O`zbekiston musulmonlari idorasi

YURT RAVNAQIDA HAR BIR HOJINING HISSASI BO‘LSIN!

29.08.2024 2722 6 min.

Ma’naviy yuksalish

Haj ziyorati har bir musulmonning orzusi. Ne baxtki, bunday ezgu niyatga yangi O‘zbekistonimizda hech bir qiyinchilik va to‘siqlarsiz erishilmoqda. Xususan, davlatimiz rahbarining qo‘llab-quvvatlovi va tashabbusi bilan haj va umra amallarini bekamu ko‘st ado etish uchun barcha imkoniyatlar va qulay sharoitlar yaratilmoqda. Yil sayin haj kvotasi oshirilib, so‘nggi yetti yilda 60 mingdan oshiq yurtdoshimiz muborak ibodatni ado etib qaytgani fikrimiz tasdig‘idir. Joriy yilgi haj mavsumida ham o‘n besh mingdan ziyod hamyurtimiz hojilik maqomiga erishdi.

Shu o‘rinda o‘tmishni bir eslaylik. Qanchadan-qancha ajdodlarimiz bu muborak ibodat orzusida dunyodan o‘tdi. Shukrlar bo‘lsinki, ajdodlarimiz orzu qilgan kunlar bizlarga nasib qildi. Yurtmizda Vatan taraqqiyoti, xalq farovonligi yo‘lida olib borayotgan oqilona siyosat o‘z samarasini bermoqda. Diniy-ma’rifiy sohaga ko‘rsatilayotgan e’tibor sabab bu yilgi haj mavsumi ham o‘zgacha shukuh va ko‘tarinki kayfiyatda amalga oshirildi.

E’tiborlisi, “Haj – 2024” mavsumi hojilarimiz uchun esda qolarli darajada yakuniga yetdi. Ayniqsa, Madinai munavvara va Makkai mukarramada yurtimiz mo‘min-musulmonlari uchun yaratilgan shart-sharoitlarga ko‘plab musulmonlarning havasi kelgani bor gap. Mehmonxonalar, Mino, Arafot vodiylaridagi sharoit va imkoniyatlar, tibbiy va transport xizmatlari barchaga manzur bo‘ldi. Mamlakatimiz yetakchisining muftiy, shayx Nuriddin Holiqnazar hazratlari bilan telefon orqali suhbati hojilarimizni yanada ruhlantirdi. Bu kabi e’tibor va g‘amxo‘rlik hojilarni ma’naviyat targ‘ibotchisi bo‘lishdek ezgu ishga ruhlantirdi.

Bundan bir muddat avval Prezidentimiz: “Ibrat domlaning “Ulamo g‘ayrat etkanda millat, albatta, isloh topur”, degan hikmatli so‘zlarini yodga olaylik. Ziyolilar, nuroniylar, haj va umraga borib kelgan yurtdoshlarimiz ma’naviyat targ‘ibotchisi bo‘lishi, odamlarni yaxshilikka boshlashi kerak”, deya ta’kidlagan edi. Ushbu so‘zlar diniy soha vakillari va hojilar faoliyatiga asos qilindi. Hozir mahallalarda ijtimoiy-ma’naviy muhitni sog‘lomlashtirish uchun qator chora-tadbirlar rejasi ishlab chiqilgan. Shu o‘rinda hojilarimiz “Yangi O‘zbekistonning fidoyisi bo‘lib, ma’naviyat targ‘ibotchisiga aylanamiz!” shiori ostida tashabbus ko‘rsatib, o‘z mahallalarida barchaga o‘rnak bo‘lmoqda. Bu faoliyatni to‘g‘ri tashkil etishi uchun “Yangi O‘zbekiston fidoyisi” nomli ilmiy-uslubiy qo‘llanma yaratildi.

Xususan, shu kunlarda hududlardagi imom-xatib va imom noiblar o‘zlariga biriktirilgan mahallalarda mahalla raisi va hojilar ishtirokida “Jaholatga qarshi – ma’rifat” shiori ostida ma’naviy-ma’rifiy targ‘ibot tadbirlari o‘tkazmoqda. Shuningdek, ijtimoiy himoyaga muhtoj, nogiron, kam ta’minlangan oilalar huzurida bo‘lib, yoshlarni yot oqimlar ta’siridan asrash, ularni Vatanga sadoqat ruhida tarbiyalash, ilm olish va kasb-hunar egallashga qiziqtirish, ota-onasi va oilasini hurmat qilishga undash yuzasidan tushuntirish ishlarini olib borishayapti.

