O`zbekiston musulmonlari idorasi

Xorun ar-Rashid

18.12.2024 3580 9 min.

Bismillahir Rohmanir Rohiym

Muhammad Mahdiy
(xalifalik davri: hijriy 158–169; milodiy 775–785)

U Muhammad Mahdiy ibn Mansurdir. Muhammad Mahdiyga otasidan keyin, otasining aqli asosida hijriy 158 yilda bay’at qilindi. U juda ham sahiy – karamli inson bo‘lib, muhtojlarga ko‘plab ehsonlar qilar, zulmga uchraganlardan yordamini ayamas edi. Muhammad Mahdiy ibn Mansur Masjidul Harom va Masjidi Nabaviyni kengaytirgan insondir.

Hodisalar

Muhammad Mahdiyning davrida barqarorlik va xotirjamlik hukm surgani uchun hech bir tilga olishga arzigulik harakatlar yoki qo‘zg‘alonlar bo‘lmadi.

Zindiqlar

Monaviyya, sanaviyya, ya’ni nur va zulmatga ibodat qiluvchilarga ergashganlarga «zindiq» degan laqab berilgan. Buning asli qadimgi Fors dinlaridan bo‘lib, Mazdakka nisbat beriladi. Keyinchalik dindan chiqqan yoki bid’atga berilgan har bir odam ham zindiq deb ataladigan bo‘lgan. Gohida sharm-hayosiz, fisqu fujur bilan yashaydigan adiblarga, o‘yin-kulgiga qiziqqan odamlarga nisbatan ham mana shu laqab ishlatilgan.

Mahdiy zindiqlarga qarshi eng ko‘p kurash olib borgan, doim ularning orqasidan kuzatib, jazo berib kelgan abbosiy xalifalardan hisoblanadi. U o‘g‘li Hodiyni zindiqlarni ta’qib qilish, ularga erkinlik bermaslik uchun mas’ul qilib qo‘ygandi. Hodiy otasining nasihatiga amal qilib, bu ishni juda yaxshi tarzda olib borar edi.

Xavorijlar

Hijriy 160 (milodiy 777) yilda Jazoirning Tohart degan joyida havorijlarning rasmiy davlati paydo bo‘ldi. Ular iboziylar deb ham atalar edi.

Fathlar

Mahdiy o‘z davrida Rum yurtlarida katta g‘alabalarga erishdi. O‘g‘li ar-Rashid o‘sha vaqtlarda lashkarboshi bo‘lib xizmat qilar edi. U Marmara dengizining sohillarigacha yetib borib, ayol imperator Agusta bilan sulhnoma tuzdi. Hijriy 166 (milodiy 783) yilda ularga jizya soldi.

Muhammad Mahdiyning vafoti

Xalifa Muhammad Mahdiy ibn Mansur hijriy 169, milodiy 785 yilda vafot etdi. U o‘n yilu bir necha oy xalifalik qildi.

Muso Hodiy
(xalifalik davri: hijriy 169–170; milodiy 785–786)

U Muso Hodiy ibn Muhammad Mahdiydir. Unga otasidan keyin bay’at qilindi. U otasining ishini davom ettirib, zindiqlarni quvdi va ularni yo‘qotishga harakat qildi. Muso Hodiy valiahdlikni akasi ar-Rashiddan o‘g‘liga olish maqsadida harakat qildi, lekin eplay olmadi.

Hodisalar

Husayn ibn Aliy ibn Hasan ibn Hasan ibn Aliyning qo‘zg‘aloni

Bu qo‘zg‘alon Madinai munavvara va Makkai mukarrama shaharlarida bo‘lib o‘tdi. U kishining maqsadi xalifa bo‘lish edi, lekin Hodiy uni yo‘q qildi. Hijriy 169 (milodiy 785) yilda esa Makkai mukarramaning yonidagi Fah deb atalmish joyda uning jamoatini yengdi.

Ushbu jangda Idris ibn Abdulloh ibn Husayn ibn Hasan qochib qutuldi. U Mag‘ribga bordi va o‘sha yerda idrisiylar davlatiga asos soldi. Shuningdek, uning akasi Yahyo ibn Abdulloh Daylam yurtlarida qo‘zg‘alon ko‘tardi. Uning tarafdorlari ko‘paydi, shavkati oshdi. Xalifa katta askar yuborib, uni ham yengdi.

