u zot biz ummatlar ikki dunyoda ham baxtli-saodatli bo‘lishimiz uchun yuborilmaganmidilar? Men bu vasiyatlar doim ko‘z oldimda, yonimda bo‘lsin deb, bir nechta qog‘ozga ko‘chirib, birini cho‘ntagimga, birini yostig‘imning ostiga, birini kiyim javonimga, birini dars stolimga qo‘yib qo‘yganman. So‘ngra ularga amal qila boshladim. Shu vasiyat sababli o‘zimga ishonchim ortdi, qalbim sakinatga to‘ldi. Masalan, o‘smirlik muammolari sabab biror kun ham psixolog maslahatiga muhtoj bo‘lmadim. Yaqinlarim, dugonalarim ko‘paydi. Har kecha Allohning fazli bilan xotirjam uyquga ketaman».
Boshqa bir qiz aytadi: «Necha yillar o‘zimdan, hayotimdan, atrofdagi hammadan norozi bo‘lib yashabman. Siqilish, tushkunlik, uyqusizlik – hammasini boshdan o‘tkazdim. Hatto jonimga qasd qilmoqchi ham bo‘lganman. Boy oilaning farzandi bo‘la turib, shu ahvolga tushib qoldim. Bir kuni bir dugonam meni yetimlarga, kambag‘allarga ehson qilaylik deb, yordamlashishga chaqirdi. Uning yaqinlari bir xayriya jamg‘armasida ishlar ekan, bu ehsonlar o‘sha jamg‘armadan edi. Allohning marhamati bilan, xayrli ish ekan deb, rozi bo‘ldim. Mana shu fikr hayotimning o‘zgarishida ilk qadam bo‘ldi. Bir beva ayolnikiga bordik. Yosh-yosh yetim bolalari bor ekan. Uning uyiga bordimu, hayotimda ilk bor saodat, shukrona hissini tuydim. Bu ayolning uyini, sharoitini ko‘rsangiz edi… Ayol murg‘ak go‘daklari bilan hayotning achchiq zarbalariga dosh berib yashayotgan bo‘lsa-da, Allohning ne’matlari, ko‘rsatgan marhamatlari uchun tinmay hamd aytar edi. Biz ozginagina pul, ro‘zg‘or uchun kerakli narsalarni bersak, haqqimizga uzundan-uzoq duolar qildi. Uning duolarida xursandchilik, samimiyat, rozilik va ixlos balqib turar edi. O‘sha kungi ziyoratdan yig‘lab qaytganim hali ham esimda. Chunki shu paytgacha naqadar ahmoqona hayot kechirib kelganimni o‘sha kuni his qilgan edim. Afsuski, umrimning asosiy qismi boylarga qarash, mol-dunyo borasida ular bilan musobaqa qilish bilan o‘tib ketibdi. Birorta dugonam menikidan chiroyliroq narsa sotib olsa yoki unikiga o‘xshash narsani izlab topa olmasam, ko‘zlarimdan uyqu qochib, hatto yig‘lashga tushardim.
Beva ayolning ziyoratidan keyin hayotga munosabatim butunlay o‘zgardi. Shundan keyin endi buyog‘iga zaiflar, ojizlarga, kambag‘allarga yordam beraman deb bel bog‘ladim. Moddiy jihatdan qiynalib turgan odamga yordam berish shunaqangi buyuk saodat ekanki, ko‘plab insonlar bundan mutlaqo bexabar ekan. Kambag‘allar bilan yelkadosh bo‘lib yashasangiz, qanday ahvolda yashayotgan bo‘lsangiz ham, hayotingizdan rozi bo‘lib qolasiz. Ularga yanada ko‘proq yordam berish uchun o‘qishda, ishda yanada ko‘proq ter to‘kasiz. Bu esa hayotingizga baraka kirgizadi, xotirjam uxlashingizga sabab bo‘ladi. Boshimdan o‘tkazgan tajribalarimdan kelib chiqib, barcha mahzun qizlarga kambag‘allarning, yetimlarning onalariga yaqinroq bo‘lishni, ularga imkon boricha moddiy, ma’naviy yordam berishni, ular bilan tez‑tez suhbatlashib turishni tavsiya qilaman. Bu tavsiyaga amal qilsangiz, haqiqiy halovat, chinakam xotirjamlik nimaligini o‘shanda bilasiz. Birovga yordam berishning zavqi birovdan yordam olishning zavqidan ko‘ra totli bo‘lar ekan».
Abdulloh Abdulmu’tiy, Huda Sa’id Bahlulning
“Qulog‘im senda qizim” kitobidan G‘iyosiddin Habibulloh,
Abdulhamid Umaraliyev tarjimasi.