Alhamdu lillah vassolatu vassalamu ala Rosulillah. Ammo ba’du.

Fatvo – musulmonlar hayotidagi muhim huquqiy va diniy hujjat bo‘lib, muftiy yoki faqih tomonidan Qur’on va sunnat asosida beriladi. Uning roli islom ahkomlarini tushuntirish va amalga oshirishda juda muhim hisoblanadi.

Fatvolar musulmonlar hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, turli ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy muammolarni hal qilishda o‘ta muhimdir. Ayniqsa, hozirgi murakkab zamonda fatvo berish jarayoni ko‘plab yangi muammolar va savollarga javob topishni taqozo qilmoqda.

Fatvo beruvchi shaxsdan shariat ahkomlariga to‘g‘ri va aniq yondashish, zamonaviy ilmlarni bilish, ijtimoiy sharoitlardan xabardor bo‘lish, jamiyatdagi turli xil bo‘lib turgan muammolarga haqqoniy yechim topish talab etiladi. Fatvo faqatgina aniq dalillarga asoslangan va shariat ahkomlariga muvofiq bo‘lishi kerak.

Hozirgi zamonda fatvo berish jarayoni ulamolarning bilimlari insoniyat taraqqiyoti va jamiyat o‘zgarishlari bilan hamohang bo‘lishini talab qiladi. Muftiylar ham diniy, ham dunyoviy ilmlarni puxta o‘rganib, har bir savolga shariat ahkomlariga mos va zamonaviy ahamiyatga ega javob berishlari kerak. Fatvo berishdagi adolat, tushunarlilik va zamonaviy yondoshuv musulmonlar hayotini yaxshilashga xizmat qiladi.

Hozirgi zamonda fatvo berish an’anaviy uslublardan farqli ravishda tezkor axborot, internet texnologiyalari va globalizatsiya ta’sirida rivojlanmoqda.

Fatvo berish jarayonida internet orqali tarqatish imkoniyati paydo bo‘ldi, bu esa fatvolarning keng tarqalishiga xizmat qilmoqda. Shu bilan birga, internetda tarqatilgan har xil tushunchalar va shubhali ma’lumotlar sababli fatvo beruvchi ulamolarning mas’uliyati ham oshdi.

Fatvo berishda jahonning turli nuqtalarida yashovchi musulmonlarning masalalarini ko‘proq universal hal etishga ehtiyoj paydo bo‘ldi. Zamonaviy fatvo chiqarish jarayonida xalqaro darajadagi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy masalalardan xabardor bo‘lish ham muhim o‘rin tuta boshladi.

Ijtimoiy tarmoqlar fatvolarni ommaviylashtirishda katta rol o‘ynaydi, ammo shu bilan birga turli mazhablar o‘rtasida tushunmovchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Bu vaziyatda ulamolardan fatvo berishda barcha ijtimoiy tarmoqlardan foydalanish mahorati va sabr-toqat bilan ish tutishi muhim ahamiyatga ega.

Zamonaviy jamiyatda turli xil mafkuraviy, huquqiy va iqtisodiy muammolar, yangi ijtimoiy munosabatlar tufayli ulamolar yangi holatlarda fatvo berishga majbur bo‘lmoqdalar. Bu hollarda mutaxassis ulamolar tomonidan ijtihod qilish talab etiladi, ya’ni ma’lum mavzu yoki muammoning shariatga mos keluvchi eng to‘g‘ri va oqilona yechimini topish lozim.

Fatvolar ijtimoiy tartibni saqlashda, musulmonlar orasida tinchlik va hamjihatlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Ulamolar fatvolarning insonlar hayotiga, iqtisodiyot va siyosatga qanday ta’sir ko‘rsatishini ham hisobga olishlari zarur.

Hozirgi zamonda fatvo berish an’anaviy va zamonaviy bilimlarning uyg‘unlashgan holda amalga oshirilishini talab etadi. Fatvo berishda insoniyat manfaati uchun xizmat qilish, fatvoning aniq va tushunarli bo‘lishini ta’minlash muhimdir.

Fatvo beruvchi shaxs Qur’on va hadisni mukammal bilishi, islom fiqhi va uning mazhablari bo‘yicha keng bilimga ega bo‘lishi, shuningdek ijtihod (qo‘shimcha aqliy faoliyat) qila olish qobiliyatiga ega bo‘lishi zarur.

