Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.

Faqihlar hukmlarni tatbiq qilishadi. Bu hukmlar esa mujtahidlarning so‘zlaridan olingan bo‘ladi. Shundan kelib chiqadiki, bu borada ikkita ilm bor: hukmni chiqarib olish ilmi va uni amalga tatbiq qilish ilmi. Bu birinchi fikr.

Endi boshqa oxirgi fikrga o‘tsak.

Hozirgi kunga kelib, zamonimizdagi ba’zi odamlarda fiqhga shubha bilan qarash paydo bo‘lyapti. Bu ish tahallul yo‘nalishida keng tarqayapti. Ular: «Fiqh dinning tarkibiy qismi emas, dindan ayri narsa», deyishyapti. Ularga qanday javob beramiz? Ularga shunday deymiz: «Din to‘g‘ri e’tiqod, namunali xulq va solih amaldan iborat. Demak, fiqh ham dinning bir qismidir».

Ular: «Abu Hanifaning gapidan chiqish dindan chiqish emas», deyishdi, keyin esa: «Umuman, biror mazhabni ushlash shart emas», deb yuborishdi. Tahallul yo‘nalishi tarafdorlari biror hukm haqida: «Bu Abu Hanifaning so‘zi, Abu Hanifaning fikri», deyishdi. Ularga shunday deymiz: «Bu Abu Hanifaning shaxsiy fikri emas. Bu «Choy ichgim kelyapti», «Qahva ichaman», «Falon taomni yegim kelyapti», deganga o‘xshagan fikr emas. Bu ilmiy fikr. Siz shifokorning huzuriga borib, uning ilmiy fikrini eshitish uchun pul to‘laysiz. Xuddi shuningdek, bu hukmlar ham Abu Hanifaning ilmiy fikridir. Abu Hanifaning ilmga asoslangan fikri esa dindir. Qanday qilib, deysizmi? Alloh taolo: «Bilmasangiz, zikr ahlidan so‘rang», degan. Nabiy sollallohu alayhi vasallam ijtihod qilganlar, sahobalar ham ijtihod qilishgan. Mana shu narsa asta-sekin dinni fahmlashga aylandi. Biz ham dinni fahmlashga buyurilganmiz. Abu Hanifaning so‘zi avvaldan o‘zi paydo bo‘lgan shariatmi? Yo‘q! Uning fikri Alloh va Uning Rasuli iroda qilgan narsani bayon qilib, ochib berishdir. Qanday qilib? Abu Hanifa ilm o‘rgandi, shayxlarning qo‘lida o‘qidi, qoidalar ishlab chiqdi, shu tariqa unda muayyan shartlar shakllandi. Shuning uchun u endi dinni, Allohning irodasini fahmlashga, to‘g‘ri tushunishga qodir bo‘ldi. Endi uning gaplari shaxsiy fikr emas, balki Allohning dinini fahmlashga aylandi. Uning vazifasi Alloh va Uning Rasuli iroda qilgan narsalarni qoidalarga muvofiq bayon qilib berish bo‘lib qoldi, chunki uning so‘zlari shaxsiy fikrga emas, Qur’on va Sunnatga asoslangandir.

Biz tibbiyot, muhandislik va shu kabi boshqa barcha ilmlarga asoslanib, binolar quramiz, bemorlarni davolaymiz. Bularning hammasi ham ilmiy fikrga asoslangan. Mana shu ilmiy fikrlarga qarab jamiyatni quramiz, davolanamiz, hamma ishlarni ilm asosida bajaramiz. Bular ham fikr-ku! Lekin muhandislarning fikrini ularning o‘z shaxsiy fikri desak, binoni ishonch bilan qura olamizmi? Shifokorning tavsiyasini uning shaxsiy fikri desak, qanday qilib davolanamiz? Agar biz mana shu fikrda yuraversak, binolar ham qurilmaydi, muhandislik ham bo‘lmaydi, umuman, har qanday ilm to‘xtab qoladi.

Shuning uchun biz bularni ilmning qoida va asoslari ustiga qurilgan ilmiy fikrlar, deb ataymiz. Boshqa sohalarda mutaxassislarning fikrini e’tiborga olganimiz kabi, shar’iy ilmlarda ham shunday qilamiz. Shar’iy ilmlarning qolgan barcha ilmlarga nisbatan ustunligi bor, chunki ulardagi qoidalar Qur’on va Sunnatdan olingan. Demak, xulosa shu bo‘ldiki, fiqh dinning bir qismi ekan.

«Hanafiy mazhabiga teran nigoh» kitobidan