Muso Hodiyning vafoti

Hijriy 170 (milodiy 786) yilda xalifa Hodiy vafot etdi. Ba’zi tarixiy manbalarda ta’kidlanishicha, uning o‘limiga onasi Xuzayron sababchi bo‘lgan. Bu ayol odamlarni o‘z o‘g‘lini o‘ldirishga undagan, chunki u onasini foydalanishi kerak bo‘lgan turli imtiyozlardan mahrum qilgandi. Bu ayol eri Mahdiyning davrida ko‘pgina imtiyozlarga ega edi.

Muso Hodiy bir yilu uch oy xalifalik qildi.

Xorun ar-Rashid
(xalifalik davri: hijriy 170–193; milodiy 786–809)

Horun ar-Rashid ibn Mahdiy. U abbosiylar tojining duri sanaladi. Haqiqatdan ham, Horun ar-Rashid tarixdagi eng ulug‘ podshohlardan biri bo‘lgan. Uning davrida Islom davlati ravnaq topdi. Avval misli ko‘rilmagan to‘kinchilik, farovonlik, boylik zamoni bo‘ldi. Islom davlati o‘zining eng yuqori cho‘qqisini zabt etdi, istiqlolga erishib, ulug‘vorlik kasb etdi. Bu davrda Islom davlati quvvatlandi, turli sohalarda ilgarilab, ilm sohasida buyuk yutuqlarga erishdi. Uning salohiyati, qudrati, qadr-qiymati oshdi.

Suyutiy aytadi: «Ar-Rashidning davri yaxshilik davri bo‘lgan. U davr husni jamolda to‘ylar va bayramlar kabi edi».

Horun ar-Rashid shijoatli inson edi. Rum yurtlariga o‘zi lashkarboshi bo‘lib borar, otasining davrida ularni bo‘ysundirgan edi. U o‘sha vaqtlarda yigirma yoshda edi. Shu bilan birga, u nihoyatda taqvodor bo‘lib, har bir ishda Allohdan qo‘rqardi. U to‘qqiz marta haj qilgan. U haqda «Bir yili haj qilib, bir yili g‘azot qiladi» degan gaplar tarqalgan. U voizlarning gaplariga quloq solar, Alloh taolodan qo‘rqib yig‘lar edi. U xalifalarning eng afzallaridan, ularning eng fasohatlilaridan, olimlaridan, karamlilaridan bo‘lgan.

Uning fazilatlari ichida eng ulug‘i ilmga rioyasi edi. U Baytul Hikmatning ishini rivojlantirdi. Hiraqla va Vizanta (Vizantiya) iqlimlari fath qilinganidan keyin, u yerlardan ko‘plab kitoblar keltirildi.

Horun ar-Rashid tarjima ishlarini olib borishni Yuhanno ibn Misavayhga topshirdi. Baytul Hikmatda tarjimonlar bilan birga nus'ha ko‘chiruvchilar, xazinachilar, muqovachilar va boshqa xizmatchilar ham faoliyat olib boradigan bo‘lishdi.

Shuningdek, madaniyat va ma’rifat sohasida ko‘plab ishlarni amalga oshirdi. Misli ko‘rilmagan mazkur ishlardan butun olamni yorituvchi ziyo taraldi. Zulmatga cho‘mgan Yevropa o‘rta asrlarda ayni Horun ar-Rashid boshlab bergan ma’rifatdan ta’sirlanib uyqudan uyg‘ondi.

Horun ar-Rashid haqida g‘arazgo‘ylik niyatida juda ko‘p mish-mishlar tarqalgan, botil gaplar aytilgan, tuhmatlar qilingan. Banu Abbosning eng ulug‘i bo‘lgan bu inson haqida lahvga, aroqxo‘rlikka berilgan degan gaplar ham yoyilgan.

Hodisalar

Horun ar-Rashidning davri tinchlik va barqarorlik davri bo‘ldi. Tarixda qoladigan noxush hodisalar deyarli yuz bermadi. Faqat hijriy 176 (milodiy 792) yilda Hasan ibn Aliy zurriyotidan bo‘lgan Yahyo ibn Abdulloh Daylam yurtida qo‘zg‘alon ko‘tarib, ba’zi iqlimlarni o‘ziga bo‘ysundirdi. Horun ar-Rashid hijriy 180 (milodiy 796) yilda uni yengib, qo‘zg‘alonni bostirdi.

Xavorijlar

Horun ar-Rashidning davrida xavorijlarning ham shiddatli qo‘zg‘aloni bo‘lib o‘tdi. Valid ibn Toriyf Shoriy degan kuchli bir odam boshchiligidagi bu qo‘zg‘alon hijriy 178 yilda Arabiston yarimorolida uyushtirildi. Xalifalikning lashkarlari borib, Valid ibn Toriyf Shoriyni qiyinchilik bilan yengdi va yo‘q qildi.