Zamonaviy davrdagi fatvo an’anaviy fatvodan o‘zining bir necha jihatlari bilan ajralib turadi. Bunda asosiy omillardan biri – globalizatsiya va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining tarqalishi bo‘lib, ular muftiylarning ish tartibiga o‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda.

Hozirda ko‘plab muftiylar onlayn savol-javob yo‘li bilan fatvolar beradilar. Bu jamiyat uchun qulaylik tug‘diradi, ammo ushbu fatvolarning sifatini va ishonchliligini saqlash muhim.

Globalizatsiya davrida musulmonlar jahonning turli joylarida yashab, turli madaniyat va qonunlar ta’sirida bo‘ladilar. Shu sababli fatvo berishda yanada universal va boshqa hududlardagi musulmonlarga ham munosib yechimlarni taklif qilish zarurati paydo bo‘ldi.

Fatvo beruvchi ulamolar, shuningdek, musulmonlarning xorijiy jamiyatlardagi huquq va majburiyatlari, turli dinlar bilan hamkorlik va tinchlikni ta’minlash masalalari bo‘yicha fatvolar berishga majbur.

Zamonaviy fatvolar, ayniqsa, yoshlar orasida keng tarqalgan internetga bog‘liq masalalar, sun’iy intellekt, kriptovalyuta va boshqa yangi iqtisodiy vositalarni ham qamrab olishi kerak.

Bugungi kundagi ko‘ngilochar madaniyat, oilaviy munosabatlar va gender masalalari bo‘yicha fatvolar yangicha talablarga muvofiq bo‘lishi va musulmonlarga tushunarli bo‘lishi zarur.

Hozirgi zamonda fatvolar nafaqat diniy, balki ijtimoiy-iqtisodiy va davlatchilik munosabatlarida ham katta ahamiyat kasb etmoqda. Ular musulmonlar hayotida qonuniy va axloqiy qoidalarni belgilovchi yo‘naltiruvchi rolini o‘ynaydi. Fatvolar jamiyatda tinchlik va osoyishtalikni ta’minlash, huquqbuzarliklarni oldini olish uchun ham xizmat qiladi. Islom huquqi va davlat qonunlarini uyg‘unlashtirish masalalarida fatvolar muayyan ahamiyatga ega, xususan, musulmon jamiyatlarida fatvo chiqarishda davlat qonunchiligi ham e’tiborga olinishi lozim.

Fatvolar ijtimoiy tartibni saqlash, turli holatlarda adolatni ta’minlash uchun xizmat qiladi. Masalan, oilaviy munosabatlar, er-xotin burchlari yoki meros masalalaridagi fatvolar, jamiyatda tinchlik va tartibni ta’minlashda ahamiyatlidir. Zamonaviy sharoitda jamiyatda turli xil madaniyatlar va g‘oyalar ta’sirida paydo bo‘lgan savollarga fatvolar orqali musulmonlar o‘z qadriyatlarini saqlashlari mumkin.

Bugungi zamonda ilm-fan va texnologiyalar jadal rivojlanmoqda va ularning shariat nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqilishi talab etilmoqda. Masalan, tibbiy genetika, sun’iy intellekt yoki organlar transplantatsiyasi kabi muammolar musulmonlar hayotida muhim o‘rin tutmoqda. Muftiylar bu masalalar bo‘yicha shariat nuqtayi nazaridan fatvo berish orqali musulmonlarga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatishadi.

Zamonaviy sharoitda fatvolar musulmonlar hayotida turli sohalardagi muammolarga yechim topish, ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni himoya qilish, ijtimoiy barqarorlikni saqlashda muhim ahamiyatga ega. Ular jamiyatdagi o‘zgarishlarga nisbatan shariat talablariga mos yo‘l tutishda yo‘l-yo‘riq ko‘rsatib, musulmonlarga zamonaviy dunyoda o‘z diniy burchlarini ado etishda yordam beradi. Fatvolar zamonaviy ilmiy va texnologiyaviy yutuqlarga shariat nuqtayi nazaridan qarash imkonini beradi, alaloqibat musulmon jamiyatining barqaror va ahil bo‘lishiga hissa qo‘shadi.

Homidjon Ishmatbekov,
O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisining birinchi o‘rinbosari.