Bismillahir Rohmanir Rohiym
Farzandingizning sochini tarasangiz, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam “Kimning sochi bo‘lsa, uni parvarish qilsin”, deganlar, o‘sha hadisga muvofiq tarab qo‘yyapman deb ayting.
O‘g‘ilchangizga atir sepsangiz, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam “Menga bu dunyodan xushbo‘ylik, ayollar mahbub qilindi. Namoz esa ko‘z quvonchim qilindi”, deganlar, o‘sha hadisga muvofiq atir surtyapman deb ayting.
Farzandingiz maktabga ketayotganda Nabiy sollallohu alayhi vasallamning “Kim ilm talabida yo‘lga tushsa, Alloh unga jannat yo‘lini oson qilib qo‘yadi”, degan hadislarini eslating.
Farzandingizga kulib qaraganingizda Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning “Birodaringning yuziga tabassum bilan boqishing ham sadaqadir”, degan hadislarini eslating.
Farzandingizni maqtasangiz, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam “Yaxshi so‘z ham sadaqadir”, deganlarini eslating.
Farzandingizga yoshi katta keksalarni hurmat qilishni o‘rgatib, Nabiy sollallohu alayhi vasallam: “Kichiklarimizga rahm shafqat qilmagan, keksalarimizni e’zozlamaganlar bizdan emas”, deganlarini ayting.
Shu tariqa farzand tarbiyasini sunnat va siyratga bog‘lab, hadislar asosida ta’lim-tarbiya bering.
Hazrat Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam Qur’oni karimning sharhlovchisi sifatida hukm chiqarish vakolatiga ega edilar. Shunga binoan hadis hukm chiqarish bo‘yicha ikki asosiy sohani qamrab oladi.
Birinchi soha: Qur’oni karimda zikr etilgan hukmlarni yoritib berish.
Ikkinchi soha: Qur’oni karimda ko‘rsatilmagan masalalarni hukm shaklida belgilash.
Birinchi sohada hadis Qur’oni karim oyatlarini tafsir qiladi. Umumiy ma’noga ega bo‘lganini xoslashtiradi, ya’ni unga xususiy ma’no beradi, mutloq, ya’ni, qayd va shartsiz oyatlarni qaydlaydi.
Shu o‘rinda ba’zi bir misollar keltirib o‘tamiz. Qur’oni karimda “Namoz o‘qinglar” deb amr qilingan. Lekin namozlarning soni, sifati, rak’atlarining soni Payg‘ambarimiz alayxissalom tomonidan belgilangan va amalda ko‘rsatib berilgan. Bu esa mujmal iborani izohlash misoli.
Umumiy mazmunni xos qilish uchun misol. Qur’oni karimda meros tizimi umumiy ma’noda kelgan. Ya’ni meros qoldirish va meros olish huquqi berilgan. Lekin Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam meros olish uchun din birligi, qotil bo‘lmaslik va qul bo‘lmaslikni shart qilib qo‘yib uni xoslashtirganlar. Masalan, o‘z otasini o‘ldirgan yoki nohaq yo‘l bilan uning o‘limiga sabab bo‘lgan farzand otasidan meros olish xuquqidan mahrum bo‘ladi.
Ikkinchi soha bo‘yicha hadisga tegishli masalalar. Zarurat chog‘ida Qur’oni karimda aytilmagan biron bir yangi hukmni hadis hukm qilib belgilab beradi. Bu o‘rinda ayrim hukmlar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan maxfiy vahiy yoki ilhom orqali sodir bo‘lgan va ba’zilari u zotning ijtihodlari va shaxsiy fikrlaridan kelib chiqqan. Albatta, Payg‘ambarimiz alayhissalom ijtihod qilishda ham islom ruhi va falsafasini nazarda tutar edilar.
Bu o‘rinda ko‘p misollar berish mumkin. Masalan, momoga merosdan oltidan bir hissa berish, nikoh bitimining to‘g‘ri bo‘lishi uchun guvohlar shartligi, badan a’zolari xun bahosini belgilash kabi hukmlar kiradi.
Islom shariatida hadislarning o‘rni ahamiyatli ekani ko‘rinib turibdi. Hukmlar faqatgina Qur’oni karimning o‘zidan olinmaydi. Qur’oni karimda kelgan ko‘pgina hukmlar tafsilotini bilish uchun hadislar muhim ahamiyat kasb etadi. Balki shar’iy hukmlarning bir qanchasi hadislar orqali kelib chiqqan ekan.
Oybek Hoshimov,
Hadis ilmi maktabi o‘qituvchisi.