O`zbekiston musulmonlari idorasi

Maqolalar

Islom yovuzlikka qarshi

7.10.2024 3140 10 min.

Islom omonlik dinidir. Insonlar dinimiz ko‘rsatmalariga amal qilmas ekan, xavfsizlik, xotirjamlikka erishib bo‘lmaydi. Chunki, Islomda jonni o‘ldirish, o‘zganing mulkiga tajovuz qilish va botil yo‘l bilan molu mulkka ega bo‘lish harom qilingan. Muborak dinimiz ta’limotlarida biron kishiga zulm va zo‘ravonlik qilish u yoqda tursin, musulmonni hatto qo‘rqitishdan ham qaytarilgan.

Abu Laylo Ansoriydan rivoyat qilinadi:

“Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bir g‘azotga chiqqanlarida u zotning sahobalaridan biri hazillashib, bir kishining o‘qdonini berkitib qo‘ydi. Egasi uni izlab, topa olmay, xavfga tushdi. Uning ustidan kula boshlashgan edi, Nabiy sollallohu alayhi vasallam chiqib: “Nimaga kulyapsizlar?” dedilar. “Hazillashib, falonchining o‘qdonini berkitib qo‘ygan edik, qo‘rqib ketdi. Shunga kulyapmiz”, deyishdi. U zot: “Musulmonni qo‘rqitish musulmonga halol emas”, dedilar.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bir kuni shunday dedilar: “Allohga qasam, mo‘min bo‘lmaydi, mo‘min bo‘lmaydi, mo‘min bo‘lmaydi”. Sahobalar “Kim, ey Allohning Rasuli?” deb so‘raganlarida, u zot sollallohu alayhi vaallam: “Qo‘shnisi uning yomonliklaridan omon bo‘lmagan kishi”, dedilar. Imom Buxoriy va Muslim rivoyati.

Qo‘shnisiga ozor berib, yomonlik qiladigan kishining imoni mukammal bo‘lmasligini qayta qayta ta’kidlagan Rasululloh sollallohu alayhi vasallam islomning mohiyati, uni tinchlik va xotirjamlik dini ekaniga yana bir bor e’tiborimizni qaratdilar.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam musulmon birordariga qurol uqtalganni la’natladilar. Iymon keltirmas va bir-birimizni yaxshi ko‘rmas ekanmiz jannatni umid qilmasligimizni ta’kidladilar. Kishilar orasida bir biriga nisbatan muhabbatning paydo bo‘lishi esa salomlashish orqali bo‘lishini uqtirdilar. Chunki salomlashishda omonlik, tinchlik tilash borligi jamiyatda bag‘rikenglik hissiyotini paydo qiladi. Bu esa islomning ulug‘ odatlaridandir.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam yana bir muborak hadislarida: “Musulmon – musulmonlar uning tilidan va qo‘lidan omon qolgan kishidir”, dedilar. Buxoriy va Muslim rivoyati.

Musulmonlarga ozor bermagan, ularga tili va qo‘li bilan zarar yetkazmagan odam afzal musulmon bo‘ladi. “Islom”, “musulmon” so‘zlari “salomatlik”, “tinchlik” ma’nolarini ifoda etadi. Shuning uchun musulmon–o‘zga odamlar uning yomonliklaridan tinch va salomat bo‘lgan shaxs, deyilmoqda.

“Tilidan va qo‘lidan” deyilganda faqat shu ikki a’zo ko‘zda tutilgan emas. Odatda, odamlarga ko‘pincha til va qo‘ldan zarar, ozor yetadi. Ammo bundan boshqa uslub va yo‘llar bilan ham ozor berish yaxshi emas. Kim bu ishni qilsa, musulmonlik fazlini yo‘qotadi.

