Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Abu Hanifa bu fiqhning qoidalarini jamlashda o‘z zamonidagi tobe’inlar va ulardan keyingilardan ham ko‘p mehnat qildi. Shuning uchun hanafiy mazhabidagi eng katta odam bo‘ldi, eng katta ta’sir ko‘rsatgan inson bo‘ldi. O‘tganlardan naql qilib, dalillar keltirgani uchun, tartiblab chiqqani uchun uning nomi bilan aytiladigan bo‘ldi. Mabodo Abu Hanifa dunyoga kelmagan taqdirda ham, boshqa bir odam Kufada Ibn Mas’ud, Aliy va boshqalarning fiqhini naql qilgan bo‘lar edi. Mazhabimiz Yusufiy yoki Muhammadiy mazhabi deb yoki boshqa bir Falonchining mazhabi deb nomlanaverar edi. Xullas, Abu Hanifa shu mazhabga mansub odamlardan biridir, bu mazhabdagi birlamchi odam emas.
Endi bir shaxsga taqlid qilmasligimizni isbotlovchi ikkinchi bir dalilni ko‘rib chiqaylik. Bu ham juda muhim gap. Gap shundaki, bu mazhabda chiqarilgan fatvolarda Abu Hanifaning ellik foiz fiqhiga amal qilinmagan. Muzora’a, musoqot, haj va barcha qozilik masalalarida Abu Hanifaning so‘ziga fatvo berilmagan. Agar biz bir shaxsga taqlid qilganimizda, bir shaxsga ergashganimizda, uning birorta aytgan so‘zidan chiqmagan bo‘lardik. Vaholanki, Abu Hanifa bergan fatvolarning yarmiga amal qilinmayapti. Demak, biz shaxsga taqlid qilmayapmiz.
Yana bir misol. Hozirgi kunda hanafiy mazhabidagi hukmlarning qanchasi Abu Hanifaga tegishli? Menimcha, ikki yoki uch foizdan ko‘p emas, chunki imom A’zamdan keyin kelgan aksar ulamolar uning qavllarini taxrij qilishgan (usulidan masalalarni keltirib chiqarishgan). Natijada fiqhiy fatvo kitoblarining 90 foizidan oshig‘i taxrijdan iborat bo‘lib qolgan.
«Abu Hanifaning so‘zidan taxrij qilindi», degani nima o‘zi? Buning ma’nosi shuki, mazhabdagi hukmlar Abu Hanifaning o‘z so‘zi emas. Masalan, uning shogirdi imom Muhammad «Zohirur-rivoya» kitobida Abu Hanifaning so‘ziga binoan masalalarni chiqarib: «Abu Hanifaning so‘ziga qiyosan…» deydi.
Undan keyingi fatvolarning hammasi taxrijlardir.[1] Demak, «Abu Hanifa mazhabi» degani faxriy nomdir. Biz bu ulug‘ olimning buyuk xizmatlari tufayli uning nomini ana shunday ulug‘laymiz. Yana bir muhim gapni aytib o‘taman. Bu ma’lumotlardan maqsad o‘quvchida ilmiy qarash hosil qilishdir. Shunda yo‘lingiz mustahkam bo‘ladi, dinni tushunishdagi yo‘lingiz kuchli va to‘g‘ri bo‘ladi. Tashaddud va taraddud maktablari va tarixdagi adashgan toifalar bu fikrdan uzoqdadir. Biz Ahli sunna sifatida bunga e’tibor qaratamiz va mana shu g‘oyani saqlab qolishni istaymiz. Yuqorida biz yakka shaxslarga ergashmasligimiz haqida so‘z yuritib:
– Abu Hanifa bu mazhabning bir a’zosi ekaniga misollar keltirdik;
– Abu Hanifaning so‘zlaridan ko‘piga fatvo berilmaganini aytdik;
– Abu Hanifaning bevosita o‘ziga tegishli masalalar nihoyatda kam ekanini aytib o‘tdik.
