Guvohi bo‘lmoqdamizki, yurtimizda aholini ijtimoiy muhofaza qilishni kuchaytirish, ayniqsa, nogironligi bo‘lgan shaxslarga hayotda teng imkoniyat va sharoitlar yaratib berish borasida keng ko‘lamli sa’y-harakatlar amalga oshirilmoqda. Bugunga kelib mamlakatimizda nogironligi bo‘lgan shaxslarga ularning huquq va erkinliklarini ro‘yobga chiqarishda boshqa barcha fuqarolar bilan teng imkoniyatlarga ega bo‘lishlarini ta’minlash, ularning turmush faoliyatidagi cheklashlarni bartaraf etish, ularni to‘laqonli hayot kechirishlariga, jamiyatning iqtisodiy va siyosiy turmushida faol qatnashishlariga keng imkoniyat yaratib berilmoqda. Bu ezgu ishlar zamirida xalqimizga xos yuksak insoniy fazilatlar mujassamdir.
Shu o‘rinda hazrat Alisher Navoiyning:
Kimki bir ko‘ngli buzuqning xotirin shod aylagay,
Oncha borkim, Ka’ba vayron bo‘lsa obod aylagay, — deya aytilgan so‘zlarini eslashning o‘zi maqsad ezgulik bo‘lsa, ortidan ulug‘ ajr ham namoyon bo‘lishiga ishora bergandek.
E’tiborlisi, islom dinida jismonan zaif, ko‘makka muhtoj kishilarga mehr ko‘rsatish lozimligi ta’kidlanadi. G‘amxo‘rlikka muhtoj kishilarni doimo hurmat qilish, ularga yordam ko‘rsatish buyuriladi. Qur’oni Karimda bir necha o‘rinlarda ularga mushkullarini yengillatish, qulaylik yaratish haqidagi oyatlar nozil bo‘lgan. Alloh taolo aytadi: “Zaifhollarga, bemorlarga va sarf xarajat qiladigan narsa topa olmayotganlarga, agar Allohga va Rasuliga ixlosli bo‘lsalar, nasihat qilsalar, gunoh yo‘q. Yaxshilik qiluvchilarni ayblashga yo‘l yo‘q. Alloh mag‘firatlidir, rahmlidir”. («Tavba» surasi, 91-oyat). Ya’ni, agar zaifhollar va bemorlar sog‘lom birodarlari bilan birgalikda jang qilolmasalar, hech qanday mashaqqat yo‘qdir.
Shuningdek, «Nur» surasining 61-oyatida aytiladiki: «Ko‘zi ojizga tanglik yo‘q. Cho‘loqqa ham tanglik yo‘q. Bemorga ham tanglik yo‘q». Ya’ni, yaqin qarindoshlar uylarida yeb-ichish masalasida tanglik, noqulaylik yo‘q.
«Fath» surasining 17-oyatida esa shunday deyiladi: “Ko‘zi ojizga tanglik yo‘q, cho‘loqqa ham tanglik yo‘q. Xastaga ham tanglik yo‘q. Kim Allohga va uning Rasuliga itoat qilsa, uni ostilaridan anhorlar oqib turgan jannatlarga kiritar. Kim yuz o‘girsa, alamli azob bilan azoblar”.
Hadisi shariflarda esa Nabiy sollallohu alayhi vasallam ko‘p o‘rinlarda ehtiyojmand kishilarga yordamlashish, bemorlarni ziyorat qilishga targ‘ib qilganlar. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «Kim bir bemorni ko‘rgani borsa, to qaytgunicha jannatning xurfasida bo‘lur», dedilar. «Yo Allohning Rasuli, jannatning xurfasi nedir?» deyilgan edi. U zot: «Bog‘idir», dedilar (Imom Muslim rivoyati). Kishi bemor birodarini ziyorat qilib, uni ko‘nglini ko‘tarishi, jannat bog‘ida sayr etgani kabidir.
Jismida bemorligi bor kishilar ichida eng ko‘p yordamga muhtojroq kishi ko‘zi ojizlardir. Muhaddis ulamolar Nabiy sollallohu alayhi vasallamning ularga qanchalik e’tibor qilganliklarini ko‘rsatib, kitoblarida quyidagi hadislarni keltirganlar. Ibn Umar roziyallohu anhumodan rivoyat qilinadi: “Nabiy sollallohu alayh va sallam aytadilar: «Kim bir ko‘zi ojizni qirq qadam yetaklasa, unga jannat vojib bo‘ladi», dedilar.
Yana bir shunday hadis bor: Anas ibn Molik roziyallohu anhu aytadilar: Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytadilar: «Kim ko‘zi ojiz kishini qirq ziro’ yetaklasa, unga bir qulni ozod qilgandek ajr bo‘ladi».
