Bismillahir Rohmanir Rohiym
Bir qiz aytadi:
«Mahzun bo‘lgan paytlarim o‘zimni ojiz, nochor his qilardim. Bu qayg‘ularga sabr qilishga kuch topa olmasdim. Shuning uchun ruhan yengilib, dardlarim battar ko‘payar, qalbim chilparchin bo‘lardi. Bir kuni o‘zimga o‘zim savol berdim: «Payg‘ambarlarga, solih zotlarga ham musibatlar kelgan-ku, ular qanday sabr qilishgan ekan? Axir ularga kelgan musibatlar oldida bizning musibatlarimiz hech narsa emas-ku?»
Bu savollarning javobini uzoq qidirdim. Bir kuni bir olimning sabr haqidagi ma’ruzasini eshitib qoldim. Musulmon odam musibatlarga chidash, qayg‘ularga qarshi kurashish uchun Allohdan sabr so‘rashi kerak ekan. Solih podshoh Tolutning mo‘min do‘stlari zolim Jolut va uning son-sanoqsiz qo‘shiniga ro‘baro‘ bo‘lganlarida shunday qilishgan ekan:
«Robbimiz, ustimizdan sabr yog‘dirgin, qadamlarimizni sobit qilgin, bizga kofir qavmlar ustidan nusrat bergin» (Baqara surasi, 250-oyat).
Alloh ularning duosini ijobat qildi:
«Allohning izni bilan ularni tor-mor qildilar» (Baqara surasi, 251-oyat).
Fir’avnning sehrgarlari ham Muso alayhissalomga berilgan mo‘jizani ko‘rib, Allohga iymon keltirishdi. Jazavaga tushgan Fir’avn g‘azab ustida ularni o‘ldirmoqchi bo‘lganida ular shunday duo qilishdi:
«Robbimiz, ustimizdan sabr yog‘dirgin, bizni musulmon holimizda vafot ettirgin» (A’rof surasi, 126-oyat).
Ular iymonda mustahkam turish uchun Allohdan sabr so‘rashdi, duolari ijobat bo‘lib, Allohning fazli bilan shahid bo‘lishdi.
Shularni anglaganimdan keyin musibatga uchragan, qayg‘uga tushgan paytlarimda mana shu duolarni aytib, Allohga yolvoradigan bo‘ldim.
Bu duolarni birpasda yaxshi ko‘rib qoldim, ular qalbimning to‘ridan joy olib, hayotimni o‘zgartirib yubordi. Shunday qilib, o‘ziga ishonchi yo‘q, ruhan zaif qiz edim, Alloh meni musibatga, qayg‘ularga sabr qilishim uchun, mustahkam bo‘lishim uchun o‘zgacha bir quvvat berdi».
Yana bir qiz shunday yozadi:
«Dard-alamlarim bilan bog‘liq ajoyib voqea bo‘ldi. Bir kuni eng yaqin dugonam ko‘nglimni yomon og‘ritdi. Uyga nihoyatda tushkun holatda qaytdim. Men uchun hayotning hech qanday qiymati qolmagandek edi. Xonamda yig‘lab o‘tirsam, otam ko‘rib qolib, «Nega yig‘layapsan, qizim?» dedi. «Xafaman!!! Nima qilishni bilmayapman!» dedim.
Otam tabassum qilib, shunday dedi: «Senga zo‘r gap aytaman. Mana ko‘rasan, u senga yoqadi. Alloh senga mana shu muammoingda ham, hayotingda duch keladigan boshqa muammolarda ham foyda beradi. Qani, Qur’oni Karimni ol-chi. Ko‘raylikchi, payg‘ambarlar boshiga musibat tushganda nima qilgan ekan. Ulardan o‘rnak olmasak, kimdan olamiz? Shoyad Alloh taolo ularni ikrom qilganidek, bizni ham ikrom qilsa! Qur’ondan shu haqda nechta qissa, duo topsang, shuncha mukofot beraman».
Otamning taklifi menga rosa yoqib tushdi. Boshqa yo‘l ham qolmagan edi. Mukofotga ham qiziqib qoldim. Bir necha kun ichida Qur’ondan to‘rtta duo topdik Payg‘ambarlar, solih zotlar musibat kelganda mana shularni aytib, duo qilishgan ekan, shu duolardan keyin ularga kushoyish berilgan ekan.