Endi bir savol berib ko‘raylik. Mazhabda biz Abu Hanifaning so‘ziga suyanamizmi yoki mazhabdagi murajjih (ya’ni ixtilofli masalalarning biri ikkinchisidan ustun ekanini bayon qilgan) ulamolarning so‘zigami?
Javob: Mazhabdagi murajjih ulamolarning so‘ziga.
Ibn Obidin «Rosmul-muftiy»da mazhab ichidagi mujtahidlarning gapini olishimiz kerak, deb qaror qilgan, ya’ni agar ulamolar Abu Hanifaning so‘zini ma’qullashsa, shuni olamiz. Agar boshqasini tarjih qilishsa, shunga yuriladi. Mana shulardan tezkor xulosa qilishimiz mumkinki, biz, ya’ni Ahli sunna shaxsga taqlid qilmaymiz, chunki Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan boshqalar ma’sum emas. Hatto sahoba ham xato qilishi mumkin, Abu Hanifa ham xato qilishi mumkin, hamma xato qilishi mumkin. Shunday ekan, kuchli yo‘l turib, nega xato qilish chegarasiga kirish kerak?
[1] Mujtahidning usuli asosida hukm chiqarish (tarj.)
«Hanafiy mazhabiga teran nigoh» kitobidan
Shukuh
Mamlakatimizda muborak Qurbon hayitini ko‘tarinki kayfiyatda nishonlash yaxshi an’anaga aylangan. Bayram kunlari yurtimizda mehr-oqibat, insonparvarlik, shukronalik, saxovat va bag‘rikenglik kabi xalqimizga xos ezgu fazilatlar yanada yorqin namoyon bo‘ladi.
Ushbu muborak ayyomda qarindosh-urug‘lar, yaqinlar, yolg‘iz keksalar holidan xabar olinadi, ko‘makka muhtoj insonlarga yordam beriladi, qisqacha aytganda, jamiyatda birdamlik va ahillik muhiti yana ham mustahkamlanadi.
Kezi kelganda, bugun mamlakatimiz yangi taraqqiyot bosqichiga chiqqanini, barcha sohalar qatori diniy-ma’rifiy jabhada ham ko‘plab islohotlar amalga oshirilayotganini, yutuqlarga erishilayotganini alohida qayd etish lozim.
Yangi O‘zbekistondagi bu muvaffaqiyatlar zamirida fuqarolarning vijdon erkinligi huquqlarini ta’minlash borasidagi yangilik va yengilliklarni alohida qayd etish, xususan, ikki muhim hujjatni eslab o‘tish lozim.
Birinchisi — “O‘zbekiston Respublikasida fuqarolarning vijdon erkinligini ta’minlash va diniy sohadagi davlat siyosati konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Qonun, ikkinchisi — Prezidentimizning “Fuqarolarning vijdon erkinligi huquqi kafolatlarini yanada mustahkamlash hamda diniy-ma’rifiy sohadagi islohotlarni yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. Ushbu ikki muhim hujjat tom ma’noda diniy-ma’rifiy soha samaradorligini yangi bosqichga olib chiqishning mustahkam huquqiy asosi bo‘ldi.
Farmonga asosan, ko‘hna Buxoroda Bahouddin Naqshband ilmiy-tadqiqot markazi tashkil etildi. Bu xalqimiz, xususan, diniy-ma’rifiy soha vakillari uchun katta xushxabardir. Ushbu markaz tom ma’noda buyuk ajdodimiz Bahouddin Naqshband va naqshbandiylik tariqati allomalarining yuksak insonparvarlik g‘oyalarini ilmiy asosda o‘rganish, yosh avlodni bag‘rikenglik hamda o‘zaro hurmat ruhida tarbiyalashda muhim o‘rin tutadi. Shuningdek, tasavvuf ta’limoti tarixi va uning bugungi kundagi ahamiyatini ilmiy tadqiq etish, “Yetti pir” allomalari va aziz avliyolarning boy ilmiy-ma’naviy merosini xalqaro maydonda keng targ‘ib qilish kabi asosiy vazifalarni bajaradi. Naqshbandiylik ta’limotining ezgu g‘oyalarini tadqiq etish uchun ilmiy-nazariy va uslubiy masalalarga bag‘ishlangan anjuman, konferensiya, ko‘rgazma, seminar-trening, tanlovlar hamda boshqa madaniy-ma’rifiy tadbirlar tashkil etadi. Tasavvuf ta’limotining ilmiy asoslangan g‘oyalarini targ‘ib qiladi va soxta tariqatchilikning oldini olish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqadi.