Yana bir rivoyatda esa shunday marhamat qilinadi: Ibn Abbos roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytadilar: «Kim ko‘zi ojiz kishini xavfsiz joyiga yetkazib qo‘ysa, Alloh uni qirqta gunohini va jahannamni vojib qiluvchi to‘rtta gunohi kabirasini mag‘firat qiradi».
Bu hadislardan ko‘zi ojiz kishiga yordamlashish va uni yetaklab manziliga olib borib qo‘yish nechog‘lik ulkan ajrga sabab bo‘lishi ochiq-oydin ko‘rinib turibdi.
Qur’oni Karim va hadisi sharifni dastur bilgan salafi solihlar nogironligi bor kishilarga alohida g‘amxo‘rlik qilib, o‘zlaridan keyingilarga munosib namuna ko‘rsatganlar. Masalan, Umar ibn Abdulaziz musulmonlar diyorida qiyin ahvoldagi kishilar adadini hisoblab chiqishga buyurib, har bir nogironligi bor kishilarga parvarishlovchi va tabiblarni biriktirganlar.
Imom Abu Hanifa rahimahulloh g‘amxo‘rlikka muhtoj kishilar uchun baytulmoldan nafaqa va mas’ul tayinlashni joriy qilish lozimligini ta’kidlaganlar. Hijriy 88 yilda Xalifa Valid ibn Abdulmalik moxov kasaliga chalinganlar uchun birinchi kasalxonani qurdirgan va har bir nogiron bemor uchun maxsus xizmatchi, ko‘zi ojizlarga yetaklovchi tayinlagan.
Valid Is'hoq ibn Qobisa Xuzo’iyni Damashqdagi surunkali kasalliklar devoniga bosh qilib tayinlayotganda: «Albatta, surunkali kasallikka chalingan kishini sog‘lom ahliga qoldirishim yaxshiroq», degan va ularni ahli bilan birga bemalol davolanishi uchun sharoit hozirlab bergan. U yerda kasallarga moddiy nafaqalar tayinlanib, doim holidan xabar olib turilgan.
Umaviylar aqli zaif, ruhiy kasallar uchun maxsus shifoxona qurdirganlar. Xalifa Ma’mun Bog‘dod va katta shaharlarda ko‘zi ojizlar va qiynalgan ayollar uchun boshpana, Sulton Qolovun nogironligi bor kishilarni parvarishlash uchun kasalxona barpo qilgan.
Ko‘rinib turibdiki, dinimizda jismida nogironligi bor kishilarga ko‘maklashish ulug‘ ish hisoblanadi. Demak, kimning uyida yoki atrofida shunday bemorlar bo‘lsa, ularning xizmatini qilib, duosini olish va hayotda o‘z o‘rinlarini topishlariga ko‘maklashish lozim. Zero, bunday go‘zal amal jamiyatdagi barchani bir-biri bilan bog‘lashga, o‘zaro mehr-muhabbatni uyg‘otishga va ulkan ajr savoblarni hosil qilishga sabab bo‘ladi.
Xulosa sifatida aytishimiz lozimki, mehr-muruvvatli va bag‘rikeng xalqimiz azal-azaldan yordamga muhtoj, imkoniyati cheklangan insonlarga e’tibor va g‘amxo‘rlik ko‘rsatishni jamiyatda tinchlik, do‘stlik va hamjihatlikni mustahkamlashga xizmat qiladigan eng muhim qadriyatlardan biri sifatida e’zozlab keladi. Ana shunday ezgu an’analarimizni bugungi zamon talablari asosida rivojlantirish maqsadida mamlakatimizda imkoniyati cheklangan fuqarolarimizni qo‘llab-quvvatlash, ular uchun zarur barcha sharoitlarni yaratish borasidagi davlat siyosati yangi bosqichga ko‘tarilayotgani yanada quvonarli holdir.
Musoxon ABBASIDDINOV,
O‘zbekiston musulmonlari idorasining Namangan viloyat vakili,
viloyat bosh imom-xatibi
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Faqihlar fiqhga shunday ta’rif berishadi: «Fiqh mukallaflarning amallarini halol va haromlik, fasod va sahihlik jihatidan o‘rganadigan ilmdir». Bu ta’rifni ham kengroq tahlil qilib ko‘raylik. «O‘rganadigan ilm» nima degani? Hozirgina «Ilm bir narsaning voqelikka muvofiq kelishidir», dedik.
