O`zbekiston musulmonlari idorasi

Maqolalar

Kishilarning fiqhdan uzoqlashish sabablari

29.11.2024 7753 9 min.

Tarixdan saboq olaylik

Aziz va muhtaram dindoshlar. Siz bilan biz musulmonlar o‘z millatimiz, ummatimiz tarixini yaxshi o‘rganishimiz va bu muhtasham tarixdan o‘zimiz uchun kerakli saboqlar olib borishimiz lozim. Jumladan, bir marta sodir etilgan xatoni qayta takrorlamasligimiz kerak. Ana shunday takrorlanmasligi lozim ishlardan biri o‘zaro ixtilof qilmaslikdir. Tariximizga nazar soladigan bo‘lsak, ixtilof doimo katta musibatlarga sabab bo‘lgan.

Tariximizni yaxshi o‘rgangan har bir kishi hozirgi kundagi ixtiloflar va ular tufayli kelib chiqayotgan musibatlarni ko‘rib, eski hodisalar aynan takrorlanayotganini bilib, qattiq afsus qiladi.

Qadimgi tariximizga nazar solishni davom ettiradigan bo‘lsak, musulmon ummati ayni o‘zaro ixtiloflarga chek qo‘yish uchun omma xalq fiqhiy mazhablarga ergashishi lozimligini qattiq ta’kidlagan edi. Hamma bir xil bo‘lishi, bir xil o‘ylashi mumkin bo‘lmaganidan ham bir emas, to‘rt fiqhiy mazhabni haq, deb tan olgan edi. Shu bilan birga e’tirof qilingan mazhablarga ergashuvchilar bir-birlarini hurmat qilishlari lozimligi qayta-qayta ta’kidlangan edi. Qolaversa mazhablararo ixtilof qilish haromligiga alohida ahamiyat berilgan edi.

O‘tgan azizlarimiz o‘zlarining yashab turgan holatlaridan kelib chiqib, xususan, o‘sha zamonning mustabid hokimlari shariatni o‘z xohishlariga burishga tama’ qilmasinlar, deb ijtihod eshigini berkitgan, hamma muayyan fiqhiy mazhabga ergashsin, degan ittifoqqa kelgan edilar. Butun boshli Islom ummati bu ijmo’ni mamnuniyat bilan qabul qilgan edi.

Kishilarning fiqhdan uzoqlashish sabablari

Ammo yaxshi niyat bilan qilingan bu ish zamon o‘tishi bilan suiiste’mol qilindi. Mazhablarga hurmat-ehtirom o‘rniga noo‘rin mutaassiblik qilingan hollar ham bo‘ldi. Natijada turli fiqhiy mazhablar atbo’lari orasida har xil ixtiloflar, kelishmovchiliklar va noqulay holatlar vujudga keldi. Juda oz bo‘lsa ham sodir bo‘lgan bu noqulay holat hozirgacha mazhab muxoliflari tomonidan, mazhab oraga tafriqa soluvchi eng bosh omil, degan ma’noda ishlatilib kelmoqda.

Ammo fiqhiy mazhablarga noo‘rin taassub qilishlikning zarari bu bilan tamom bo‘lib qolmaydi. Salafi solih ulamolarimizning ijtihodning kelajagi haqidagi ko‘rsatmalariga ham noo‘rin mutaassiblik qilindi. Ularning bu nozik masala mustabid hukmdorlar va ularga yoqish uchun har narsaga tayyor chalamullalarga o‘yinchoq bo‘lib qolmasligi yo‘lida qabul qilgan ijmo’lari o‘z o‘rnida ishlatilmadi. Ma’lum usuliy qoidalar va muhim ijtihodlar daxlsizligi haqidagi ko‘rsatmalar jamiki fiqh kitoblaridagi hamma so‘zlar daxlsizdir, degan ma’noda talqin qilindi. Natijada asrlar osha fiqh masalalari o‘rta asrdan oldingi holida muzlab qotib qoldi. Zamon, makon va omillar o‘zgarishi bilan musulmon ummati hayotida ham sodir bo‘ladigan turli yangi masalalarni hal qilishi lozim bo‘lgan ulkan omil harakatsiz qoldi. Borib-borib fiqh kitoblarimizni yillab diniy tahsil olgan kishilar ham osonlikcha tushuna olmaydigan holga yetildi. Kishilar malomatdan qo‘rqib fiqhiy kitoblarimizdagi zamon o‘tishi bilan eskirib, istilohdan chiqib ketan so‘zlar o‘rniga boshqa murodif so‘zni almashtirishga ham jur’at qila olmas edilar.