Bundan tashqari, hojilarning har biri hududlardagi kam-ta’minlangan, yakka-yolg‘iz va yordamga muhtoj, boquvchisini yo‘qotgan, shaxslarga biriktirilgan edi. 2024 yil 26 avgust kuniga qadar hojilarimiz tomonidan ehtiyojmandlarga qiymati 163 million so‘mdan ziyod oziq-ovqat mahsulotlari xayriya qilindi. O‘ndan oshiq fuqaro ish bilan ta’minlandi. 19 nafar yurtdoshimizning uy-joyi ta’mirlandi. 421 nafar fuqaroning oilaviy ajrim, o‘zaro nizo va jinoyat sodir etilishining oldini olish bilan bog‘liq ijtimoiy masalalari ijobiy yechimini topdi.

Shuningdek, mingdan oshiq hojilarimiz hududlarda faoliyat olib borayotgan targ‘ibot guruhlari bilan birgalikda tadbirlarda qatnashib, ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslar orasida profilaktik suhbatlar o‘tkazdi, ularni to‘g‘ri yo‘lga o‘tishiga sababchi bo‘lishdi.

Bunday sa’y-harakatlarimizning besamar ketmayotgani qalbimizga yorug‘lik va huzur bag‘ishlashi barobarida ko‘ngli o‘ksik, ehtiyojmandlarga ham quvonch keltirmoqda. Bu esa davlatimiz rahbari belgilab bergan tamoyilning naqadar to‘g‘ri ekanini, taklif etilgan tashabbuslar zamirida uzoqni ko‘zlagan ezgu maqsad yotganini ko‘rsatdi.

Darvoqe, bugun xalqimiz erkin va ozod hayotga erishganining 33 yilligini katta tantana bilan nishonlayotgan bir paytda mahallalarda tichlik-osoyishtalik, obodlik, ma’naviy yuksalish sari olib borilayotgan bunday targ‘ibot va tashviqotlar mustaqilligimizni yanada mustahkamlab, “Biz bir bo‘lsak – yagona xalqmiz, birlashsak – Vatanmiz!” shiori ostida birdam bo‘lishga undaydi.

Bugun mana shunday shukuhli damlarda istiqlolimiz abadiyligini, muvaffaqiyatlarimiz bardavomligini Yaratgandan so‘rab, xayrli amallarimiz bilan yurt ravnaqiga hissa qo‘shishimizda Alloh taolo barchamizga madadkor bo‘lsin, deb qolamiz.

Musoxon ABBASITDINOV,

Namangan viloyati bosh imom-xatibi

So‘z – hojilar, ya’ni ma’naviyat va ezgulik targ‘ibotchilariga:

Abdulmajid hoji TO‘RAYEV,

Namangan shahri.

— Biz juda baxtiyor hojilardan bo‘ldik. Chunki davlatimiz rahbari telefon orqali muborak haj ibodati uchun yaratilgan sharoitlar, sog‘lik-salomatligimiz haqida so‘raganlari bizlarni cheksiz mamnun etdi. Arafot vodiysida Prezidentimizning Qurbon hayiti tabrigini O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisi, muftiy Shayx Nuriddin Xoliqanazar o‘qib eshittirdi. Shu muqaddas joyda yuragimga bir maqsadni tugdim: Prezidentim hojilarga shunchalik e’tibor qaratibdilarmi, demak men ham shunga javoban hech bo‘lmasa mahallamdagi yoshlar tarbiyasiga mas’ul bo‘lib, mahalldoshlarim tinchligiga o‘z hissamni qo‘shaman.

Alhamdulillah, hozirda har dushanba kuni imom-domlalarmiz bilan mahallada yoshlarga o‘z misolimda bu yurtda mehnat qilgan odam xor bo‘lmasligini tushuntiryapman.

Sherqo‘zi hoji ISAQOV,

Mingbuloq tumani.

— Bu yilgi haj safari hayotimni tubdan o‘zgartirdi. O‘sha joylarda yurtimiz haqqiga, uning taraqqiyoti va tinchlik-osoyishtaligini so‘rab duolar qildim. Ilohim, bunday sharoitlarni yaratib berish tashabbuskori bo‘lgan Prezidentimizni Alloh hamisha qo‘llab-quvvatlasin.

Dunyoda o‘z o‘rnimizga ega bo‘lishni istasak, buyuk tariximiz bilan bir qatorda ma’rifatparvar jadid bobolarimiz qoldirgan ma’naviy merosni chuqur o‘rganib, ularning o‘gitlariga amal qilishimiz, Vatan taraqqiyoti uchun kuyib-pishadigan yangi avlodni tarbiyalashda har bir hoji o‘zining munosib hissasini qo‘shmog‘imiz lozim. Bu – bizning sharafli burchimiz.