Islom dini nafaqat musulmonlar, balki butun insoniyatga, hatto nabotot va hayvonotga, qo‘yingki, barcha mavjudotga rahm-shafqatli va mehribon bo‘lishga chaqiradi. Zo‘ravonlik, qo‘poruvchilik va tajovuzkorlikni qoralaydi, hech qachon oqlagan emas va oqlamaydi ham. Islom dini yovuzlikka qarshi kurashda ham adolat va insonparvarlik me’yorlaridan tashqari chiqmaslikka buyuradi. Din va millatidan qat’i nazar, tinch, osuda yashayotgan xalqlarga nisbatan tajovuzkorlik qilmaslikka, ularga nisbatan bag‘rikenglikka undaydi. Islom dini o‘zga din vakillari bilan hamjihatlikda va ular bilan go‘zal uslubda munozara qilishga buyuradi. Alloh taolo bunday marhamat qiladi: “(Ey, mo‘minlar!) Sizlar ahli kitoblar bilan faqat eng chiroyli uslubda munozara qilingiz, illo ularning orasidagi zulm (tajovuz) qilganlar bundan mustasnodirlar” (Ankabut surasi, 46-oyat).

Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam bu haqida: “Kimki (tinchlik bo‘yicha) ahdlashgan (g‘ayridinni) o‘ldirsa, jannat hidini hidlamaydi va uning hidi qirq yillik masofadan mavjuddir”, dedilar. Imom Buxoriy rivoyat qilgan.

U zot: “Kimki ahd qilganga zulm qilsa yoki uni kamsitsa, yoki unga qo‘lidan kelmaydigan narsalarni yuklasa yoki roziligisiz undan biror narsa olsa, men qiyomat kuni uning hujjatini so‘rayman, xusumatlashaman”, dedilar. (Abu Dovud rivoyati).

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Makka fathi kuni uning ahliga rahm-shafqat qilganlarida, ularga nima orqali xavfsiz bo‘lishlarini aytdilar: "Kim Abu Sufyonning uyiga kirsa, u xavfsiz bo‘ladi, kim qurolni tashlasa, u xavfsiz, kim masjidga kirsa, u xavfsizdir". Muslim rivoyat qilgan.

Bu holat ham islom tinchlikni mo‘minu kofirlarga birdek ravo ko‘rishiga dalolat qiladi.

Tinchlik islomda mana shunday qadrlanadi. Uning hatto rizqdan ham afzal ekanligi qayd etiladi. Oyati karimada shunday deyilgan:

“Esla, vaqtiki, Ibrohim: “Robbim, buni omonlik yurti qilgin va ahlidan Allohga va qiyomat kuniga iymon keltirganlarini mevalar ila rizqlantirgin”, – dedi. (Ibrohim surasi, 128-oyat)

Ibrohim alayhissalom avval yurtini omonlik diyori qilishini va shundan so‘ng imonlilarni rizqlantirishini so‘raganlar. Chunki, tinchlik bo‘lsa rizq, baraka bo‘ladi. Notinchlik payti kishining tomog‘idan taom o‘tmaydi. Yegan-ichganida lazzat bo‘lmaydi.

Ibodat ham tinchlik soyasida amalga oshirilganda mukammal bo‘ladi. Alloh taolo xavf soya solib turganda namozni ruknlarini to‘liq qilmasdan o‘qishga ruxsat berib, shunday deydi:

“Agar xavfda qolsangiz, piyoda va ulovda holingizda. Omonlikda bo‘lganingizda Allohni U Zot sizga bilmagan narsangizni o‘rgatganidek zikr qiling”. (Baqara surasi, 239-oyat)

Oyatning “Agar xavfda qolsangiz” degan jumlasida urush, dushman xavfi nazarda tutilgandir. Agar shunday hol yuzaga kelsa, yurgan yoki mingan holingizda ham namozni o‘qing, ruku’-sajdasiz, hatto qiblani aniqlamay o‘qisa bo‘ladi. O‘z oyog‘ingiz bilan yurib ham, mingan ulovingiz ustida turib ham namoz o‘qing. Xavf ko‘tarilib, xotirjam bo‘lingach, namozlar avvalda Alloh ta’lim bergani kabi barcha ruknlariga rioya etgan holda to‘kis ado etiladi.