Hozirga kelib barcha islomiy ilmlarda zamon ruhi esib turibdi. Tafsir, Hadis, Siyrat, Ulumul Qur’on, Ulumul Hadis va boshqa bir qancha Islomiy ilmlar bo‘yicha ko‘plab yangi asarlar bitildi va bitilmoqda. Mazkur asarlarda o‘quvchi o‘zining barcha zamonaviy savollariga javob topadi. Bu asarlar kishilarni jalb qilishning hamma uslublarini hisobga olib bitilgandir. Ammo fiqh haqida bu gaplarni ayta olmaymiz. Bir-ikkita juz’iy va o‘ta sodda urinishlarni hisobga olmaganda deyarli hech narsa qilingani yo‘q. Ulkan Islomiy ilm bo‘lmish fiqh ilmidagi asrlardan buyon davom etib kelayotgan bu turg‘unlik oqibatida kishilarda fiqhdan chetlash yuzaga keldi. O‘zining zamonaviy muammosi haqida javob izlab fiqhga murojaat qilgan odam unda bir necha asrlik gapni ko‘rganidan keyin shundoq bo‘lishi ham tabiiy bir hol. Nahotki o‘tgan mujtahidlarimiz rahmatullohi alayhimlarni ko‘z qorachig‘imizdek e’zozlagan, ularni bosh ustiga qo‘ygan holimizda, ularning ijtihodlariga til tegizmay turib, ba’zi masalalarimizni hal qila olmasak. Hech bo‘lmasa, eski kitoblarimizni zamonaviy istilohlarga o‘girib, xalq ommasiga tushunarliroq tilda taqdim qilsak bo‘ladi-ku!

Kamina xodimingiz bundan bir necha yillar avval bir maqolamda ushbu ma’noga bir oz ishora qilib o‘tgan edim. O‘shanda ba’zi ahli ilmlar buni mujtahidlar maqomiga jur’at emasmikin, deya mulohaza ham qilgan edilar. Men ularga bundoq xayoldan umuman yiroq ekanimni bayon qilib bergan edim. Endi esa ko‘pchilik ulamolar bilan bo‘lgan suhbat va bahslarda ushbu fikr hamda mulohazalarni qo‘llash holati ko‘payib bormoqda. Ba’zi kishilar fiqhga yangicha yondashmoq zarurligi haqida kitob ham yozdilar. Kelajakda fiqh ilmida ham avvalgi paytlar kabi jozibadorlik paydo bo‘lsa ajab emas, degan umiddamiz.

Demak, diniy masalalardagi ixtiloflarning kelib chiqishiga sabab bo‘lgan omillar faqat bir tomonlama emas ekan. Fiqhni mahkam ushlashlik chegaradan chiqib, mutaassiblikka o‘tib ketishi ham bu ishda qo‘l keldi, desak xato bo‘lmasa kerak. Hozirda ayni shu narsa odamlarni, ayniqsa yosh avlodni fiqh ilmidan uzoqda qolishlariga sabab bo‘layotgani ham ehtimoldan xoli emas. Bir narsani bilmagan odam unga yaqin bo‘lishi qiyin. Fiqhdan uzoqda qolgan kishilar uni tanqid qilishi ham shundan kelib chiqayotgan bo‘lsa ajab emas. Musulmonlar hayotidagi barcha muammolarni o‘z vaqtida shariat yuzasidan hal qilib, hukmini aytib berishi lozim bo‘lgan buyuk ilm – fiqh ilmi bugungi kunimizda hayotdan orqada qolib turgani afsuslanarli bir holdir. Xuddi ana shu holat hozirda fiqhni ba’zi hukmdorlar va chalamullalar o‘ziga xos xizmat qildirishiga ham sabab bo‘lmoqda.