Shu bois, biz hojilar yangi O‘zbekiston fidoyisi bo‘lib, mahallamizdagi yoshlarimizni yot g‘oyalardan asrash, ularni Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash, ilm va kasb-hunar egallashiga ko‘maklashish, oilalarda, jamiyatda mehr-oqibat muhitini mustahkamlash hamda ehtiyojmandlar holidan xabar olish ishlarida imom-domlalar bilan birgalikda targ‘ibot ishlarini olib bormoqdamiz.

Hazrat Alisher Navoiy aytganidek:

Odamiy ersang demagil odami,

Onikim yo‘q xalq g‘amidin g‘ami.

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Samarqand shayxul islomi

9.01.2025 2635 9 min.

Bu zotning to‘liq ismi Nasr ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Ibrohim Abu Lays as-Samarqandiy al-Hanafiydir. Samarqandda tavallud topgandir. Samarqand o‘zining ko‘p olimlari bilan mashhur bo‘lgan hamda Samarqand ahli ilmni yaxshi ko‘rgan. Bu ma’lumotlar Najmiddin Umar ibn Muhammad Nasafiyni “Al qand fiy ulamai Samarqand” asarida keltirilgan.

Abu Lays Samarqandiy boshlang‘ich ta’limni Samarqandda olgan. So‘ng ulamolarining ko‘pligi bilan mashhur bo‘lgan Balxga ketadi. Ilmni mustahkamlab Samarqandga qaytadi. Abu Lays nafaqat Samarqand va Balx ulamolari orasida ilmiy mavqega ega, balki Hanafiy ulamolarining orasida ham o‘z mavqega egadir. Bunga bir qancha misollar dalolat qiladi:

Abu Lays Samarqandiyning kitoblari ustida ko‘plab ulamolar mashg‘ulotlar, darslar va imlolar olib borgan. Masalan birgina “Uyunil masoil” kitobiga ko‘plab ulamolar sharhlar bitgan. Jumladan, Muhammad ibn Abdul Hamid as-Samarqandiy al-’ala ul-Olam, Muhammad ibn Umar ibn Arabiy al-Joriy. “Al-Muqaddimatu fis-solati” asariga Jabroil ibn Hasan ibn Usman al-Janjaviy 752-hijriy sanada, Mustafo ibn Zakariyo al-Qirmoniy 809-hijriy sanada, Hasan ibn Husayn at-Tuluniy 909-hijriy sanada, Lutfulloh an-Nasafiy al-Kaydoniy 750-hijriy sanada va boshqa ulamolar sharhlar bitgan.[1]
Musannafotlar sohiblarining mashhurligi va ularning ko‘pligi.
Mazhab fuqaholaridan qilgan rivoyatlariga va qavllariga ko‘pchilik as'habul mutunlarning suyanishlari.
Ba’zi muhim kitoblar bilan shug‘ullanishi. Misol uchun, Abu Hanifaning “al-Fiqhul-akbar” va Muhammad ibn al-Hasanning “al-Jomi’us-sag‘ir asarlariga sharhlar bitgan.
Ta’lif qilgan ilmiy yo‘nalishlarini fiqh, tafsir, aqoid va mav’izalar bo‘yicha tartibga soldi.
Mazhabda tarjih as'hobidan bo‘lishligi.
Tafsir, fiqh, usul (din asoslari), aqida, xutbalar, zuhd bo‘yicha ko‘plab asarlar yaratgan buyuk alloma Samarqand shayxulislomi bo‘lganligi.

U yashagan davrda yurtimizda lug‘at, tafsir, hadis, fiqh ilmlari rivojlangan. Mana shunday ilmiy muhitda yashab ijod etgan alloma samarali meros qoldirgan. Uning “Bahr al-ulum” (“Ilmlar ummoni”), “Uyun al-masoyil” (“Masalalar sarchashmasi”), “Tanbehul-g‘ofilin” (G‘ofillarga tanbehlar”), “Bo‘ston al-orifin” (“Oriflar bo‘stoni”) kabi asarlari bizgacha yetib kelgan va nashrlar etilgan.