Hudaybiya sulhini eslaylik. Ushbu sulhda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Makka ahli bilan o‘n yil mobaynida urushmaslikka kelishib oldilar. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam Hudaybiyaga borganlarida, u zot bilan birga bir ming besh yuz sahoba hamroh edi. Tinchlikda hayot kechirgan musulmonlarning soni oshib, sulhdan so‘ng ikki yildan ziyodroq vaqt o‘tgach Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘n minglab musulmonlar bilan Makkaga kirib kelishdi. Tinchlikning ahamiyati mana shunday edi.

Salama ibn Ubaydulloh ibn Mihson al-Ansoriy otalaridan rivoyat qiladi:

“Rasululloh sollallohu alayhi vasallam:

“Kimki o‘z uyida omonlikda, jasadi salomatlikda, kunlik taomi huzurida holda tong ottirsa, xuddi unga butun dunyo jamlangandek bo‘ladi”, dedilar”.

Bu dunyoda insonning eng yaxshi holati mana shu uch narsaga ega bo‘lgan holati ekan. Shunga erishgan odam ahvolim nihoyatda yaxshi, deb shukr qilib yursa bo‘ladi. Kishining uyiga, oilasi, bola-chaqasiga birov xavf solmasa, tinch-xotirjam bo‘lsa, sog‘-salomat bo‘lsa, dardi yo‘q bo‘lsa, yeydigan taomi bor odam nihoyatda ulug‘ bir baxt-saodatga erishgan bo‘lar ekan. Biz buni juda chuqur tushunib yetishimiz kerak. Mazkur holatning o‘zimizda bo‘lishi Allohning ulkan ne’mati ekanini anglab yetishimiz va unga shukrni o‘rniga qo‘yishimiz lozim. Agar bunday qilmasak, noshukr bo‘lamiz.

Qur’oni karimda bunday deyiladi: “Alloh bir shaharni misol keltirur: u tinch, sokin (shahar) edi, har tomondan rizqi kengu mo‘l kelib turar edi. Bas, u (aholisi) Allohning ne’matiga noshukrlik qilgach, Alloh unga (aholisiga) bu “hunarlari” sababli ochlik va xavf libosi (balosi)ni tortib qo‘ydi” (Nahl surasi, 112). Ulamolar oyatdagi: “ochlik va xavf libosi (balosi) ni noshukrliklari sabab ochlik va xavf biriktirilib qo‘yildi, deb tafsir qilishgan.

Islomning asl manbalari bo‘lmish Qur’oni karim va hadisi shariflarda tinchlik va bag‘rikenglik haqida ko‘plab ishoralar bor. Ushbu maqolamizda ulardan ayrimlarini keltirish bilan cheklandik.

Tinchlik degan bebaho ne’matning qadr-qimmati va ahamiyati tobora ortib borayotgan hozirgi murakkab va tahlikali zamonda Islom dinining tinchlikni targ‘ib qiluvchi ta’limotlarini keng yoyish muhimdir. Muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Birlashgan Millatlar Tashkilotining yuksak minbaridan turib tinchlikning qadri, uni asrash haqida gapirib, bu yo‘nalishda diyorimizdan yetishib chiqqan mutafakkirlarning ilmiy meroslarni keng targ‘ib etish maqsadga muvofiqligini ta’kidlagan edi. Xususan, davlatimiz rahbari 2023 yil 19 sentyabr kuni BMTning 78-sessiyasida: “Diyorimiz jahon ilm-fani rivojiga beqiyos hissa qo‘shgan, islomni ilm-ma’rifat va tinchlik dini sifatida namoyon etgan al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Imom Buxoriy, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy singari ulug‘ alloma va mutafakkirlar vatani ekani bilan haqli ravishda faxrlanamiz”, deya ta’kidladilar.