Birinchi duo:
«O‘zingdan o‘zga iloh yo‘q, O‘zing poksan! Men o‘zimga zulm qilib qo‘ydim» (Anbiyo surasi, 87-oyat).
Yunus alayhissalomni bahaybat baliq yutib yuborganda shu duoni takrorlaganlar, shunda Alloh u zotni qutqarib, g‘am-qayg‘ularini aritgan. Mo‘min-musulmonlar ham ishonch, ixlos bilan shu duoni o‘qisa, ularning ham g‘am-tashvishlari arishi haqida Alloh taolo va’da bergan:
«Zunnunni eslang. O‘shanda u (o‘z qavmidan) g‘azablangan holda (qishlog‘idan) chiqib ketgan edi. Bizni o‘ziga (yer yuzini) tor etmas, deb gumon o‘ylagan edi. So‘ng zulmatlar ichra «O‘zingdan o‘zga iloh yo‘q, O‘zing poksan! Men o‘zimga zulm qilib qo‘ydim», deb nido qildi. Biz bu duoni ijobat qildik, unga g‘amdan najot berdik. Biz mo‘minlarga ana shunday najot berurmiz!» (Anbiyo surasi, 87-88-oyatlar).
Abdulloh Abdulmu’tiy, Huda Sa’id Bahlulning
“Qulog‘im senda qizim” kitobidan G‘iyosiddin Habibulloh, Abdulhamid Umaraliyev tarjimasi.
2. Mag‘ribdagi Sijilmosaning Banu Midror davlati
By davlat hijriy 140–297 (milodiy 757–909) yillar orasida hukm surgan. Banu Midror davlatining odamlari xavorijlarning safariyya toifasidan bo‘lishgan. Ular abbosiylar bilan murosasozlik qilishgan va ichki ishlari va shjoratlarida o‘zlariga xon, o‘zlariga bek bo‘lib olganlar. Ularni fotimiylardan bo‘lgan ubaydiylar davlati yo‘q qilgan. Bu voqea hijriy 297 yilda sodir bo‘lgan.
Bu davlatning eng mashhur hokimlari:
1. Iyso ibn Yazid Asvad. Bu shaxs davlatga muassis bo‘lgan. Hijriy 140–155 (milodiy 757–772) yillar.
2. Abul Qosim Samku. Hijriy 155–168 (milodiy 772–784) yillar.
3. Al-Yasa’ ibn Abul Qosim. Hijriy 174–208 (milodiy 790–823) yillar.
4. Maymun ibn Midror. Hijriy 224–263 (milodiy 839–877) yillar.
3. O‘rta Mag‘ribdagi rustamiylar davlati
(hijriy 160–29; milodiy 776–908)
Ular iboziy xavorijlardan bir firqadir. Bu davlatga Abdurrahmon ibn Rustam asos solgan. U barbarlarni tugatgandan so‘ng o‘z davlatini qurdi. So‘ng Tohart nomli shaharni qurib, uni o‘ziga poytaxt qilib oldi. Bu davlatni ubaydiylar toifasi yiqitdi va hijriy 296 (milodiy 908) yilda o‘ziga qo‘shib oldi.
Mazkur davlatning kuzga kuringan xukmdorlari:
1. Abdurrahmon ibn Rustam. Hijriy 160–168 (milodiy 776–784) yillar.
2. Abdulvahhob ibn Abdurrahmon. Hijriy 167–208 (milodiy 784–823) yillar.
3. Aflah ibn Abdulvahhob. Hijriy 208–258 (milodiy 823–872) yillar.
4. Abul Yakzon Muhammad ibn Aflah. Hijriy 260–281 (milodiy 874–894) yillar.
4. Marokashdagi idrisiylar davlati
(hijriy 172–375; milodiy 788–985)
Abbosiylar Fax jangida alaviylar oilasiga katta zarar yetkazganlaridan so‘ng, hijriy 169 (milodiy 785) yilda Idris ibn Abdulloh ibn Hasan ibn Hasan ibn Aliy ibn Abu Tolib va uning ukasi Yahyolar qochib ketishdi. Yahyo Daylam yurtlarida qo‘zg‘alon ko‘tardi, so‘ng ar-Rashid uni yo‘q qildi. Lekin Idris Mag‘ribning eng uzoq yurtiga qochib bordi. U yerda barbarlar uni qo‘llab-quvvatlashdi. Idris Marokashda o‘zining amirligiga asos soldi, uning shavkati kuchaydi. Undan keyin o‘g‘li Idris davlatni qo‘lga oldi. U mazkur davlatning eng ko‘zga ko‘ringan hukmdori, haqiqiy asoschisi hisoblanadi. Yahyo ibn Idris ibn Umarning davrida Idris Fa’s shahrini ko‘rgan. Mag‘rib yurtlarining barchasida bu davlatning nufuzi ortgan.
Idrisiylar davlati tarixdagi birinchi shiy’a davlati hisoblanadi. Idrisiylarga Islom tamaddunini Mag‘ribga olib kelgan birinchi shaxslar sifatida qaraladi. Ularni fotimiy-ubaydiylar yo‘q qilgan.
Idrisiylar davlatining ko‘zga ko‘ringan hukmdorlari:
1. Idris ibn Abdulloh ibn Hasan. Hijriy 172–177 (milodiy 788–793) yillar.
2. Idris ibn Idris. Hijriy 177–213 (milodiy 793–828) yillar.
3. Muhammad ibn Idris ibn Idris. Hijriy 213–221 (milodiy 828–836) yillar.
4. Yahyo ibn Idris ibn Umar. Hijriy 292–310 (milodiy 905–922) yillar.
5. Tunis – Qayruvondagi ag‘labiylar davlati
(hijriy 184–296; milodiy 800–908)
Rashid ibn Ibrohim ibn Ag‘lab barbarlarga odob berish, ularni idrisiylarga, Misr va Shomga qarshi hujum qilishdan to‘sib turish uchun hijriy 184 yilda Afrikaga voliy etib tayinlandi. U ishlarni tartibga soldi, qo‘zg‘alonlarni bostirdi. O‘zining hukmronligi uchun Qayruvonni markaz qilib tanladi va o‘z mintaqasini abbosiylar davlatidan ajratib, mustaqil davlat qilib oldi. Abbosiylar davlati ularni o‘z holiga tashlab qo‘ydi. Ushbu davlatning nufuzi Tunis va Liviyaga tarqaldi.
Tashqi fathlar
Ziyodatulloh ibn Ibrohim o‘sha vaqtda hijriy 212, milodiy 827 yilda Siqilliya orolini fath qilishga imkon topdi.
Musulmonlar Muoviya ibn Abu Sufyon roziyallohu anhuning davridan buyon Siqilliyaga yurishlar qilib kelar, lekin u yerda sobit qolmagan edilar. Faqat ag‘labiylar davrida u yerda turib hukm yuritish imkoniga ega bo‘ldilar. Siqilliya orolini fath qilishda Asad ibn Furot qozi ul-quzot (bosh qozi) o‘laroq ishtirok etdi. Islomning hukmronligi bu orolda hijriy 483 (milodiy 1090) yilgacha davom etdi.
Ag‘labiylar O‘rta yer dengizidagi orollarga doimiy ravishda hujumlar uyushtirib turdilar. Ular hijriy 256 (milodiy 870) yilda Maltani fath qildilar. Shuningdek, Italiyaning janubiy taraflariga va Fransiyaga ham g‘azotlar uyushtirib, muvaffaqiyat qozondilar. Fransiyaning sohillariga ega chiqishdi va Italiyaning bir qancha shaharlarini – Brindizi, Napoli, Kalyarini, Taranto va Barini fath qildilar.
Ubaydiylar davlati hijriy 296 (milodiy 908) yilda ag‘labiylar davlatini ham tugatdi.
Ag‘labiylar davlatining mashhur hokimlari:
1. Ibrohim ibn Ag‘lab ibn Solim. Hijriy 184–196 (milodiy 800–811) yillar.
2. Ziyodatulloh ibn Ibrohim. Hijriy 201–223 (milodiy 816–838) yillar.
3. Ibrohim ibn Ahmad. Hijriy 261–289 (milodiy 875–902) yillar.
Keyingi mavzu:
Ikkinchi Abbosiylar asri;
Turklarning ustunligi;
Zanjiylar qo‘zg‘aloni;
Qarmatiylar harakati.