Abdulloh ibn Zubayrning xalifaligi
(xalifalik davri: hijriy 64–73; milodiy 683–692)

Abdulloh ibn Zubayrning hayoti

Abdulloh ibn Zubayr – jannat bashorati berilgan o‘n kishining biri bo‘lgan mashhur sahoba Zubayr ibn Avvom roziyallohu anhuning o‘g‘illaridir. Onalari – Asmo bint Abu Bakr Siddiq roziyallohu anho.

U zot hijratdan keyin Madinada birinchi tug‘ilgan bola edilar. Shuning uchun u kishi tug‘ilganida musulmonlar nihoyatda xursand bo‘lgan. O‘sha paytda yahudiylar «Muhojirlarda bepushtlik tarqalgan» deb da’vo qilishardi. Abdulloh ibn Zubayrning tug‘ilishi esa Madinai munavvarada musulmonlar uchun bayram ustiga bayram bo‘lib ketdi.

U kishi ulug‘ sahobadir. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam vafot etganlarida Abdulloh ibn Zubayr to‘qqiz yoshda edilar. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan o‘ttiz uchta hadis rivoyat qilganlar.

Abdulloh ibn Zubayr Qur’on oyatlari yozilgan sahifalardan mus'haflarga nus'ha ko‘chirishdek mas’uliyatli ishni bajargan to‘rt sahobaning biridirlar.

Usmon roziyallohu anhu Hafsa onamizga odam yuborib: «Bizga sahifalarni berib tur, undan mus'haflarga nusxa ko‘chirib olaylik, keyin ularni o‘zingga qaytarib beramiz», degan. Shunda Hafsa ularni Usmonga berib yuborgan. U zot Zayd ibn Sobit, Abdulloh ibn Zubayr, Sa’id ibn Os va Abdurrahmon ibn Horis ibn Hishomlarga amr qilgan va ular mus'haflarga nusxa ko‘chirishgan.

Abdulloh ibn Zubayr roziyallohu anhu Yarmuk urushida otalari bilan birga ishtirok etganlar. Hazrati Usmon roziyallohu anhu qatl qilingan kuni u kishini himoya qilib jang qilganlar va jarohatlanganlar. Shuningdek, Qustantiniya g‘azotida, keyinchalik Muoviyaning davrida Afrikadagi fathlarda ham ishtirok etganlar.

O‘sha paytda Afrika jamiyati deyilganda Taroblusdan Tanjagacha cho‘zilgan katta yerlarni o‘z ichiga olgan jamiyat ko‘zda tutilardi. Uning podshohi Rum tomonidan qo‘yilar, o‘sha paytda Jirjis ismli odam podshoh edi. U har yili Rum podshohiga xaroj to‘lab turardi. Jirjis bir yuz yigirma ming otliqdan iborat lashkar to‘pladi. Musulmonlar kelib, Islomni arz qilishgan edi, u bosh tortib, urushni ixtiyor qildi. Jirjis jarchi yuborib, «Kim Abdulloh ibn Sa’dni qatl qilsa, uni qizimga uylantiraman va yuz ming dinor beraman!» deb jar soldirdi.

Musulmonlarning qo‘mondoni Abdulloh ibn Zubayr edilar. U kishi Abdulloh ibn Sa’ddan izn olib, musulmonlar ichida «Kim Jirjisni qatl qilsa, u yuz ming dinor oladi va Jirjisning qiziga uylanib, uning mamlakatiga voliy bo‘ladi!» deb jar soldirdilar. Jirjisning diliga qo‘rquv tushdi.

Avvaliga jang Jirjisning rejasi bo‘yicha davom etdi, ya’ni ertalab boshlanib, peshinda to‘xtar edi. Keyin Abdulloh ibn Zubayr musulmon jangchilarni ikkiga bo‘ldilar. Bir qismi peshingacha urush qiladi, ikkinchisi peshindan keyin. Ana shunda rumliklar dam olishga ulgurishmaydi. Musulmonlar esa dam olib dam olib, jangni davom ettiraveradilar.

Abdulloh ibn Zubayrning ushbu rejasi rumliklarning mag‘lubiyatiga asosiy sabab bo‘ldi. Abdulloh ibn Zubayr Jirjisni qatl etdi.

Abdulloh ibn Zubayr roziyallohu anhu juda ko‘p ibodat qilar edilar. Xalifalar ichida chavandozligi bilan mashhur bo‘lganlar. Shijoatda u kishiga teng keladigan odam yo‘q edi.