Darhaqiqat, Hazrat Navoiy g‘azallaridan birida:

Olam ahli bilingizkim, ish emas dushmanlig‘,

Yor o‘lung bir-biringizgaki, erur yorlig‘ ish.

deya xitob qilgan. Bu butun dunyo ahliga ulug‘ donishmandning xitobidir. Hayoti davomida turli xil holatlarga ko‘p guvoh bo‘lgan insonning hayotiy kuzatishlari asosida kelgan xulosasi, desak xato bo‘lmaydi.

Bugun dunyo ahli bu xitobga rioya qilishga juda muhtoj.

Yurtboshimiz buyuk olimlarimizning boy merosini o‘rganish, islomning asl insonparvarlik mohiyatini chuqur ochib berish maqsadida 2024 yil O‘zbekistonda “Islom – tinchlik va ezgulik dini” mavzusida xalqaro konferensiya o‘tkazish tashabbusini ilgari surdilar.

Ana shu ezgu tashabbus O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining shu yil 19 avgustdagi “Imom Termiziy tavalludining 1200 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida”gi qarorida ham o‘z ifodasini topgan bo‘lib, unga ko‘ra, 2024 yil oktyabr oyida “Islom – tinchlik va ezgulik dini” mavzusida yurtimizda xalqaro ilmiy-amaliy anjuman o‘tkaziladi. Ayni kunlarda mazkur anjumanni yuqori saviyada o‘tkazish bo‘yicha katta tayyorgarlik ko‘rilyapti.

Bu kabi nufuzli va butun dunyo xalqlari uchun manfaatli bo‘lgan anjumannning diyorimizda o‘tkazilishida inshaalloh ko‘plab xayr va barakalar bor. Imom Buxoriyning “Dunyoda ilmdan boshqa najot yo‘q va hech qachon bo‘lmagay” degan purma’no hikmatli so‘zlari ostida naqadar ulkan ta’limotlar bor. Yer yuzida tinchlik va xotirjamlikning barqaror topishida islom dini ta’limotlari va buyuk ajodlarimizning ilmiy meroslaridan unumli foydalanish ayni muddaodir. Alloh taolo biz bandalarga makon qilib bergan yer kurrasida tinchlik va osoyishtalikni bardavom qilsin. Bu yo‘lda jiddu jahd qilayotgan barchani ajru savoblar bilan siylasin.

O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisi o‘rinbosari

Zayniddin domla Eshonqulov

MAQOLA

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Muallif

Oʼzbekiston musulmonlari idorasi Matbuot xizmati

Samarqand shayxul islomi

9.01.2025 3137 9 min.

Bu zotning to‘liq ismi Nasr ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Ibrohim Abu Lays as-Samarqandiy al-Hanafiydir. Samarqandda tavallud topgandir. Samarqand o‘zining ko‘p olimlari bilan mashhur bo‘lgan hamda Samarqand ahli ilmni yaxshi ko‘rgan. Bu ma’lumotlar Najmiddin Umar ibn Muhammad Nasafiyni “Al qand fiy ulamai Samarqand” asarida keltirilgan.

Abu Lays Samarqandiy boshlang‘ich ta’limni Samarqandda olgan. So‘ng ulamolarining ko‘pligi bilan mashhur bo‘lgan Balxga ketadi. Ilmni mustahkamlab Samarqandga qaytadi. Abu Lays nafaqat Samarqand va Balx ulamolari orasida ilmiy mavqega ega, balki Hanafiy ulamolarining orasida ham o‘z mavqega egadir. Bunga bir qancha misollar dalolat qiladi:

Abu Lays Samarqandiyning kitoblari ustida ko‘plab ulamolar mashg‘ulotlar, darslar va imlolar olib borgan. Masalan birgina “Uyunil masoil” kitobiga ko‘plab ulamolar sharhlar bitgan. Jumladan, Muhammad ibn Abdul Hamid as-Samarqandiy al-’ala ul-Olam, Muhammad ibn Umar ibn Arabiy al-Joriy. “Al-Muqaddimatu fis-solati” asariga Jabroil ibn Hasan ibn Usman al-Janjaviy 752-hijriy sanada, Mustafo ibn Zakariyo al-Qirmoniy 809-hijriy sanada, Hasan ibn Husayn at-Tuluniy 909-hijriy sanada, Lutfulloh an-Nasafiy al-Kaydoniy 750-hijriy sanada va boshqa ulamolar sharhlar bitgan.[1]
Musannafotlar sohiblarining mashhurligi va ularning ko‘pligi.
Mazhab fuqaholaridan qilgan rivoyatlariga va qavllariga ko‘pchilik as'habul mutunlarning suyanishlari.
Ba’zi muhim kitoblar bilan shug‘ullanishi. Misol uchun, Abu Hanifaning “al-Fiqhul-akbar” va Muhammad ibn al-Hasanning “al-Jomi’us-sag‘ir asarlariga sharhlar bitgan.
Ta’lif qilgan ilmiy yo‘nalishlarini fiqh, tafsir, aqoid va mav’izalar bo‘yicha tartibga soldi.
Mazhabda tarjih as'hobidan bo‘lishligi.
Tafsir, fiqh, usul (din asoslari), aqida, xutbalar, zuhd bo‘yicha ko‘plab asarlar yaratgan buyuk alloma Samarqand shayxulislomi bo‘lganligi.

U yashagan davrda yurtimizda lug‘at, tafsir, hadis, fiqh ilmlari rivojlangan. Mana shunday ilmiy muhitda yashab ijod etgan alloma samarali meros qoldirgan. Uning “Bahr al-ulum” (“Ilmlar ummoni”), “Uyun al-masoyil” (“Masalalar sarchashmasi”), “Tanbehul-g‘ofilin” (G‘ofillarga tanbehlar”), “Bo‘ston al-orifin” (“Oriflar bo‘stoni”) kabi asarlari bizgacha yetib kelgan va nashrlar etilgan.

Allomaning tug‘ilgan yili sifatida muarrixlar hijriy 301-310 yillar orasi va 911-milodiy yilni ko‘rsatadilar. Olimning kunyasi Abu Lays, ya’ni “Laysning otasi”. “Lays” lug‘atda sher, arclon ma’nosini beradi. U zotning Lays degan farzandlari bo‘lganmi yoki “Abu Turob” singari majoziy laqabmi, noma’lum. Har holda kunya ekani aniq. Kunyasi bilan laqabi qo‘shib aytilar edi, masalan: "Faqih Abu Lays aytdi" kabi. Laqablaridan biri “al-Faqih” bo‘lib, shu laqab bilan mashhur bo‘lgan. Alloma fiqh ilmida yuksak martabaga erishgan, o‘z zamonasida unga teng keladigan olim topilmas edi. Faqih so‘zining
oldida arab tilidagi “al” artikli qo‘shilib, uni “al-Faqih” deb atalishi ham shunga ishoratdir.

Abu Laysning o‘zi ham “al-Faqih” laqabini yaxshi ko‘rar edi. Chunki, rivoyatlarga qaraganda, “Tanbehul g‘ofilin” kitobini yozgan mahallarida bir kecha u kishining tushlariga Nabiy sollallohu alayhi vasallam kirib, yozgan kitoblarini tutqazib: "Yo Faqih! Kitobingni ol!” deydilar. Uyg‘onganlarida kitoblarida Payg‘ambarimiz alayhissalom muborak qo‘llarini, izlarini ko‘radilar. Shundan keyin “Faqih” degan nomni yaxshi ko‘rdi va u tufayli ko‘p barokatlarga noil bo‘ladi. Ikkinchi unvoni “Imomul-huda”. Bu laqab bilan yana bir buyuk alloma Abu Mansur al-Moturidiy ham atalgan.