Nima qilmoq kerak?

Ushbu va bu yerda aytilmagan yana boshqa omillarni e’tiborga olgan holda fiqh ilmini o‘rganish, o‘tgan buyuk faqihlarimiz qoldirgan ulkan ilmiy merosdan unumli foydalanish va musulmonlar ommasiga bu ilmni zamon ruhiga mos ravishda yetkazishni ilmiy va to‘g‘ri ravishda yo‘lga qo‘ymoq zarur. Ana shunda fiqh haqidagi ixtiloflar ham barham topishi uchun katta bir qadam qo‘yilgan bo‘ladi, inshaalloh.

Umuman olganda esa musulmonlar iloji boricha diniy savodlarini o‘stirish ustida ishlamoqlari lozim. Ahli ilmlar esa ilmni puxta egallash payida bo‘lishlari, kishilarni ixtilofga solish o‘rniga ularni ixtilofdan chiqarish haqida qayg‘urishlari lozim. Agar ba’zi bir masalada turli fikrda bo‘lib qolsalar, uni darrov xalq ommasi ichiga olib chiqmasdan, avval o‘zlari ilmiy majlislarda hal qilib olib, bir fikrga kelganlaridan keyingina ko‘pchilikka e’lon qilishlari lozim. Qisqasini aytadigan bo‘lsak, hammamiz bir tan, bir jon bo‘lib, ixtilofga qarshi kurashmog‘imiz zarur. Ixtilofga olib boradigan har bir yo‘lni, so‘qmoqni yaxshilab to‘smog‘imiz lozim.

Har bir musulmon banda Alloh taoloning: «Albatta, mo‘minlar birodardirlar. Bas ikki birodaringiz orasini isloh qiling», degan oyatiga doimiy ravishda og‘ishmay amal qilmog‘i kerak. Hamma din qardoshlari bilan birodarlik aloqalarini borgan sari mustahkamlab bormog‘i lozim va lobuddir. Shuningdek, har bir musulmon banda ikki birodari orasiga ixtilof tushib qolganini bilishi bilan darhol ularning orasini isloh qilishga o‘tmog‘i darkor.

Aziz dindoshlar! Bizlar o‘zaro ixtiloflarimiz barcha muvafaqiyatsizliklarimiz manbai ekanini tushunib yetmog‘imiz lozim.
Alloh Subhanahu va Taolo O‘zining abadiy dasturi, Qur’oni Karimda biz musulmon bandalariga xitob qilib: “O‘zaro nizo qilmang, u holda tushkunlikka uchraysiz va kuch-quvvatingiz ketadi” degani bejiz emas. Ha, Ulug‘ Alloh to‘g‘ri aytadi, ixtilof musulmonlarni tushkunlikka uchratadi, kuch-quvvatlarini ketkazadi. Agar tushkunlikka uchramaylik, kuch-quvvatimiz ketmasin, desak ixtilof qilmaylik.

Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam Siz bilan biz ummatlariga xitob qilib: «Ixtilof qilmanglar. Albatta, sizdan avvalgilar ixtilof qildilar va halok bo‘ldilar», deganlar. Agar o‘tgan ummatlarga o‘xshab halokatga duchor bo‘lmaylik, desak ixtilof qilmaylik.

Bir-birimiz ila ixtilof qilish uchun sarf qilayotgan aql-zakovat, ilm-ma’rifat, kuch-quvvat hamda vaqtu imkoniyatlarimizni boshqalarni dinimizga, ibodatga da’vat qilishga sarflaylik.

Ushbu kamtarona satrlarga nuqta qo‘yishdan oldin, tarix davomida Allohning inoyati ila ko‘plab qiyinchiliklarni sharaf bilan yengib chiqqan musulmonlar bu safargi qiyinchiliklarni ham yenga olishlariga ishonchimiz komil ekanini ta’kidlamoqchiman.

Alloh biz bilan! Alloh musulmonlar jamoasi bilan! Va oxirgi duoimiz, olamlarning Robbisi Allohga hamd bo‘lsin, demoqdir.

Keyingi mavzular:

Afsus;
Ixtilofchilarning ish uslubi;
Ixtilofchi bemazhablar;
Qur’on va sunnatdan shar’iy hukmlarni chiqarish usullari.