«Abdulloh ibn Zubayr roziyallohu anhu namoz o‘qisalar, xushu’dan qotgan tayoqqa o‘xshab qolar edilar. Sajda qilganlarida chumchuqlar u kishini devor deb o‘ylab, ustilariga qo‘nar edi. Bir kuni Ka’baning Hatiym tarafida namoz o‘qiyotganlarida tosh tushib, kiyimlarining bir tomonini uzib ketganini ham sezmaganlar».

Hijratning 64 yili Yazid ibn Muoviya vafot etganida bu zot xalifa bo‘lishlari uchun bay’at berildi. Mana shu davrda Misr, Hijoz, Yaman, Xuroson, Iroq, Shom yurtlarining ba’zi yerlariga hukmdor bo‘ldilar.

Abdulloh ibn Zubayr roziyallohu anhu o‘zlari umaviylarga qarshi chiqib, Makkaga amir bo‘lib turganlarida Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ayganlaridek qilib, Ka’bani qayta qurdilar. Ammo umaviylarning lashkarboshisi zolim Hajjoj Abdulloh ibn Zubayrni qatl qilib, qurilishlarini buzib, qurayshliklar ko‘rganidek qilib qayta qurdi.

Abdulloh ibn Zubayr o‘zlarining xalifalik davrlarida birinchi bo‘lib dirhamni joriy etdilar. Bu dirhamning bir tarafiga «Muhammadur Rasululloh», ikkinchi tarafiga «Amrullohi bil vafo val adl» deb bitilgan edi.

 

Abdulloh ibn Zubayrga bay’at

Karbaloda Husayn roziyallohu anhu qatl qilinganlaridan so‘ng Ibn Zubayr Yazidni xalifalikdan olindi, deb e’lon qildilar va odamlarni o‘zlariga bay’at qilishga chaqirdilar. Madinai munavvara va Makkai mukarrama ahli u kishiga bay’at qildi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, Yazid ibn Muoviya Ibn Zubayrga qarshi urush qildi. Madinai munavvaraning Haramini buzib, ichkarida urush qilishga jur’at etdi. Makkai mukarrama qamal qilib turilganda, hijriy 64 (milodiy 683) yilda Yazid vafot etdi. Shundan keyin Abdulloh ibn Zubayrning ishlari qaror topdi. U kishiga boshqa shaharlarning odamlari ham bay’at qilishdi. Banu Umayyaga faqat Shomning bir qismigina qoldi, xolos.

Abdulloh ibn Zubayr ana shu tarzda qonuniy xalifaga aylandi. Shunga binoan Muoviya ibn Yazid, Marvon ibn Hakam va Abdulmalik ibn Marvonlarning birinchi davrdagi xalifaliklari botil hisoblandi. Ular haqida: «Abdulloh ibn Zubayrning zamonida Shomda hokim bo‘lib turishgan», deyiladi. Ahli ilmlarning ko‘plari mana shunga ittifoq qilganlar.

 

Hodisalar
Marvon ibn Hakamning faoliyati

Yazidning o‘limidan keyin uning o‘g‘li Muoviya xalifa bo‘ldi. Lekin u xalifalikdan voz kechib, uzlatga yuz tutdi.

Umaviylar hijriy 64 yilda Marvon ibn Hakamga bay’at qilishdi. U Shomning barchasini o‘z hukmi ostiga bo‘ysundirishga imkon topdi. So‘ng Abdulloh ibn Zubayrdan Misrni tortib oldi.

Marvon ibn Hakam hijriy 65 (milodiy 684) yilda va­fot etdi. U ham o‘g‘li Abdulmalikka ahd olib, uni xalifa qilib qo‘ygach, olamdan ko‘z yumdi.

