Sayt test holatida ishlamoqda!
16 Iyul, 2025   |   21 Muharram, 1447

Toshkent shahri
Tong
03:24
Quyosh
05:04
Peshin
12:34
Asr
17:40
Shom
19:58
Xufton
21:31
Bismillah
16 Iyul, 2025, 21 Muharram, 1447

“Sharh al-aqoid an-Nasafiya” asariga yozilgan sharh, hoshiya va ta’liqlar

20.08.2024   4381   4 min.
“Sharh al-aqoid an-Nasafiya” asariga yozilgan sharh, hoshiya va ta’liqlar

Manbashunoslik fani tamoyillariga ko‘ra, muayyan yozma manba qo‘lyozmalarining turli mintaqalarda ko‘plab saqlanib qolganligi bir jihatdan, uning keng istifoda qilinganiga dalil bo‘lsa, ikkinchi tomondan, o‘sha asarning o‘z yo‘nalishida muhim qiymatga ega bo‘lganiga dalolat qiladi. Ushbu omillar Sa’duddin Taftazoniyning kalomga doir yozma merosida ham mavjud bo‘lib, zero, uning zamirida allomaning ilmiy salohiyati yotadi.

Sa’duddin Taftazoniyning kalom ilmiga oid eng keng tarqalgan asari bu – “Sharh al-Aqoid an-nasafiya”dir. Bu asar 1367 yili Xorazmda yozib tugatilgan. Bir jihatdan, u yozilganidan buyon ta’lim dargohlarida asosiy darslik sifatida o‘qitib kelinsa, ikkinchi tomondan insoniyat tarixidagi yirik musulmon imperiyalarda ham davlat rahbarlari uni alohida o‘rganganlar va o‘sha hukmdorlarga atab ba’zi olimlar unga sharh va hoshiyalar yozganlar. Bunga misol sifatida Usmonli saltanatini keltirish mumkin. Xususan, Sulton Boyazid II ga ham ustozi Mavlo Salohuddin tomonidan “Sharh al-Aqoid an-nasafiya” o‘qitilgan va u ushbu shogirdining taklifiga binoan asarga hoshiya ham yozgan edi.

Bundan tashqari, Muhammad Qosim “Hoshiya al-Xayoliy alo Sharh al-Aqoid an-nasafiya”ga hoshiya yozib, uni Ashtarxoniylar sulolasining uchinchi vakili Buxoro xonligining hukmdori bo‘lgan Imomqulixon ibn Dinmuhammadga atagan.

Tadqiqotchilar “Sharh al-Aqoid an-nasafiya” asarini o‘rganish jarayonida turli asrlarda yashab ijod qilgan hanafiy, shofiiy va molikiy mazhabi olimlari tomonidan 97 ta sharh, hoshiya va ta’liq yozilganligini aniqlaganlar.

Masalaning muhim jihati shundaki, asarga sharh va hoshiya yozganlar qatorida Sa’duddin Taftazoniyga zamondosh bo‘lgan I’zzuddin Muhammad ibn Abu Bakr Hamaviy va Mavlo Muhammad ibn Qozi Manyos kabi olimlarning ham mavjudligi tahsinga sazovordir.

Shuningdek, unda keltirilgan hadislar taxrijiga oid alohida asarlar ham bitilgan. Bu esa, allomaning zamondosh olimlar tomonidan yuksak e’tirofi bo‘lib, u manbaning ahamiyatini belgilovchi muhim omillardan sanaladi. Lekin mazkur olimlarning sharhlari bugungi kungacha yetib kelgan bo‘lsa-da, hali hanuz nashr etilmagan.

Nashr etilgan hoshiyalar haqida gapirganda “Ibn Jamoat” nomi bilan tanilgan Abu Abdulloh I’zuddin Muhammad ibn Abu Bakrning “Hoshiya alo Sharh al-aqoid an-nasafiya”;

Shamsuddin Ahmad ibn Muso Xayoliyning “Hoshiya alo Sharh al-aqoid an-nasafiya”, “Kastaliy” nomi bilan tanilgan Muslihuddin Mustafo ibn Muhammadning “Hoshiya alo Sharh al-aqoid”, “Qora Xalil” nomi bilan tanilgan Qoziaskar Qora Xalil Afandi ibn Hasanning “Hoshiya alo Sharh al-aqoid” va boshqa shu kabi 40 dan ortiq chop etilgan hoshiyalarni e’tirof etishimiz mumkin.

Bundan tashqari “Sharh al-Aqoid an-nasafiya” asariga yozilgan va hali hanuz aniqlanmagan 100 ga yaqin hoshiya va sharhlar tadqiqotchilarni kutib turibti

Xulosa o‘rnida shuni aytish kerakki, Sa’duddin Taftazoniyning hanafiy-moturidiy ta’limoti bo‘yicha eng keng tarqalgan va foydalaniladigan asari “Sharh al-Aqoid an-nasafiya”dir. Zero, u sharh bo‘lishiga qaramasdan, shu paytgacha ta’lim tizimida unumli foydalanib kelinmoqda. Shuningdek, asrlar osha mashhur olimlarning diqqat markazida bo‘lib, sharh, hoshiya va ta’liqlar bitilgan.Bu esa, ushbu manba nafaqat tarixda o‘tgan turli adashgan firqalar qarashlarini tanqidiy o‘rganishda, balki, zamonaviy radikal oqimlarga ilmiy raddiyalar berishda ham muhim ilmiy ahamiyat kasb etadi. 