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

O‘zbekistonda Imom Moturidiyning 1155 yillik yubileyi keng nishonlanmoqda

18.04.2025 7106 9 min.

Allohga hamd, payg‘ambarlarning so‘nggisi Muhammad alayhissalom va zotning oila a’zolari hamda safdoshlariga salovatu salomlar bo‘lsin. Darhaqiqat, Imom Abu Mansur Moturidiy Samarqandiy Movarounnahr zaminida yashab ijod qilgan va shu yerda mangu qaror topgan musulmon olamining benazir allomalaridan biridir.

Uning ilmiy merosi va ta’limoti to bugunga qadar bardavom bo‘lib kelmoqda. Hatto bu ta’limot, Imom Ash’ariy ta’limoti bilan birga, bugungi kunda ahli sunna val-jamoa deb tanilgan musulmonlarning to‘qson foizini tashkil etadi. Moturidiylikka mansub musulmonlar esa ahli sunnaning qariyb teng yarmidan iborat.

Movarounnahr diyori islom olamining yetuk allomalari voyaga yetadigan muborak zamin bo‘lgan. Xususan, Buxoro va Samarqand kabi mo‘tabar shaharlari o‘z davrida jahon ziynati, odamlarni o‘ziga ohanrabodek tortgan ilm-fan va olimlarning qarorgohi bo‘lib, ilmga tashna inson borki dunyoning turli burchaklaridan bu o‘lkaga uning olimlari ichra murodini hosil qilish uchun safar qilar edi. Kim naql ilmi – ya’ni hadis va rivoyatlarni istasa, Imom Buxoriy va Imom Termiziy singari muhaddislar bor. Kim aql va mantiqiy ilmlarga talabgor bo‘lsa, u Moturidiy, Nasafiy, Sobuniy, Sig‘noqiy va Peshog‘ariy kabi mutafakkirlarni topardi. Tilshunoslik, tafsir va adabiyotshunoslik ilmlarini izlaganlar Zamaxshariy va uning maktabidan, falsafa va hikmat ilmi talabidagilar esa Forobiy, Ibn Sino va boshqa zotlardan bahra olishar edi.Har bir talabgor bu diyorda o‘z istagini topgani uchun ham Samarqand “Ilm Ka’basi” – nomini olgan. Insonlarning qalblari Allohning Baytini tavof qilsa, ularning aqllari Samarqand atrofida parvonadek charx urar edi.

Shu bois o‘zbek xalqi o‘zining ulug‘ olimlari bilan faxrlanadi va ularni islom ilmlari sohasining barcha yo‘nalishlarida ko‘rsatgan buyuk xizmatlari uchun e’zozlaydi. O‘zbekiston hukumati o‘zbek xalqining orzu-istaklarini ro‘yobga chiqarishga vazifador bo‘lgan. Buni biz Yangi O‘zbekiston Prezidentining bu ulug‘ yurtdan chiqqan yetuk olimlarga ko‘rsatgan e’tibor va e’tirofida yaqqol ko‘rib turibmiz.

O‘zbekiston rahbariyati xalqqa uning milliy o‘zligi va islom sivilizatsiyasini qaytarishni maqsad qildi. Davlat rahbari “Yangi O‘zbekiston” va “Jaholatga qarshi ma’rifat” shiorlarini ilgari surdi. Hech qaysi millat o‘zining teran ildizlari va asoslarisiz zamonaviylik va sivilizatsiya pog‘onalarida yuksalib, taraqqiy etolmaydi. Shuning uchun ham bu yurt olimlari ulkan hissa qo‘shgan islom ilmlarini qaytarish – taraqqiyot uchun zarurat va yuksalishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi.

Prezident o‘z rahbarligi davrida amalga oshirgan dastlabki ishlaridan biri – ilmiy-tadqiqot markazlarini tashkil etish bo‘ldi. Bular orasida Imom Buxoriy, Imom Moturidiy va Imom Termiziy nomlari bilan atalgan markazlar alohida o‘rin tutadi. Shuningdek, poytaxt Toshkent shahrida, mazkur yurtning islom madaniyati va insoniyat tafakkuriga qo‘shgan hissasini namoyon etuvchi O‘zbekiston islom sivilizatsiyasi markazi tashkil etildi.