 

Muxtor Saqafiy harakati
(hijriy 64–67; milodiy 683–686)

Muxtor Saqafiy Ibn Zubayrning odamlaridan edi. Lekin u Ibn Zubayrdan ajralib, o‘zboshimchalik bilan ish yuritib, bosh ko‘tardi va Kufaga jo‘nab ketdi. U zalolatga ketib adashgan, nihoyatda obro‘talab va mol-mulkka o‘ch odam edi. U Kufaga ega chiqib oldi, Mosulni buysundirdi, Makkaga hujum qildi. Abdulmalik unga qarshi urush olib borgan edi, Saqafiy uni yengdi. Husayn roziyallohu anhuning qotillarini qatl qildi, ularni juda qattiq ta’qib ostita oldi. Bu ishlarni u shiy’alarning roziligi uchun qildi. Muxtor Saqafiy Ubaydulloh ibn Ziyodni qatl qildi. So‘ngra Mus’ab ibn Zubayr Muxtor Saqafiyni yo‘q qildi. Mus’ab Abdulloh ibn Zubayr va uning ukasi tomonidan Basraning voliysi etib tayinlangan edi. Bu voqea hijriy 67 (milodiy 686) yilda bo‘lib o‘tdi.

 

Abdulmalikning Iroq va Madinani egallab olishi

Abdulmalik o‘zi bosh bo‘lib, Mus’ab ibn Umayrga qarshi urush qilish uchun yo‘lga chiqdi. Mus’ab yengildi va hijriy 71 (milodiy 690) yilda qatl qilindi. Iroq Abdulmalikka bo‘ysundi. So‘ng uning lashkari Madinai munavvaraga keldi va u yerni ham o‘ziga bo‘ysundirdi.

 

Abdulloh ibn Zubayrning qatl qilinishi va Makkaning bo‘ysundirilishi

Keyin Abdulmalik o‘z qo‘mondoni Hajjoj ibn Yusuf boshchiligida lashkarini Makka tomon yubordi. Ibn Zubayr Makkada o‘ziga istehkom qurib olgan edi. Hajjoj Makkai mukarramani qamal qildi. Ka’bani manjaniqda toshga tutdi. Odamlar Ibn Zubayrni tashlab qochib ketishdi. Ibn Zubayr o‘ziga yaqin kishilar bilan beqiyos shijoat ko‘rsatib, Ka’baning oldida dushmanga qarshi jang qildi. Biroq manjaniqda otilgan toshlar tegib singan Ka’baning bo‘laklari ostida halok bo‘ldi. Bu hodisa hijriy 73 (milodiy 692) yilda sodir bo‘ldi. Shunday qilib, Makka va uning aholisi Abdulmalikka bo‘ysundi. Barcha yurtlarga Abdulmalik qonuniy xalifa bo‘lib oldi.

Abdulloh ibn Zubayr roziyallohu anhuning xalifaligi tahminan to‘qqiz yil davom etdi.

 

Umaviylar xalifaligining qayta tiklanishi
Abdulmalik ibn Marvon
(xalifalik davri:hijriy 73–86; milodiy 692–705)

Abdulmalik ibn Marvonning hayoti va xalifaligi

Abdulmalik ibn Marvon ibn Hakam ibn Abu Os ibn Umayya 16 yoshligida Muoviya uni Madinaga voliy qilgan edi. U xalifa bo‘lishidan oldin g‘oyatda obid, zohid va faqix inson bo‘lib, Madinai munavvaraning ulamolaridan sanalardi. Abdulmalik ibn Marvon hijriy 41–45 yillarda Afrikani fath qilish ishlarida ishtirok etgan. Hijriy 65 (milodiy 684) yilda otasi Marvon ibn Hakamning vafotidan keyin ishni o‘z qo‘liga oldi. O‘sha vaqtda Ibn Zubayr xalifa bo‘lib turgan edi. U Iroqni Ibn Zubayrdan ajratib olgandan so‘ng uni qatl qilib, Hijozni o‘ziga bo‘ysundirdi. Boshqa shaharlar ham unga bay’at qildi. Hijriy 73 (milodiy 692) yildan Abdulmalik ibn Marvon qonuniy xalifaga aylandi va barcha vaziyatni o‘z qo‘liga oldi.

Bu inson umaviylar davlatining ikkinchi asoschisi sanaladi. Abdulmalik ibn Marvon ishni qo‘liga olgan paytda Islom olami tarqoq holatda edi. U o‘zining donoligi va siyosati bilan yurtlarning hammasini toatga qaytishga undadi va bu ishda muvaffaqiyatga erishdi. Barcha bosh ko‘tarishlar, isyonlar va qo‘zg‘alonlarni bostirdi.