Allomaning tug‘ilgan yili sifatida muarrixlar hijriy 301-310 yillar orasi va 911-milodiy yilni ko‘rsatadilar. Olimning kunyasi Abu Lays, ya’ni “Laysning otasi”. “Lays” lug‘atda sher, arclon ma’nosini beradi. U zotning Lays degan farzandlari bo‘lganmi yoki “Abu Turob” singari majoziy laqabmi, noma’lum. Har holda kunya ekani aniq. Kunyasi bilan laqabi qo‘shib aytilar edi, masalan: "Faqih Abu Lays aytdi" kabi. Laqablaridan biri “al-Faqih” bo‘lib, shu laqab bilan mashhur bo‘lgan. Alloma fiqh ilmida yuksak martabaga erishgan, o‘z zamonasida unga teng keladigan olim topilmas edi. Faqih so‘zining
oldida arab tilidagi “al” artikli qo‘shilib, uni “al-Faqih” deb atalishi ham shunga ishoratdir.

Abu Laysning o‘zi ham “al-Faqih” laqabini yaxshi ko‘rar edi. Chunki, rivoyatlarga qaraganda, “Tanbehul g‘ofilin” kitobini yozgan mahallarida bir kecha u kishining tushlariga Nabiy sollallohu alayhi vasallam kirib, yozgan kitoblarini tutqazib: "Yo Faqih! Kitobingni ol!” deydilar. Uyg‘onganlarida kitoblarida Payg‘ambarimiz alayhissalom muborak qo‘llarini, izlarini ko‘radilar. Shundan keyin “Faqih” degan nomni yaxshi ko‘rdi va u tufayli ko‘p barokatlarga noil bo‘ladi. Ikkinchi unvoni “Imomul-huda”. Bu laqab bilan yana bir buyuk alloma Abu Mansur al-Moturidiy ham atalgan.

Abu Laysning vafoti haqida ham muarrixlar turli sanalarni ko‘rsatadilar. Dovudiy o‘zining “Tabaqot al-Mufassirin” kitobida 393-hijriy yilning jumod al-oxir oyining seshanba 11-kechasida vafot etgan, degan. “Javohir al-mo‘zi’a” asarida 373-seshanba kechasida, “Kashf az-zunun” asarida 376, yoki 383, yoki 375-hijriy yilda vafot etgan deyiladi. Arab merosi tarixida 373, yoki 375, yoki 393-hijriy vafot etgan deyilgan.

Ya’ni, alloma 985 va 1003-milodiy yillar orasida vafot etgan. Manbalarda uning oilasi haqida hech narsa yozib qoldirilmagan. Abu Lays Samarqandiy Samarqandda shayxul-islom darajasiga ko‘tarilgan. Lekin uning rasman qozi bo‘lgani haqidagi ma’lumot manbalarda kuzatilmaydi. U o‘z davrida eng zaruriy ilm – fiqhni egallagani bois, fatvolar aytishga loyiq bo‘lgan va uning fatvo hamda hikmatli so‘zlari kishilar orasida tarqalgan. Jumladan, Salohiddin Nohiy uning fiqhiy asarlari matni tuzilishiga ko‘ra o‘z tadqiqotida allomani madrasalarda mudarrislik qilganini taxmin qiladi. Shuningdek, Abu Lays tafsirida hadislar, rivoyatlar, qiroatlar, lug‘aviy manbalarga alohida ahamiyat berilishi ham uning mudarrislik qilganini tasdiqlashi mumkin. Abu Lays Samarqandiy ilmiy salohiyatining shakllanishida avvalo olim oilasida tavallud topgani ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa, keyinchalik Balx, Samarqand va Buxoro kabi muhim ilmiy mavqega ega bo‘lgan shaharlar olimlarining ta’lim-tarbiyalari sezilarli bo‘lgan. Abu Lays Samarqandiy Balxlik olimlarning Samarqandga kelishi, u yerga safar qilish munosabati bilan ilm o‘rgangan bo‘lsa, ayrim hollarda ularning asarlarini mutolaa qilish va o‘rganish orqali ularni o‘zining ustozi deb hisoblagan.