Sirasini aytganda, ushbu markaz ham Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari hamda O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi singari uchinchi Renessansni qaror toptirish yo‘lidagi yana bir mustahkam ilm va aql markazi bo‘ladi, albatta.
Shu o‘rinda, O‘zbekiston Prezidentining Qurbon hayiti munosabati bilan yo‘llagan tabrigida ta’kidlanganidek, buyuk tariximiz va madaniyatimiz durdonalarini, mashhur allomalarimizning boy merosini to‘plash va keng targ‘ib etishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, ko‘hna Sharq mo‘jizasi — Samarqand shahri 2025 yilda Islom madaniyati poytaxti, deb e’lon qilindi, ulug‘ vatandoshimiz Imom Moturidiyning 1155 yillik tavallud sanasi yurtimiz bo‘ylab keng nishonlanmoqda.
Poytaxtimizda bunyod etilayotgan O‘zbekistondagi Islom sivilizatsiyasi markazi ilmiy-ma’naviy yo‘nalishdagi ulkan va noyob loyiha sifatida el-yurtimiz hamda xalqaro jamoatchilikda katta qiziqish uyg‘otmoqda. Bu muazzam maskan ko‘p ming yillik qadimiy tariximiz, boy va betakror milliy madaniyatimizning yorqin timsoli sifatida yangi O‘zbekiston hayotidagi g‘oyat muhim voqeaga aylanajak, albatta.
Shukrki, maqtansak arziydigan bu kabi xushxabar va yangiliklar bisyor. Ayniqsa, ayni hayit kunlarida bu yurtdoshlarimiz kayfiyatini yanada ko‘tarishi, bayramga o‘zgacha shukuh qo‘shishi muqarrar.
Kezi kelganda aytish joizki, muborak Qurbon hayitining ahamiyati yangi O‘zbekistonda ijtimoiy davlat barpo etish jarayonlari hal qiluvchi bosqichga kirayotgan bugungi sharoitda tobora ortib bormoqda. Bu muborak kunda yaqinlar bilan ko‘rishish, uzoqlashgan do‘stlar bilan yarashish, qarindosh-urug‘larga ziyoratga borish — barchasi mehr-oqibat va insonlar o‘rtasidagi uzviy aloqalarni mustahkamlaydi.
Hayit faqat bayramgina emas, balki ming yillar davomida shakllangan qadriyatlarimiz tarannumi hisoblanadi. Odatda ushbu ayyomda hamma bir-birini bayram bilan samimiy muborakbod etadi, qurbonliklar qilinadi. Qurbonlik go‘shtidan va taomidan ehtiyojmand, kam ta’minlangan insonlar, turli millat va din vakillariga ulashiladi. Bu, o‘z navbatida, saxiylik, shukronalik, jamiyatdagi tenglikni ta’minlashga qaratilgan ulkan ibrat hamda muhtojlar, yetim-yesirlar va e’tiborga muhtoj insonlar haqida qayg‘urishning amaliy ifodasi, qolaversa, o‘zaro mehr-oqibat rishtalarining yanada mustahkamlanishiga sabab bo‘ladi.
Hayit ayyomingiz muborak bo‘lsin!
Homidjon ISHMATBЕKOV,
O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisi o‘rinbosari.