 

Fathlar

Abdulmalik ibn Marvonning davrida keng va katta fathlar bo‘lmadi, chunki u xorijiylarga va Ibn Ash’asga qarshi jang bilan mashg‘ul bo‘ldi. Keyinroq Rumga qarshi urush qilishga qaytdi, chunki ular Shom yurtlariga tahdid solib turgan edi. Mag‘rib yurtlari qaytadan fath, qilindi. O‘sha davrda Shimoliy Afrika maydonida eng katta va mashhur qo‘mondonlardan biri Muso ibn Nusayr bo‘ldi. Uqbaning o‘limidan keyin Tanja va Siptani fath qildi.

Sharq tarafda Movarounnahr yurtlarida turklarga qarshi urushlar bo‘ldi. Muhammad Saqafiy Sindni fath qildi. Mashriqda keng qamrovli fathlar bo‘lmadi, biroq uning davridagi barqarorlik otasi Validning paytidagidan ko‘ra salmoqliroq bo‘ldi.

 

Hodisalar Abdurrahmon ibn Ash’as harakati
(hijriy 81–85; milodiy 700–704)

Hijriy 81 yilda Hajjoj Abdurrahmon ibn Ash’asni turk yurtlarini fath qilish uchun yubordi.

U yerda juda ko‘p g‘alabalarga erishgan Abdurrahmon ibn Ash’as Hajjojga va Abdulmalikka itoat qilishdan bosh tortdi. Hajjojga qarshi urush olib borib, Iroqni bo‘ysundirdi. So‘ng mashriq tarafda Xurosondan boshqa joylar unga bo‘ysundi. Abdurrahmon ibn Ash’as bilan umaviylar orasida katta urushlar bo‘ldi. Nihoyat hijriy 82 yilda u yengilib, qochib ketdi va hijriy 85 yilda qatl qilindi.

Hajjoj tomonidan Ibn Ash’asga ergashgan ulamolardan ko‘pchiligi ham qatl qilindi. Ularning ichida tobe’inlardan bo‘lmish Sa’id ibn Jubayr ham bor edi.

 

Hajjoj ibn Yusuf Saqafiy

Abdulmalikning eng ko‘zga ko‘ringan odamlaridan biri bo‘lgan bu shaxs o‘zining siyosati, dohiyligi va shafqatsizligi bilan mashhur bo‘ldi. U Mus’ab ibn Zubayrga qarshi urush olib borgan, Iroqni umaviylarga qo‘shgan qo‘mondonlardan edi. So‘ng Abdulmalik uni Abdulloh ibn Zubayrga qarshi urushish va Hijozni bo‘ysundirish uchun yubordi. U Ibn Zubayrni o‘ldirdi va o‘sha yerlarga o‘zi voliy bo‘ldi.

Iroqda fitnalar yangitdan boshlanganda (o‘zi har doim shunday bo‘lib kelgan), Abdulmalik Hajjojni Iroqqa voliy qildi. Hajjoj Iroqqa qarshi rahmsiz va shafqatsiz siyosat olib borib, uni ham o‘ziga bo‘ysundirdi. Hajjojning nufuzi Sharqning barcha taraflariga tarqaldi. Umaviylar davlati duch kelgan to‘siqlarni yengishda uning xizmatlari nihoyatda katta edi. Ko‘rinib turibdiki, Hajjojning shafqatsizligi o‘sha zamondagi tinchlik va istiqlol uchun xizmat qilgan.

 

Xavorijlar

O‘sha davrlarda xavorijlarning Iroq va Arabiston yarimorolidagi faoliyatlari kuchaydi. Umaviy qo‘mondonlardan Muhallab ibn Abu Safro ularning ustidan ko‘p g‘alabalarga erishib, u yerlarda juda ko‘p aholini qirib bitirdi. Qotriy ibn Fujo’a va Shabib Shayboniy xavorijlarning eng ko‘zga ko‘ringan namoyandalaridan edi.

Abdulmalik ibn Marvon amalga oshirgan eng muhim ishlar

– Hijriy 76 (milodiy 695) yilda islomiy pul birligi chiqarilib, muomalaga kiritildi.

– Masjidul Aqso binosi yangilandi.

– Devon ishlari arabiylashtirildi. Bu ish hijriy 81–86 (milodiy 700–705) yillarda amalga oshirildi.

Abdulmalik ibn Marvonning vafoti

Abdulmalik ibn Marvon hijriy 86 (milodiy 705) yilda vafot etdi. Uning qonuniy xalifaligi o‘n uch yil davom etdi.

 

Keyingi mavzular:
Valid ibn Abdulmalik.