Muhammad ibn Muhammad ibn Umar Axsikatiy Hanafiyning taxallusi Hisomiddin, kunyasi esa Abu Abdullohdir. U zot Hanafiy faqihi bo‘lib, far’iy va usul ilmlarining imomlaridan bo‘lganlar. Tug‘ilgan yillari ma’lum emas.
Axsikat deb Farg‘ona vodiysiga qarashli shaharlardan biriga nisbatan ishlatilgan. Ismlari borasida ham ixtilof bor. Ba’zilar Axsiykasiy deb uch nuqtali “sa” harfi bilan nomlashadi. Xususan “Miftahus sa’adat” va “Al-favoid” sohiblari shu nom bilan asarlarida zikr qilishgan. Alloma Abiy Muhammad Abdul Haq Haqqoniy rohimahulloh ham sharhlagan kitoblarida shu nomda zikr qilgan. Yaqut Hamaviy Axsikat deb aytish to‘g‘riroq deydi. Chunki ajamiy harflarda arab tilidagi uch nuqtali sa harfi mavjuda emas. Bu shahar Movarounnahrda bo‘lib, Shosh daryosi qirg‘og‘idagi tekislikda joylashgan. Keyingi yillarda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar Axsikat shahri hozirgi Namangan viloyati To‘raqo‘rg‘on tumanida, Sirdaryoning o‘ng qirg‘og‘i bo‘ylab joylashgan Axsikent yodgorligi o‘rnida bo‘lgan.
Tadqiqotlar asosida bu yerda turli davrlarga oid ikkita shahar bo‘lganligi, ulardan biri qadimgi Axsikat va ikkinchisi Bobur tug‘ilgan Axsi ekanligi isbotlangan. Hozirda qadimgi shahar xarobalarida qazishma ishlari olib borilmoqda. Bu qazilmalar natijasida yuzlab topilmalar, xususan po‘lat qilich va Oyatul Kursiy yozilgan mis piyola, Damashq qilichi topilgan.
Axsikat shahrida ilm-fanda katta mavqega ega bo‘lgan ulamolar bilan bir qatorda mohir hunarmandlar ham bo‘lgan. Ular qattiq va yumshoq po‘latlar ishlab chiqarish sirlarini bilishgan. Ular tayyorlagan qilichlar Sharqda Xitoy va Janubi-g‘arbda xalifalik markazi bo‘lgan Damashq bozorlarida sotilgan.
Alloma Husomiddin Axsikatiy tasnif qilgan asarlar quyidagilar: “Al-muntahab”, “Al-Husamiy”, “Miftohul usul”, “G‘oyatut tahqiq”, Daqoiqul usul va tab’yin”. “Al-muntahab” kitobi ancha mashhurdir. Unga ko‘plab sharhlar yozilgan. “Kashfuz zunun” asari muallifi kitob haqida shunday deydi: “Bu kitob ortiqchalikdan xoli, fasllar to‘liq bayon qilingan, ziddiyat va qarashlar chuqur o‘rganilgan. Unga o‘n oltita sharh yozilgan”. Abdulaziz ibn Ahmad Buxoriy: “Bu muxtasar kitob boshqa barcha kitoblardan tartibi mustahkamligi va uslubi tartibligi bilan ustun turadi”, degan.
Husayn ibn Aliy ibn Xajjoj Sig‘noqiy Husomiddin Axsikatiy haqida: “O‘z zamonasining buyuk imomi, zohid, ilmda dengiz, qunt-matonatli, masalalarning nozik jihatlarini biluvchi, bashar muftiysi, shar’iatni namoyon qiluvchi va sunnatni himoya qiluvchi zot edi”, degan. Imom Laknaviy: “Shayx, fozil, usul va furu’da imom edi”, deb u zotni ta’riflagan.
Imom Abu Abdulloh Axsikatiy hijriy 644 yilning Zulqa’da oyi 22 sanasida, dushanba kuni, milodiy 1247 yilning 1 aprel kuni vafot etgan. Qabri Buxoroda bo‘lib, Yetti Qozi qabristonidagi Qozixon Muhammad ibn Muhammad ibn Muhammad Abdiy yaqiniga dafn qilingan.
Hasanboy Vohidov,
Toshkent islom instituti talabasi.
Ba’zi otalar ayoli, bolalaridan o‘zining ayshu ishrati va ulfatchiligini ustun qo‘yadilar, gohida o‘sha tarafga butunlay burilib ketadilar.
