Sa’duddin Taftazoniyning “Sharhu aqoid” asari mashhur olim Umar Nasafiyning “Aqoidun Nasafiya” asariga yozilgan sharhdir. “Aqoidun Nasafiya” asari moturidiya mazhabidagi eng mo‘tabar va eng mashhur matnlardan hisoblanadi. Bu matnning boshqa matnlardan ajralib turadigan xususiyati boshqa matnlar dastlab Alloh taoloning birligi va Uning sifatlari haqidagi bahslar bilan boshlangan bo‘lsa, bu matn dastlab bandalarning ma’lumot olish vositalari, olamning yo‘qdan bor qilingani haqidagi aqliy dalillar va bu aqliy dalillar Yaratuvchi bor ekanini taqozo qilishi haqidagi bahslar bilan boshlangan.
Sa’duddin Taftazoniyning “Sharhu aqoid” nomli ushbu sharhi yozilgan vaqtdan buyon Islom bilim yurtlarida aqoid fanidan asosiy darslik sifatida o‘qitib kelingan. Iboralarining qiyinligi bilan ham “mashhur” bo‘lgan bu sharhning o‘ziga ham yigirmadan ortiq sharhlar va hoshiyalar bitilgan.
Mazkur sharhni yaratgan Sa’duddin Taftazoniy hayoti va ijodiga to‘xtalganimizda aytish mumkinki, mutafakkir Movarounnahrning bir necha shaharlarida ta’lim oldi va ta’lim berdi. U o‘zining “Sharh al-Aqoid” asarini hijriy 768 yil sha’bon oyida, milodiy 1367 yil aprel oyida Xorazmda yozib tugatdi.
Sa’duddin Taftazoniy nomi bilan mashhur bo‘lgan bu zotning to‘liq ismi sharifi Mas’ud ibn Umar ibn Abdulloh bo‘lib, Xuroson o‘lkasining Taftazon shahrida tug‘ilgan.
Sa’duddin Taftazoniy ko‘plab ustozlardan ta’lim olgan bo‘lib, ular orasida Azduddin Iyjiy, Ziyouddin Qazviniy, Qutbiddin Roziy Tahtoniy va Nasiymuddin Abu Abdulloh Naysaburiy kabi ulamolar eng mashhurlari hisoblanadi.
Sa’duddin Taftazoniy tafsir, fiqh, nahv, sarf, usulid-din, mantiq kabi ilmlarda yetuk olim bo‘lgan. U Amir Temurning taklifi bilan Samarqandga kelgan hamda bu yerda dars berish va kitob yozish bilan mashg‘ul bo‘lgan. Bu zot o‘n olti yoshlik o‘spirinlik chog‘idayoq dastlabki asarini yozgan.
Hozirgi kunda alloma Sa’duddin Taftazoniy tomonidan yozilgan “Sharhu alaqodi Nasafiya” asarining kalom ilmidagi amiyati hali yetarli darajada o‘rganilmagan. Ayniqsa, bu asarning tarkibiy tuzilishi, unda ko‘tarilgan aqidaviy masalalarning tarixiy jarayonlar bilan uzviy bog‘liqligi tahlil qilinmagan. Asarning O‘zbekistonda va xorijda saqlanayotgan qo‘lyozma nusxalari kompleks tarzda o‘rganilib to‘laligicha tavsif qilinmagan. Sa’duddin Taftazoniyning mazkur asari qariyb besh asr mobaynida Movarounnahr va unga qo‘shni hududlar madrasalarida asosiy darslik sifatida o‘qitilgan. Biroq, uning ta’lim dasturidagi ahamiyati va o‘rni to‘laligacha o‘rganilmagan.
Alloma Sa’duddin Taftazoniyning “Sharhu alaqodi Nasafiya” asarini tadqiq qilish va undagi aqidaviy masalalarni ilmiy asosda tahlil qilish kalomga oid masalalarga aniqlik kiritadi. Shuningdek, xalqimizga Islom dinining asl mohiyatini to‘g‘ri yetkazishda bu asar ahamiyati nihoyatda kattadir. Shu bilan birga hozirgi kunda mavjud turli xildagi diniy-siyosiy guruhlar va buzg‘unchi mafkuralarga qarshi kurashda, mazkur asardan g‘oyaviy qurol sifatida foydalanish mumkinligini ham aytish zarur.
Ta’bir joiz bo‘lsa shuni aytish kerakki, Sa’duddin Taftazoniy o‘z davrining deyarli barcha fan sohalariga oid qimmatli asarlar yozib qoldirgan hanafiy-moturidiy olimidir. Xususan, tadqiqotchilar tomonidan allomaning jami 41 ta asari borligi aniqlanib, ular 12 ta fan sohasiga tasniflangan. Ulardan 20 tasi nashr etilgan bo‘lsa, 8 tasining qo‘lyozma nusxalari topilgan va 10 tasi aniqlanmagan. Lekin bu allomaning ulardan boshqa kitoblari yo‘q degan xulosani bermaydi.
Qolaversa, allomaning “Sharh aqoid an-nasafiya” va “G‘oyatu tahzib al-kalom fi tahrir al-mantiq va-l-kalom” moturidiya ta’limoti bo‘yicha muhim manbalardan biri bo‘lib, bugungi kungacha daslabkisiga 77 ta va ikkinchisiga esa, 82 ta sharh, hoshiya va ta’liqlar bitilgan.