Ushbu yo‘nalishda yana bir muhim qadam – islom olami ulamolari bilan fikr almashish bo‘ldi. Bu maqsadda o‘nlab ilmiy anjumanlar tashkil etildi. Ular islomiy ilmlarning aqliy va naqliy yo‘nalishlarini chuqur o‘rganish, ularning mazkur yurt taraqqiyotiga qanday hissa qo‘sha olishi va mamlakatni yanada yuksaltirishdagi o‘rnini belgilashga qaratilgan edi. Bu orqali O‘zbekiston nafaqat islom olamida, balki butun dunyoda ilmiy-ma’naviy yetakchiga aylanishi ko‘zda tutilgan.

Qolaversa, ushbu yo‘nalishda tashkil etilgan eng muhim anjumanlardan biri – 2020 yilda Samarqand shahrida bo‘lib o‘tgan xalqaro ilmiy konferensiya bo‘ldi. Unda dunyoning turli mamlakatlaridan yuzdan ortiq islom ulamolari ishtirok etdi. Anjumanda al-Azhar shayxi, doktor Ahmad Tayyib ham qatnashdi. Mazkur anjumanning muhim tavsiyalaridan biri – Imom Moturidiy nomidagi ilmiy markazni tashkil etish bo‘ldi. Bu markaz moturidiylik ulamolari merosini tadqiq etish, ularni keng jamoatchilikka tanitish va ilmiy meroslaridan foydalanish maqsadida ilm nurini sochuvchi maskan sifatida faoliyat yuritishi nazarda tutildi.

Markaz tomonidan o‘zbek va arab tillarida o‘nlab kitoblar nashr etildi. Ularning eng muhimlari – “Ta’vilot al-Qur’on”, Imom Moturidiyning “Kitob at-Tavhid” va “Risolatun fi at-tavhid” asarlarining arab tilidagi ilmiy matni va o‘zbek tilidagi tarjimalari bo‘ldi.

Shuningdek, Markaz tomonidan ilmiy maqolalarni o‘z ichiga olgan va islomshunoslik hamda moturidiylik ta’limotlariga bag‘ishlangan olim va mutaxassislar tadqiqotlarini chop etuvchi ilmiy-tahliliy choraklik “Moturidiylik” jurnali ta’sis etildi. Markaz xalqaro miqyosda ko‘plab anjuman va ilmiy uchrashuvlar o‘tkazdi. Uning qoshida islom olamining turli mintaqalaridan yetuk olimlar va mutaxassislardan iborat xalqaro ilmiy kengash faoliyat olib bormoqda.

Sanab o‘tilgan muhim bosqichlardan keyin, joriy yilda Imom Abu Mansur Moturidiy tavalludining yubileyi nishonlanmoqda. Shu munosabat bilan uning ilmiy va aqidaviy merosini qayta yodga olish hamda qadrlash davlat va jamiyat hayotida muhim o‘rin tutmoqda.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan yuksak ehtirom bilan qabul qilingan qarorga muvofiq, Imom Abu Mansur Moturidiy tavalludining 1155 yilligini nishonlashga davlat darajasida e’tibor qaratilmoqda. Ushbu qarorga asosan turli davlat idoralari va tashkilotlari hamkorligida bir qator tadbirlar o‘tkazilishi belgilangan. Eng muhim voqealardan biri – 2025 yili Samarqand shahrida o‘tkazilishi rejalashtirilgan xalqaro konferensiya bo‘lib, unga islom olamining yetakchi ulamolari hamda islomshunoslik sohasida faoliyat yurituvchi mashhur sharqshunos olimlar ishtirok etishidir. Mazkur anjuman Imom Moturidiyning islom olamidagi yuksak maqomini munosib tarzda yoritishni ko‘zlab, “Moturidiylik – bag‘rikenglik, mo‘tadillik va ma’rifat ta’limoti” mavzusida o‘tkaziladi.