 

O‘tkirbek Sobirov

O‘zbekiston musulmonlari idorasi Bosh mutaxassisi

 

“Sharhu aqoidi Nasafiya” asarini o‘zbek tiliga ilmiy-izohli tarjimasi hamda

uning android va multimedia dasturlarini tayyorlash bo‘yicha loyiha a’zosi

 

MAQOLA
Boshqa maqolalar

“Odamlarni afv etadiganlar...”

16.07.2025   1584   4 min.
“Odamlarni afv etadiganlar...”

Abdurrazzoq San’oniy aytadi: Ali ibn Husayn roziyallohu anhum namoz uchun tahorat qilayotgan edi. Shu payt suv quyib turgan joriya qo‘lidan obdasta tushib ketib, uning yuziga ozgina shikast yetkazdi. Ali ibn Husayn boshini ko‘tarib, joriyaga qaradi. Joriya vaziyatni yumshatish maqsadida Qur’oni karim oyatlaridan o‘qidi: “... G‘azablarini yutadigan... (Oli Imron surasi, 134-oyat). Ali ibn Husayn roziyallohu anhum jimgina javob berdi: “G‘azabimni bosdim”.

Joriya oyatning davomini o‘qidi: ...odamlar-ni (xato va kamchiliklarini) afv etadiganlardir....

U kishi dedi: “Men seni afv etdim”.

Joriya oyatning oxirini o‘qidi: Alloh ezgulik qiluvchilarni sevar”.

Ali ibn Husayn roziyallohu anhum dedi: “Bor, sen Allox yo‘lida ozodsan”.

Abdulloh ibn Ato aytadi: “Ali ibn Husaynning bir g‘ulomi (quli) xatoga yo‘l qo‘ydi va jazoga loyiq bo‘ldi. Ali ibn Husayn qamchini oldi. So‘ng u zot bunday oyatni o‘qidi: (Ey Muhammad!) Imon keltirgan kishilarga ayting, ular Alloh kunlari (qiyomat)dan umid qilmaydigan kimsalarni kechirib yuboraversinlar! Shunda (u sabrli) kishilarni qilgan ishlari (kechirishlari) sababli mukofotlagay! (Josiya surasi, 14-oyat).

Qul esa dedi: “Men bunday emasman, men Allohning rahmatidan umidvorman va uning azobidan qo‘rqaman”.

Ali ibn Husayn roziyallohu anhum qamchini tashlab yubordi va dedi: “Sen Alloh yo‘lida ozodsan”.

Muso ibn Dovud aytadi: Ali ibn Husayn xizmatkorini ikki marta chakirdi, u javob bermadi. Uchinchi marta chaqirgach javob qildi. Ali ibn Husayn unga dedi: “Ey o‘g‘lim, ovozimni eshitmadingmi?”.

Xizmatkor: “Eshitdim”, dedi.

Ali ibn Husayn so‘radi: “Nega javob bermading?”.

Xizmatkor: “Sizning shafqatingizga ishondim”, dedi.

Abdulg‘ofir ibn Qosim aytadi: Ali ibn Husayn masjiddan chiqib ketayotgan edi. Bir odam kelib uni haqorat qildi. Shunda Alining xizmatkor va qullari unga tashlanishdi.

Ali ibn Husayn ularni to‘xtatdi va bunday dedi: “Bas qilinglar, uning holatiga qaranglar”.

So‘ngra o‘sha odamga dedi: “Bizda siz bilmagan yana ko‘p narsalar bor. Agar sizga yordam kerak bo‘lsa, ayting, yordam beraylik”. O‘sha odam xatosini anglab, uyaldi va ortiga qaytdi.

Ali ibn Husayn uni yoniga chaqirib, o‘zi kiyib turgan chakmonini yelkasiga tashladi va ming dirham pul berdirdi.

Abu Ya’qub Muzaniy deydi: Hasan ibn Hasan bilan Ali ibn Husayn o‘rtasida bir oz noxushlik bo‘lib qoldi. Hasan bir kuni masjidda Ali ibn Husaynning yoniga keldi, uni turli so‘zlar bilan haqorat qildi. Ali ibn Husayn esa unga bir og‘iz ham javob qaytarmadi.

So‘ngra Hasan chiqib ketdi. Kechasi u alining uyiga bordi va eshigini qoqdi. Ali ibn Husayn eshikni ochib chiqdi. Hasan unga:

- Ey aka, agar siz haqiqatan ham men aytganlarimdek bo‘lsangiz, Alloh meni mag‘firat qilsin. Agar men yolg‘onchi bo‘lsam, Allox sizni mag‘firat qilsin, dedi va ketdi.

Ali ibn Husayn ortidan borib, yetib oldi va uni og‘ushiga oldi. Ikkovi yig‘lab yuborishdi. Shunda Hasan:

- Qasamki, endi siz xafa bo‘ladigan biron ish qilmayman, - dedi.

Ali esa unga: - Sen ham menga aytgan so‘zla ring uchun halollikdasan,- dedi.

Ibn Abi Dunyo rivoyat qiladi: Ali ibn Husaynning xizmatkori shoshgan holda oshxonadan temir pechni olib kelayotgan edi. Kutilmaganda temir pech tushib ketdi ketdi va narigi tomondan pastga tushib kelayotgan Ali ibn Husayn o‘g‘lining boshiga tegib, jarohat yetkazdi. Oqibatda u halok bo‘ldi. Mehmonlar bilan suhbatlashib o‘tirgan Ali ibn Husayn o‘rnidan sakrab turib, xizmatkorga dedi: “Sen ozodsan. Bu ishni qasddan qilmaganingni bilaman”. So‘ngra Ali ibn Husayn mayyitni dafn etish tadorigini ko‘rdi.

Shayx Mahmud MISRIYning “Solih va solihalar hayotlaridan qissalar”
nomli asaridan Ilyosxon AHMЕDOV tarjimasi.