Ularning bir nechtasi ingliz, turk, urdu kabi tillarga ham tarjima qilingan. Shunga ko‘ra, Sa’duddin Taftazoniy yozma merosini ilmiy jihatdan o‘rganish va o‘zbek tiliga izohli tarjima qilish foydadan xoli bo‘lmaydi.
Umuman olganda mazkur asarni o‘zbek tiliga ilmiy-izohli tarjimasini amalga oshirish beqiyos ahamiyatga ega bo‘lib, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimizni chin insoniy fazilatlar sohibi etib tarbiyalash, ular qalbida ajdodlarga munosib avlodlar bo‘lish hamda turli buzg‘unchi, adashgan oqimlarga qarshi raddiyalar berish ko‘nikmasi shakllanishida muhim manba bo‘lib xizmat qilishi, shubhasiz.
O‘tkirbek Sobirov,
O‘zbekiston musulmonlari idorasi Bosh mutaxassisi
“Sharhu aqoidi Nasafiya” asarini o‘zbek tiliga ilmiy-izohli tarjimasi hamda
uning android va multimedia dasturlarini tayyorlash bo‘yicha loyiha a’zosi
Bismillahir Rohmanir Rohiym
Bir kuni ko‘p gunohlar qilib yurgan bir yigit solih bir zotning huzuriga kelib, o‘z ahvolidan shikoyat qilibdi.
— E solih zot! Men qilmagan gunohlar qolmadi. Menga nasihat qilib qo‘ysangiz. Har qancha urinsam ham gunohlardan o‘zimni tiya olmayapman. Shoyat pandu nasihatlaringiz ta’sir qilib gunoh qilishdan to‘xtasam, qilgan gunohlarimga tavba qilsam, - debdi.
Solih kishi:
— Ey o‘g‘lim, agar Allohga osiylik qilishni xohlasang, qilaver, ammo avvalo beshta shartga rioya qilishing kerak. Agar bularni bajara olsang, istagancha gunoh qil, - dedi.
Yigit xursand bo‘lib:
— Ey solih zot, ayting, ularni albatta bajaraman. Tezroq ayting, - dedi.
Solih kishi:
— Birinchi shart: agar Allohga osiylik qilmoqchi bo‘lsang, avvalo Uning yeridan chiqib ket va gunohni boshqa yerda qil, - dedi.
Yigit hayron bo‘lib:
— Ey ulug‘ zot, rahmat sizga! Ammo, qayerda gunoh qilaman? Ahir Yerning barchasi Allohning mulki emasmi? - dedi.
Solih zot javob berdi:
— Ha, albatta. Endi sen Allohdan uyalmaysanmi? Uning yerida yashab, yana Unga osiylik qilasanmi?!
Yigit:
— Ikkinchi shartni ayting, ey ustoz, - dedi.
Solih kishi:
— Agar Allohga osiylik qilmoqchi bo‘lsang, qilaver, ammo Uning rizqidan yemagin, - dedi.
Yigit yana hayratlanib:
— Ey ulug‘ zot, sizga Allohning rahmati bo‘lsin! Ahir rizq beruvchi Uning o‘zi bo‘lsa, unda men qayerdan rizqlanaman? - dedi.
Solih kishi:
— Allohning rizqidan yeb turib, yana Unga osiylik qilishdan uyalmaysanmi?!- dedi.
Yigit:
— Uchinchi shartni ayting, - dedi.
Solih kishi:
— Agar Allohga osiylik qilmoqchi bo‘lsang, U ko‘rmaydigan joyga borib qil, - dedi.
Yigitning hayrati yana oshdi:
— Ey ustoz! Bu nima deganingiz? Ahir qayerga bormay Uning ko‘z o‘ngidamanku. Alloh hatto qorong‘u kechada qora tosh ustida yurgan qora chumolining harakatini ham ko‘radi-ku! Qayerga bormay, qayerga yashirinmay meni ko‘rib, bilib turadiku? - dedi.
Solih zot:
— Shundayligini bilar ekansan, boshqalarning ko‘rib qolishidan uyalasanu, nahotki Allohning ko‘z o‘ngida gunoh qilishdan uyalmaysan? Nahotki, Alloh sen uchun boshqalardan ko‘ra qardsiz va hurmatsiz bo‘lsa. U hamma narsani bilib, ko‘rib turganida Unga osiylik qilasanmi?! - dedi.
Yigit:
— To‘rtinchi shartni aytib bering, - dedi.
Solih kishi dedi:
— Agar Allohga osiylik qilar ekansan, unday bo‘lsa qachonki ajal farishtasi kelib, joningni olmoqchi bo‘lganida unga ayt: “Menga ozgina muhlat ber, gunohlarimdan tavba qilib olay”, degin.
Yigit qattiq yig‘lab:
— Ey solih zot, men kimmanki o‘lim farishtasiga buyruq bera olsam, buni hech kim qila olmaydi? O‘lim kelganda uni bir soniyaga ham ortga surib bo‘lmaydi-ku! — dedi.
Solih kishi:
— Beshinchi shart shuki, agar Allohga osiylik qilmoqchi bo‘lsang, qilaver, biroq qachonki do‘zaxning farishtalari kelib, seni do‘zaxga tortmoqchi bo‘lganlarida ularning changalidan qutulib qochgin va jannatga kirib olgin, - dedi.
Yigit dod solib yig‘ladi va baland ovozda:
— Bas, yetar ey ulug‘ ustoz! Allohni nomi bilan qasam ichib aytaman, bugundan boshlab gunoh qilmayman, men Allohga chin dilimdan tavba qildim, Laa ilaha illallohu Muhammadur Rasululloh - dedi.
Homidjon domla ISHMATBЕKOV