Zindiqlar

Ular Jurjonga ega bo‘lib olib, u yerda fisqu fasodlarini davom ettirishdi. Horun ar-Rashid hijriy 181 (milodiy 797) yilda ularni ham tinchitdi.

Barmakiylar balosi

Barmakiylar asli majusiy forslar bo‘lib, katta nufuzga ega edilar. Ulardan chiqqan amirlar va vazirlar bor edi. Barmakiylar Horun ar-Rashidning davrida juda ko‘p narsalarga ega chiqib, davlatning barcha sohalarini o‘zlariga bo‘ysundirib olishgan edi. Asta-sekin Horun ar-Rashid ularni ham yo‘q qildi. Hijriy 187 (milodiy 803) yilda ular butunlay tugatildi.

Ular nima uchun va qanday qilib yo‘q qilinganini hech kim bilmaydi. Tarixchilar tomonidan ham bu borada noaniq ixtilofli gaplar aytilgan bo‘lib, aniq, ishonchli ma’lumotlar keltirilmagan.

Xuroson qo‘zg‘aloni

Xurosonda Rofi’ ibn Lays ibn Nasr ibn Sayyor degan odam boshchiligida nihoyatda shiddatli qo‘zg‘alon ko‘tarildi.

Bu qo‘zg‘alon Xuroson voliysining qattiqqo‘lligi va mustabidligi natijasida chiqqan edi. Horun ar-Rashid voliyni ishidan bo‘shatib, xibsga oldi. Lekin shunda ham qo‘zg‘alon davom etaverdi. Keyinchalik Rofi’ Ma’munga qaram bo‘ldi.

Fathlar

Hiraqlaning fath qilinishi

Rum yurtlaridagi fath ishlari to‘xtamagan, gohida Horun ar-Rashid bu ishlarni o‘zi boshqarar edi. Hijriy 187 yilda rumliklar ahdlarini buzib, o‘zlariga Nakfurni voliy qilib tayinladilar. U Horun ar-Rashidga quyidagi maktubni yozdi:

«Rumning podshohi Nakfurdan arablarning podshohi Horun ar-Rashidga. Ushbu maktubimni o‘qiganingda senga olib borilgan mollarni menga qaytargin. O‘zingni o‘zing shu tariqa qutqarib olgin. Aks holda, sen bilan bizning oramizda qilich».

Horun ar-Rashid maktubni o‘qib, achchiqlandi, g‘azabi qo‘zg‘adi va unga quyidagi maktubni yozdi:

«Mo‘minlarning amiri Horun ar-Rashiddan Rumning iti Nakfurga. Ey kofiraning o‘g‘li, maktubingni o‘qidim. Javobni ko‘rasan, eshitmaysan».

Horun ar-Rashid katta lashkar bilan yurish qildi. Poytaxt Hiraqlaga kirdi va rumliklar ustidan g‘alaba qozondi. Podshohning qizini asir qildi va ko‘pgina narsalarni o‘ljaga olib, ularga jizyani farz qildi.

Qubrus ahli ahdnomani buzgan edi, Horun ar-Rashid ularni ham bo‘ysundirdi.

Horun ar-Rashidning vafoti

Horun ar-Rashid o‘zidan keyin o‘g‘illari Amin va Ma’munlar xalifa bo‘lishiga ahdnoma qildi. Bu juda katta bir fitnaning eshigini ochdi. Shundan keyin aka-ukalar orasida fitna chiqdi. Minglab musulmonlarning umriga zavol bo‘ldi. Horun ar-Rashid hijriy 193 (milodiy 809) yilda vafot etdi. Uning hukmdorligi 23 yil davom etdi.

Keyingi mavzular:

Muhammad Amin;
Abdulloh Ma’mun.

Kutubxona

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Muallif

Oʼzbekiston musulmonlari idorasi Matbuot xizmati

Nomai a’mol berilishi haqidagi e’tiqodimiz

9.01.2025 3106 8 min.

- 56وَتُعْطَى الْكُتْبُ بَعْضًا نَحْوَ يُمْنَى وَبَعْضًا نَحْوَ ظَهْرٍ وَالشِّمَالِ

Ma’nolar tarjimasi: Nomai a’mollar ba’zilarga o‘ng tomondan beriladi, ba’zilarga orqa va chap tomondan (beriladi).