Abu Lays Samarqandiy shakllangan ilmiy muhit asosan hanafiy mazhabi olimlari ta’sirida bo‘lgan. Ko‘pchilik tarojum asarlarida Abu Lays Samarqandiyning ikki yoki uch ustozi zikr etiladi xolos. Bunga sabab balki olimga ko‘proq tahsil bergan ustozini zikr etish bilan kifoyalanish bo‘lsa kerak. Uning asarlarida o‘z davridagi ko‘plab olimlarning so‘zlari, rivoyatlari keltirilgan. Olim ularni o‘z asarlarida zikr etgan. Tadqiqot doirasida Abu Lays Samarqandiyning 24 ustozi aniqlandi. Tafsirida 20 ustozi, “Tanbih-l-g‘ofilin”da 4 ustozi zikr etilgan. Olimning barcha ustozlari hanafiy mazhabi ulamolari bo‘lib, ularning ko‘pchiliklarining silsilasi Nu’mon ibn Sobit Abu Hanifa, Abu Yusuf, Muhammad ibn Hasanga borib taqaladi. Bu ustozlarning ba’zilari haqidagi ma’lumotlar tarojum asarlarida zikr etilgan. Muhammad ibn Fazl Buxoro va Samarqandga kelgani va Samarqandda vafot etgani, Xalil ibn Ahmad Farg‘ona qozisi bo‘lgani va shu yerda yoki Samarqandda vafot etgani, Abu Ja’farning Buxoro va Samarqandga kelgani va Buxoroda vafot etgani haqidagi ma’lumotlar ularning Samarqand ilmiy muhiti bilan bog‘likligini ko‘rsatadi. Ular o‘z zamonlarining yetuk olimlari bo‘lib, Abu Lays Samarqandiyga ustozlik qilganlar Abu Lays Samarqandiy tafsirining O‘zRFA Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan nusxasining birinchi varag‘ida shunday ma’lumot mavjud: “Abul-Mahomid Muhammad ibn Ibrohim ibn Anush Hasiyriy “Hodiy Hasiyriy” asarining oxirgi qism ikkinchi – “Fatvo berishda ehtiyot qilish” nomli faslida shunday yozadi: 258/872 sanada vafot etgan Samarqand hofizi faqih Abu Lays: “Samarqandda 40 yil fatvo berdim, ushbu 40 yilda faqat ilgari o‘tgan ulamolarning so‘zlariga tayandim. Mening kitobimdan qiyomat kuni g‘iybatdan biror narsa chiqmaydi. O‘ng qo‘limni chap qo‘limdan ajratganimdan buyon yolg‘on gapirmadim, hech kimga qushning boshini suvga solib ko‘targanda boshida qolgan suvchalik yomonlik istamadim”, degan.

“Abu Lays fozil, taqvodor, buyuk imom bo‘lib, yuz ming hadisni yod bilgan. Vaki’, Muhammad ibn Hasan, Ibn Muborak, Abu Yusuf va boshqa olimlar kitoblarini mutolaa qilar edi. Uning ko‘plab asarlari bor”.

Barcha manbalarda Abu Lays Nasr ibn Sayyor hofiz, Nasr ibn Muhammad esa faqih deb atalgan. Yuqoridagi ma’lumotda Abul-Lays Nasr ibn Muhammad bilan hofiz Abu Lays Nasr ibn Sayyor ibn Fath haqidagi ma’lumotlar chalkashtirib yuborilgan. Shuningdek, ko‘rsatilgan vafot yili ham hofiz Abul-Lays vafot etgan yiliga yaqinroq keladi. Shu kabi ushbu ikki allomani adashtirish hollari manbalarda uchraydi.

Jumladan, u ikkisini bir olim deb ko‘rsatilgan o‘rinlar ham mavjud. Faqih Abu Lays Samarqandiyning Muhammad Shayboniyning kitobi bilan tanishganligi, o‘z ijodida Abu Yusuf, Muhammad ibn Hasan Shayboniy, Vaki’, Ibn Muboraklarning silsilalar orqali rivoyatlarini ko‘p keltirganligi sababli bu ma’lumotlar Abu Lays Nasr ibn Muhammadga tegishli deb hisoblash mumkin. U o‘zining tafsirida Muhammad ibn Hasan “As-Siyar al-Kabir” asaridan ma’lumot keltiradi.

Tug‘ilgan joyi Samarqanddir. “Bahr al-ulum” tafsirining kirish qismida u shahar haqida bunday deyiladi: “Arablar uni Siron ham deydilar. Safd vodiysining janubida joylashgan bu joy iqlimi yaxshi va katta shahardir”. Bir shoir bu yer haqida shunday degan edi:

Insonlar uchun oxiratda jannat bordur,
Bu dunyoning jannati Samarqanddur.

Bu shahar tolibi ilmlar maskani bo‘lgan. Bu yerga ulamo-yu fuqaholar, tasavvuf ahllari safar qilar edilar. Shuning uchun bu yer boshqa yurtlar ichida muhim ilmiy o‘rin egallab turar edi, chunki Abu Lays Samarqandiy qatorida u kishining olimlardan bo‘lgan sheriklari va do‘stlari ham ko‘p edi.

TII talabasi Mirzaqosim Saidmirzayev

[1] Tarixi at-turas al-arabiy. 1-jild, 3-juz, 107 va undan keyingi sahifalar.