Shuningdek, tadbirlar doirasida quyidagi yo‘nalishlarda bir qator tanlovlar va madaniy-ma’rifiy tadbirlar o‘tkazilishi rejalashtirilgan:

– xorijlik tadqiqotchilar o‘rtasida moturidiylik ta’limoti bo‘yicha ilmiy tanlov;

– O‘zbekistonning diniy ta’lim muassasalari barcha bosqich talabalari o‘rtasida Imom Moturidiy ta’limotiga bag‘ishlangan tanlov;

– imom-xatiblar va islom ta’lim muassasalari talabalari o‘rtasida moturidiylik ta’limoti va manbalari yuzasidan musobaqalar.

Shu qatorda, O‘zbekiston bo‘ylab tanlov g‘oliblari ishtirokida madaniy-ma’rifiy uchrashuvlar, o‘quv-seminarlar va targ‘ibot tadbirlari tashkil etiladi.

Bundan tashqari, Imom Moturidiyning “Ta’vilot al-Qur’on” va “Kitob at-Tavhid” asarlari hamda moturidiylik ta’limotini tanishtiruvchi boshqa muhim asarlarning o‘zbek va boshqa tillardagi ilmiy-akademik tarjimalari nashr etilishi rejalashtirilgan.

Sanab o‘tilganlardan tashqari, yubiley sanasini muhrlovchi esdalik buyumlari, Imom Moturidiy va moturidiylik ulamolarining hayoti va ilmiy merosi bilan bog‘liq noyob manbalarni tizimli o‘rganish, ularning nusxalarini O‘zbekistonga olib kelish va tahlil qilish, yuksak sifatli media mahsulotlar, hujjatli filmlar va audiovizual materiallar tayyorlash, ularni mahalliy va xalqaro ommaviy axborot vositalarida, internet va ijtimoiy tarmoqlarda keng targ‘ib qilish bo‘yicha zarur choralar ko‘rilishi belgilandi.

Eng quvonarlisi, Prezident qarorining Imom Abu Mansur Moturidiy maqbarasi joylashgan Samarqanddagi Chokardiza ziyoratgohi qayta ta’mirlanib, obodonlashtirilishi, bu joy yaxlit kompozitsiyaga ega yodgorlik majmuasiga aylantirilishi xususidagi bandi bo‘lib, barchamiz uzoq kutgan bu yangilik qalbimizga betakror farah baxsh etdi...

Bu yurtda yangi bir ruhiyat ufurib turibdi. Bu ruhiyat hozirgi zamonni o‘tmish bilan bog‘laydi, kelajakni bunyod etishga safarbar etadi. Bu – ilm va ma’rifat qudrati, fikr va aql quvvati, taraqqiyot va tamaddun kuchi, birlik va bag‘rikenglik kuchi, qalb va axloq kuchi, ta’sir va bunyodkorlik kuchidir. Bu yangi ruh – milliy ildizlarga suyangan holda taraqqiyotga yo‘l ochuvchi, chuqur va teran bir tafakkurning ifodasidir. Chunki, har qanday tamaddunning poyasi madaniyatdir.

Millat o‘z tamaddunini qadrlamas ekan, yuksalmaydi. O‘z tafakkurini, qadriyatlarini boy manba sifatida dunyoga taklif eta olmas ekan, u har tarafdan o‘zlashtirishga muhtoj bo‘lib qoladi. Ammo bizda dunyoni boyitishga qodir fikr, madaniyat va kuch mavjud.

Ajdodlar qoldirgan ilm va madaniyat omonati yosh avlod qalbiga ilg‘or tarzda singdirilishi va o‘z tarixidan faxrlanish ruhida tarbiyalanishi zarur. Prezident qarori va uning ila amalga oshiriladigan ishlar aynan shu maqsadga xizmat qiladi.

Alloh har bir bunyodkor qo‘lni, har bir oqilona qarorni va har bir avlodni ulug‘ ajdodlar bilan bog‘layotgan so‘zni xayrli qilsin – shoyadki, ular o‘z buyuk o‘tmishlarini qayta tiklab, insoniyat karvonini yana ma’rifat, mo‘tadillik, bag‘rikenglik sari boshlab bora olgaylar!

Doktor Ahmad Sa’d Damanhuriy,
moturidiyshunos olim.

O‘zA