Nazmiy bayoni:

Ayrimlarga nomalar kelar o‘ng qo‘ldan
Ba’zilarga berilar orqa va so‘ldan.

Lug‘atlar izohi:

تُعْطَى – ikki maf’ulli fe’l.

الْكُتْبُ – noib foil, birinchi maf’ul. كُتْبُ kalimasi كِتَابٌ ning ko‘pligi bo‘lib, aslida, كُتُبٌ dir. Bu yerda nazm zaruratiga ko‘ra كُتْبُ qilib keltirilgan.

بَعْضًا – ikkinchi maf’ul.

نَحْوَ – nahv kalimasining bir qancha ma’nolari bo‘lib, bu yerda “tomon” ma’nosida kelgan. Zarflikka ko‘ra nasb bo‘lib turibdi. Quyidagi baytlarda نَحْو kalimasining besh xil ma’nosi bayon qilingan: 1. “qasd”; 2. “jihat”; 3. “miqdor”; 4. “misl”; 5. “qism”.

نَحَوْنَا نَحْوَ دَارِكَ يَا حَبِيبِي

لَقِينَا نَحْوَ أَلْفٍ مِنْ رَقِيبِ

وَجَدْنَاهُمْ جِيَاعاً نَحْوَ كَلْبٍ

تَمَنَّوْا مِنْكَ نَحْوًا مِنْ شَرِيبِ

Ey do‘stim, yo‘l oldik hovlinga tomon,

Yo‘liqdik ming qadar raqibga hamon.

Ularning it misol ochligin bildik,

Biror qism yutiming kutishar har on.

يُمْنَى – “o‘ng” ma’nosida bo‘lib, taraf va a’zoga nisbatan ishlatiladi.

وَبَعْضًا – oldin o‘tgan بَعْضًا ga atf qilingan.

ظَهْر – orqa taraf ma’nosini bildiradi. Masalan, ظَهْرُ الاِنْسَان deganda inson yelkasi ortidan beligacha bo‘lgan qismi tushuniladi.

الشِّمَالِ – chap taraf ma’nosini anglatadi.

Matn sharhi:

Qiyomat kunida hamma mahshar maydoniga to‘planadi. Barchaga bu dunyoda qilgan ishlari yozib qo‘yilgan kitob – nomai a’mol tarqatiladi. Ushbu nomai a’mollar insonlarning hayotlari davomida qilgan barcha hatti-harakatlari davomida yozilgan bo‘ladi. Bu haqida Qur’oni karimda shunday xabar berilgan:

“Holbuki, sizlarning ustingizda (barcha so‘zingiz va ishingizni) yodlab turuvchi (farishtalar) bor. (Ular nomai a’molga) yozuvchi ulug‘ zotlardir. (Ular) siz qilayotgan ishlarni bilurlar”[1].

Ya’ni insonlarning qilayotgan amallarini kuzatib, yozib turuvchi farishtalar bor. Ular Alloh taolo huzurida eng hurmatli farishtalar bo‘lib, insonlarning talaffuz qilgan barcha so‘zlarini va qilgan barcha amallarini yozib turadilar. Qurtubiy ushbu oyat haqida: “Ustilaringizda kuzatib turuvchi farishtalar bordir” ma’nosini anglatadi, – degan. Ushbu hurmatli farishtalar insonlar tarafidan sodir bo‘lgan barcha yaxshiyu yomon ishlarni bilib turadilar hamda qiyomat kunida qilmishlariga yarasha jazo yo mukofot olishlari uchun nomai a’mollariga yozib turadilar.

Qiyomat kunida farishtalar barcha insonlarni bir joyga to‘plaganlaridan so‘ng har biri bilan alohida hisob-kitob boshlanadi. Hisob-kitobdan oldin ularga bu dunyoda qilgan barcha ishlari yozib qo‘yilgan nomai a’mollari beriladi. Ashaddiy kofirlarga nomai a’mollari orqa tomondan beriladi va ular uni chap qo‘llari bilan oladilar. Ba’zi kofirlarga chap tomondan beriladi.

Taqvodor mo‘minlarga o‘ng tomondan beriladi. Tavba qilishga ulgurmasdan o‘lgan fosiq mo‘minga nomai a’moli qaysi tarafdan berilishi haqida ulamolar ikki xil qarashda bo‘lganlar:

– O‘ng tarafdan beriladi;

– Bu haqida gapirmaslikni afzal ko‘rishgan.