Abu Laysning vafoti haqida ham muarrixlar turli sanalarni ko‘rsatadilar. Dovudiy o‘zining “Tabaqot al-Mufassirin” kitobida 393-hijriy yilning jumod al-oxir oyining seshanba 11-kechasida vafot etgan, degan. “Javohir al-mo‘zi’a” asarida 373-seshanba kechasida, “Kashf az-zunun” asarida 376, yoki 383, yoki 375-hijriy yilda vafot etgan deyiladi. Arab merosi tarixida 373, yoki 375, yoki 393-hijriy vafot etgan deyilgan.

Ya’ni, alloma 985 va 1003-milodiy yillar orasida vafot etgan. Manbalarda uning oilasi haqida hech narsa yozib qoldirilmagan. Abu Lays Samarqandiy Samarqandda shayxul-islom darajasiga ko‘tarilgan. Lekin uning rasman qozi bo‘lgani haqidagi ma’lumot manbalarda kuzatilmaydi. U o‘z davrida eng zaruriy ilm – fiqhni egallagani bois, fatvolar aytishga loyiq bo‘lgan va uning fatvo hamda hikmatli so‘zlari kishilar orasida tarqalgan. Jumladan, Salohiddin Nohiy uning fiqhiy asarlari matni tuzilishiga ko‘ra o‘z tadqiqotida allomani madrasalarda mudarrislik qilganini taxmin qiladi. Shuningdek, Abu Lays tafsirida hadislar, rivoyatlar, qiroatlar, lug‘aviy manbalarga alohida ahamiyat berilishi ham uning mudarrislik qilganini tasdiqlashi mumkin. Abu Lays Samarqandiy ilmiy salohiyatining shakllanishida avvalo olim oilasida tavallud topgani ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa, keyinchalik Balx, Samarqand va Buxoro kabi muhim ilmiy mavqega ega bo‘lgan shaharlar olimlarining ta’lim-tarbiyalari sezilarli bo‘lgan. Abu Lays Samarqandiy Balxlik olimlarning Samarqandga kelishi, u yerga safar qilish munosabati bilan ilm o‘rgangan bo‘lsa, ayrim hollarda ularning asarlarini mutolaa qilish va o‘rganish orqali ularni o‘zining ustozi deb hisoblagan.

Abu Lays Samarqandiy shakllangan ilmiy muhit asosan hanafiy mazhabi olimlari ta’sirida bo‘lgan. Ko‘pchilik tarojum asarlarida Abu Lays Samarqandiyning ikki yoki uch ustozi zikr etiladi xolos. Bunga sabab balki olimga ko‘proq tahsil bergan ustozini zikr etish bilan kifoyalanish bo‘lsa kerak. Uning asarlarida o‘z davridagi ko‘plab olimlarning so‘zlari, rivoyatlari keltirilgan. Olim ularni o‘z asarlarida zikr etgan. Tadqiqot doirasida Abu Lays Samarqandiyning 24 ustozi aniqlandi. Tafsirida 20 ustozi, “Tanbih-l-g‘ofilin”da 4 ustozi zikr etilgan. Olimning barcha ustozlari hanafiy mazhabi ulamolari bo‘lib, ularning ko‘pchiliklarining silsilasi Nu’mon ibn Sobit Abu Hanifa, Abu Yusuf, Muhammad ibn Hasanga borib taqaladi. Bu ustozlarning ba’zilari haqidagi ma’lumotlar tarojum asarlarida zikr etilgan. Muhammad ibn Fazl Buxoro va Samarqandga kelgani va Samarqandda vafot etgani, Xalil ibn Ahmad Farg‘ona qozisi bo‘lgani va shu yerda yoki Samarqandda vafot etgani, Abu Ja’farning Buxoro va Samarqandga kelgani va Buxoroda vafot etgani haqidagi ma’lumotlar ularning Samarqand ilmiy muhiti bilan bog‘likligini ko‘rsatadi. Ular o‘z zamonlarining yetuk olimlari bo‘lib, Abu Lays Samarqandiyga ustozlik qilganlar Abu Lays Samarqandiy tafsirining O‘zRFA Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan nusxasining birinchi varag‘ida shunday ma’lumot mavjud: “Abul-Mahomid Muhammad ibn Ibrohim ibn Anush Hasiyriy “Hodiy Hasiyriy” asarining oxirgi qism ikkinchi – “Fatvo berishda ehtiyot qilish” nomli faslida shunday yozadi: 258/872 sanada vafot etgan Samarqand hofizi faqih Abu Lays: “Samarqandda 40 yil fatvo berdim, ushbu 40 yilda faqat ilgari o‘tgan ulamolarning so‘zlariga tayandim. Mening kitobimdan qiyomat kuni g‘iybatdan biror narsa chiqmaydi. O‘ng qo‘limni chap qo‘limdan ajratganimdan buyon yolg‘on gapirmadim, hech kimga qushning boshini suvga solib ko‘targanda boshida qolgan suvchalik yomonlik istamadim”, degan.