Fiqhning mavzusiga bir misol keltiraylik. Masalan, men mukallafman. Xotinimga «Sen taloqsan», dedim. Buning hukmi nima bo‘lishini fiqh o‘rganadi. Demak, fiqh men kabi mukallaflarning mana shu kabi holatlarini o‘rganadi. Masalan, men sherikchilik aqdini tuzishim mumkin, biron narsani sotishim, ijaraga olishim mumkin. Fiqh ana shunday holatlarni, men qilgan ishning halol yoki harom, sahih yoki fasodligini o‘rganadi. Demak, fiqhning mavzusi mukallaflar qiladigan amallarning holatini o‘rganishdir.
Faqihlarning fiqhga bergan ta’riflarida «dalil» degan so‘z bormi? Yo‘q. Ular faqat mukallaflarning amallari haqida gapirishdi, hukmlarning mukallaflarga nisbatan joriy bo‘lish holatlariga e’tibor qaratishdi. Demak, umumiy qilib aytadigan bo‘lsak, fiqhga ikki xil ta’rif berildi. Biri usuliy ulamolarning ta’rifi, ya’ni «Qur’on va Sunnatdan hukmlarni qay tarzda chiqarib olish haqidagi ilm» degan ta’rif. Ikkinchisi fuqaholar bergan ta’rif bo‘lib, unda hosil bo‘lgan hukmlarning mukallaflarga qanday joriy qilinishi asosiy o‘ringa qo‘yildi. Bu hukmlar mutlaq mujtahidlar tarafidan chiqariladi. Hukmni faqat mutlaq mujtahid chiqara oladi. Ana shu mujtahid muayyan bir hukmni Qur’on va Sunnatdan qanday chiqarganini o‘rganish usul ilmining mavzusidir. Chiqarilgan hukmni o‘zimizga va jamiyatga tatbiq qilish esa muftiy va faqihlarning ishidir.
Demak, fiqhga ikki xil qarash mumkin ekan: hukmni chiqarib olish va uni tatbiq qilish. Bizning xatoimiz shuki, hukmni ishlab chiqish bilan uni tatbiq qilish orasidagi farqni tushunmayapmiz. Tushunmaganimiz uchun keraksiz gaplarni gapiryapmiz. Biz yuqorida aytib o‘tgan ikki yo‘nalish – tahallul, ya’ni dinga yengil qarash va tashaddud, ya’ni dinda g‘uluvga ketish yo‘nalishlari yo ikkinchi ta’rifdan bexabar qolishdi, yoki unga e’tiborsiz qarashdi. Ular faqat birinchi ta’rifni, ya’ni hukmni qay tarzda ishlab chiqishni izohlashdi.
Masalan, siz birinchi yil ilm olayotgan bo‘lsangiz, ular sizga: «Sen aytgan hukmni faqat dalil keltirsang, qabul qilamiz», deyishadi. Axir siz hali dalillarni bilmaysiz-ku! Birorta jumlani oyat deb o‘ylashingiz mumkin, lekin aslida u oyat bo‘lmasligi mumkin. Bir hadisni Buxoriyda kelgan, deb aytishingiz mumkin, lekin u Buxoriydan rivoyat qilinmagan, to‘qima hadis bo‘lib chiqishi mumkin, chunki siz hali dalillarni o‘rganmagansiz. Ular mana shu darajadagi odamlardan dalil so‘rashdi, ochiq-oydin dalili bo‘lmagan hukmni esa botilga chiqarishdi. Bunga biroz kengroq yondashish kerak...
Yuqorida aytganimdek, asosiy maqsadim ta’riflarga doir qo‘shimcha ma’lumotlarni aytib o‘tish edi. Keling, shu masalani ko‘raylik. Ana o‘sha yo‘nalish egalari har bir hukmga dalil talab qilishyapti. Avvalo ayting-chi, dalil nima o‘zi? Ular: «Dalil – bu Qur’on va Sunnat», deyishadi. Ularning «Dalil Qur’on va Sunnatdir», deyishi ilmiy ma’noda xatodir, chunki dalilni faqat Qur’on va Sunnatgagina cheklab qo‘ysak, dinni zoye qilib qo‘yamiz, chunki bulardan boshqa dalillar ham bor. Dalil to‘g‘ri yondashish orqali talab qilingan ma’lumotga yetkazadigan manbadir. Demak, Qur’on va Sunnat dalillarning asosiy qismidir, lekin dalillarning barchasi emas, chunki ijmo’ ham dalil, qiyos ham dalildir. To‘g‘ri yondashish orqali talab qilingan ma’lumotga yetkazadigan har qanday manba dalil bo‘ladi. Lekin bu gapni ular tushunmaydi. Ular dalilni faqat Qur’on va Sunnat, deb tushunishadi.
«Hanafiy mazhabiga teran nigoh» kitobidan