O‘ng tarafdan beriladi, deganlar ham qachon berilishi haqida o‘zaro ikki xil gapni aytganlar:

1. Do‘zaxga kirishidan oldin beriladi va bu uning do‘zaxda abadiy qolmasligi alomati bo‘ladi;

2. Do‘zaxdan chiqqandan keyin beriladi.

Nomai a’mollari o‘ng taraflaridan berilganlar osongina hisob kitobdan so‘ng jannatdagi ahllari oldiga xursand holda qaytadilar:

“Bas, kimning nomai a’moli (qiyomat kuni) o‘ng tomonidan berilsa, bas, u oson hisob bilan hisob-kitob qilinajak va (jannnatga tushgan) o‘z ahli (oilasi)ga shodu xurram holda qaytajak”[2].

So‘fi Ollohyor bobomiz ushbu masala to‘g‘risida qanday e’tiqodda bo‘lish lozimligi haqida bunday yozgan:

Bilur garchi jami’i holimizni,

Yuborur nomayi a’molimizni.

* * *

Yuborsa nomani rahmat yo‘lidin,

Kelur noma u qulni o‘ng qo‘lidin.

* * *

Qizil yuzlik bo‘lub ul ham sarafroz

Suyunganidin qilur ul banda ovoz.

* * *

O‘qung nomamni ey turg‘on xaloyiq

Kelubdur noma ixlosimg‘a loyiq.

Ya’ni Alloh taologa barcha holatlarimiz ma’lum bo‘lsa-da, amallarimiz yozilgan sahifalarni yuboradi. U zotning buyruqlarini bajarib, rahmatiga sazovor bo‘lganlarga amallari yozilgan sahifalarni o‘ng tarafidan yuboradi.

Bunday baxtli insonlar kitoblari o‘ng tomondan berilishi bilanoq o‘zlarining abadiy baxt-saodatga erishganlarini biladilar va mislsiz xursandchilikdan quvonch ko‘z-yoshlari bilan entikishib:“Mana, mening kitobimni o‘qib ko‘ringlar! Albatta, men hisob-kitobimga yo‘liqishimga ishonardim”, – deydilar:

“Bas, o‘z kitobi (nomai a’moli) o‘ng tomonidan berilgan kishi aytur: “Mana, mening kitobimni o‘qingiz! Darhaqiqat, men hisobotimga ro‘baro‘ bo‘lishimni bilar edim”, – der”[3].

Ammo kimki Allohga iymon keltirmay, Uning buyruqlarini bajarmasdan o‘ziga berilgan fursatni faqat ayshu ishratda yashashga erishish, go‘yo dunyo lazzatlarining oxirigacha yetish yo‘lida sarf qilib yuborgan bo‘lsa, unga kitobi orqa tarafidan beriladi. Kitobi orqa tarafidan berilganlar qizib turgan do‘zaxga kiradilar:

“Ammo kimning nomai a’moli orqa tomonidan berilsa, bas, (o‘ziga) o‘lim tilab qolajak va do‘zaxda kuyajak”[4].

Ba’zilarga kitobi chap tarafidan beriladi. Bunday kimsalar kitobi chap tarafdan berilganning o‘zidayoq sharmanda bo‘lganlarini biladilar. Oldindagi dahshatli azob-uqubatlarni his etganlaridan titrab-qaqshab: “Voy sho‘rim, koshki menga kitobim berilmasa edi”, – deb qoladilar.

“Endi, kitobi chap tomonidan berilgan kimsa esa der: “Eh, qaniydi, menga kitobim berilmasa va hisob-kitobim qanday bo‘lishini bilmasam! Eh, qaniydi, o‘sha (birinchi o‘limim hamma ishni) yakunlovchi bo‘lsa! Menga mol-mulkim ham asqotmadi. Saltanatim ham halok bo‘lib mendan ketdi”[5].

Xulosa qilib aytganda, barchaning qilgan qilmishlari va holatlari ma’lum bo‘lsa-da, Alloh taolo ularga nomai a’mollarining ham berilishini iroda qilgan. Ushbu nomai a’mollarning qanday berilishining o‘zidayoq yaxshi amal qilganlarni taqdirlash ko‘rinishi bor.

Keyingi mavzu:
Amallarning o‘lchanishi va sirot haqidagi e’tiqodimiz

[1] Infitor surasi, 10, 12-oyatlar.
[2] Inshiqoq surasi, 7, 9-oyatlar.
[3] Al-Haqqoh surasi, 19, 20-oyatlar.
[4] Inshiqoq surasi, 10, 12-oyatlar.
[5] Al-Haqqoh surasi, 25, 29-oyatlar.