Ey muhtaram ota! Nima uchun oilangiz va bolalaringizdan qochyapsiz?! Nima uchun ko‘zingizdagi nurga parda tashlayapsiz, farzandlaringiz sizni tun qorong‘usidan boshqa mahal ko‘ra olishmayapti.
Barchalari sizni izlaydilar. Yosh bolalarni o‘psangiz, kattalar davrasida bo‘lsangiz, tabassumingizga sababchi bo‘luvchi ayolingizga e’tibor qaratsangiz, qanday ham go‘zal!
Zimmangizdagi ularning haqlariga bee’tibor bo‘lmang. “Yemak-ichmak, kiyim-kechagini to‘kib-sochib qo‘ysam bo‘ldi, vazifamdan qutuldim”, deb o‘ylamang. Ular siz tomoningizdan yetkaziluvchi ma’naviy, ruhiy ozuqaga muhtojdirlar.
Ey muhtaram ota! Oilangiz bee’tibor qolsa, ko‘zi ochlarning hirslari ularni yeb bitirishi mumkin. “Boshsiz qolgan jasad tirik turadi”, deb o‘ylamang. Siz oilangiz uchun tananing boshideksiz, bosh tanadan judo bo‘lsa, ruh tanadan ajraydi va hayot tugaydi.
Oilangizga mustahkam qo‘rg‘on bo‘ling. Unutmangki, qiyomat kuni har bir rahbar o‘z qo‘l ostidagilari borasida javob beradi.
Barcha mas’uliyatni ayolingizga yuklab qo‘ymang. Tarbiya mashaqqatini uning yelkasiga yuklamang.
O‘tinaman, zoye bo‘layotgan umringizga, oilangizga qayting! Avval Robbingizga qayting va qilgan gunohu isyonlaringizga tavba qiling. Namozga mahkam bo‘ling. Qalbingizda iymon qayta barq urib, rahmat vujudingizga sizib kirishi uchun tun qorong‘usida turib tahajjud o‘qing.
Har gal bolalaringizni, ayolingizni ko‘rsam, ularning ko‘zidagi mahzunlik meni tilka-pora qiladi. Buning ta’siridan sizga aytadigan oxirgi gapim:
Yerdagilarga rahm qil, samoning Egasi senga ham rahm qiladi. Senga shukrini ado qilolmaydigan darajada ne’matlar ato etgan Robbingga yaqinlash. Oila deb atalmish ne’matdan yuz o‘girding. Oilangni tashlab ketding, ular qayoqqa borarini bilmay qolishdi.
Achinarli bir voqeani keltiray: Ota-onasi ishga ketib yolg‘iz qolgan bolalarning sho‘xliklari avjiga chiqib, oralaridan biri pichoq o‘ynab xonadagi charim divan va kursini yirtib, teshdi. Ota ishdan kelib bolaning qilgan ishini ko‘rdi va qattiq g‘azablanib bolaning qo‘l-oyoqlarini mahkam bog‘lab qo‘ydi.
Bola tinmay yig‘lab, bo‘shatib yuborishlarini o‘tinib so‘radi. Lekin bari befoyda edi. G‘azablangan otaga hech narsa ta’sir qilmadi. Lekin ona bog‘ichlarni yechishga urindi. Ota unga: “Agarda yechsang, taloqsan”, dedi.
Bola tinmay yig‘layverganidan tinkasi quridi va uxlab qoldi. Uning qo‘l-oyoqlarining rangi o‘zgara boshladi va ko‘karib ketdi.
Ota qo‘rqib ketganidan bog‘ichni yechdi va bolani darhol shifoxonaga olib bordi. Bola koma holatida edi. Shifokorlar bolaning oyoq-qo‘llarini amputatsiya qilishga qaror qilishdi. Bola o‘tkir ishemiyaga chalingan edi.
Ota amputatsiya qilish uchun berilgan qog‘ozga imzo qo‘yarkan, tinmay yig‘lardi.
Haqiqiy musibat bola jarrohlik amaliyotidan chiqqanidan keyin boshdandi. Bola otasiga qarab: “Dada, dadajon, oyoqlarimni qaytarib berishsin. Endi hecham bunday ish qilmayman”, deya dod soldi.
Hasson Shamsiy Poshoning
“Jannat bo‘stonidagi oilaviy oqshomlar” nomli kitobidan
G‘iyosiddin Habibulloh, Ilhom Ohund, Abdulbosit Abdulvohid tarjimasi.