“Abu Lays fozil, taqvodor, buyuk imom bo‘lib, yuz ming hadisni yod bilgan. Vaki’, Muhammad ibn Hasan, Ibn Muborak, Abu Yusuf va boshqa olimlar kitoblarini mutolaa qilar edi. Uning ko‘plab asarlari bor”.

Barcha manbalarda Abu Lays Nasr ibn Sayyor hofiz, Nasr ibn Muhammad esa faqih deb atalgan. Yuqoridagi ma’lumotda Abul-Lays Nasr ibn Muhammad bilan hofiz Abu Lays Nasr ibn Sayyor ibn Fath haqidagi ma’lumotlar chalkashtirib yuborilgan. Shuningdek, ko‘rsatilgan vafot yili ham hofiz Abul-Lays vafot etgan yiliga yaqinroq keladi. Shu kabi ushbu ikki allomani adashtirish hollari manbalarda uchraydi.

Jumladan, u ikkisini bir olim deb ko‘rsatilgan o‘rinlar ham mavjud. Faqih Abu Lays Samarqandiyning Muhammad Shayboniyning kitobi bilan tanishganligi, o‘z ijodida Abu Yusuf, Muhammad ibn Hasan Shayboniy, Vaki’, Ibn Muboraklarning silsilalar orqali rivoyatlarini ko‘p keltirganligi sababli bu ma’lumotlar Abu Lays Nasr ibn Muhammadga tegishli deb hisoblash mumkin. U o‘zining tafsirida Muhammad ibn Hasan “As-Siyar al-Kabir” asaridan ma’lumot keltiradi.

Tug‘ilgan joyi Samarqanddir. “Bahr al-ulum” tafsirining kirish qismida u shahar haqida bunday deyiladi: “Arablar uni Siron ham deydilar. Safd vodiysining janubida joylashgan bu joy iqlimi yaxshi va katta shahardir”. Bir shoir bu yer haqida shunday degan edi:

Insonlar uchun oxiratda jannat bordur,
Bu dunyoning jannati Samarqanddur.

Bu shahar tolibi ilmlar maskani bo‘lgan. Bu yerga ulamo-yu fuqaholar, tasavvuf ahllari safar qilar edilar. Shuning uchun bu yer boshqa yurtlar ichida muhim ilmiy o‘rin egallab turar edi, chunki Abu Lays Samarqandiy qatorida u kishining olimlardan bo‘lgan sheriklari va do‘stlari ham ko‘p edi.

TII talabasi Mirzaqosim Saidmirzayev

[1] Tarixi at-turas al-arabiy. 1-jild, 3-juz, 107 va undan keyingi sahifalar.