«Bu kabi ixtilofli masalalar faqat bizda, O‘rta Osiyoda yoki MDH davlatlarida emas, boshqa yerlarda ham borligining dalili sifatida Misr Arab Jumhuriyati bosh muftiysi shayx Ali Juma hazratlarining «Zamonaviy fatvolar» nomli kitoblaridan tarjima qilingan matnni keltirishga ijozat bergaysiz.
Savol: Dafn davomida yoki undan keyin qabr oldida Qur’on o‘qishning hukmi nima? Mayyitga Qur’on talqin qilinishining hukmi nima? Ba’zi bir kishilar: «Bunday ish bid’at bo‘lib, na Qur’on, na hadis va na ergashish lozim bo‘lgan xabarda kelmagan, Qur’on qabrlar oldida tilovat qilish uchun nozil qilinmagan», deyishadi. Bu haqda shariatning hukmi nima?
Javob: Qur’on tilovati shariat buyrug‘ida umumlashtirilgan holda aytilgan. Umumiy buyruq esa jamiki makon, zamon, shaxs va holatlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu umumiylikni faqat dalil bilan cheklash mumkin, xolos. Agar dalil keltirmasdan cheklansa, bid’at ishni qilgan bo‘lib, Alloh va Rasuli keng qilib qo‘ygan ishni toraytirish bo‘ladi.
Shunga binoan, qabr oldida, dafndan oldin yoki keyin Qur’on tilovat qilish shar’iy amal bo‘lib, nass(matn)larning umumiyligi ham shunga dalolat qilmoqda. Bunga yana qo‘shimcha ravishda, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning hadislari va salaf solihlardan vorid bo‘lgan ko‘plab asarlar bordir.
Imom Abu Bakr Hallol Hanbaliyning (hijriy 311 yilda vafot etgan) «Jome’» kitobining «Qabrlar oldidagi qiroat» nomli juzida, Hofiz Shamsuddin ibn Abdulvohid Mavdisiy Hanbaliyning kitobidagi ushbu masalaga oid juzda, imom Qurtubiy Molikiyning (hijriy 671 yilda vafot etgan) «Oxirat ishi va o‘liklar holati xususida eslatma» nomli kitobida, Hofiz Suyutiy Shofe’iyning (hijriy 911 yilda vafot etgan) «O‘liklar va qabr holatini sharhlashda qalb ochqichi» nomli kitobida, Hofiz Abdulloh ibn Siddiq Fimoriyning (hijriy 1413 yilda vafot etgan) «Qur’on savobi yetishida bayonning ochiq-oydin bo‘lishi» kitobida va bundan boshqa bir qancha kitoblarda bu masala xususida so‘z aytilgan.
Bu xususda ochiq-oydin kelgan sahih hadislar ham ko‘p. Quyida ulardan ba’zilarini keltiramiz.
Abdurrahmon ibn Alo ibn Lajlajdan, u otasidan rivoyat qilinadi:
«Otam menga: «Ey o‘g‘ilcham! Agar vafot etsam, meni lahadga qo‘ygin. Lahadimga qo‘yib bo‘lgach: «Bismillahi va ’ala millati Rasulillah», deb ustimga tuproq tortgin. Keyin bosh tomonimda Baqara surasining avvali va oxirini o‘qigin, chunki men Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning mana shunday deyayotganlarini eshitganman», dedi».
Tabaroniy rivoyat qilgan.
Xuddi mana shu hadisni Ibn Umar mavquf holatda rivoyat qilgan. Shuningdek, Hallol ham «Qabrlardagi qiroat» juzida, Bayhaqiy «Sunanul Kubro»da va bu ikkovlaridan boshqalar ham rivoyat qilishgan. Imom Navaviy va Ibn Hajar bu hadisni hasan deyishgan.
Abdulloh ibn Umar roziyallohu anhumodan rivoyat qilinadi.
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam: «Agar sizlardai biror kishi vafot etsa, uni ushlab turmanglar. Qabriga tez olib boringlar. Bosh tomonida «Kitobning ochuvchisi» (Fotiha) o‘qilsin. Qabrning oyoq tomonida Baqara surasining oxiri o‘qilsin», dedilar».
Tabaroniy va Bayhaqiy rivoyat qilishgan.
Imom Ibn Hajar «Fathul Boriy»da «Kitobning ochuvchisi» degan jumlaning o‘rniga «Baqaraning boshlanishi» deb aytilgan rivoyatni keltirganlar. Bu masalada boshqa hadislar ham bor, lekin biroz kuchsizdir.
Ali ibn Abu Tolib roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Kim qabrlar oldidan o‘tayotib, «Qul huvallohu ahad»ni o‘n bir marta o‘qisa, so‘ngra uning savobini o‘liklarga bag‘ishlasa, unga o‘liklar adadicha savob beriladi».
Ushbu rivoyatni Hallol «Qabrlardagi qiroat» nomli kitobida, Samarqandiy «Qul huvallohu ahadning fazilati» kitobida rivoyat qilishgan.
Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Kim qabristonga kirsa, so‘ngra Fotiha, «Qul huvallohu ahad» va «Al haakumut takaasuru» suralarini o‘qisa, keyin: «Allohim! Ushbu kalomingdan o‘qigan narsalarning savobini qabristondagi mo‘min va mo‘minalarga atadim», desa, Allohga u xususida shafoatchi bo‘lishadi», dedilar».
Abul Qosim Zanjoniy «Favoid» nomli kitobida rivoyat qilgan.
Anas roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam shunday marhamat qilganlar:
«Kim qabristonga kirib, Yosin surasini o‘qisa, u yerdagilarning azobi yengillatiladi va unga u yerdagilar adadicha hasanot yoziladi».
Hofiz Shamsuddin ibn Abdulvohid Maqdisiy Hanbaliyning bu masaladagi qismda ta’lif etgan narsalari quyidagichadir: «Ushbu mavzudagi hadislar zaif bo‘lsa ham, ularning majmuasi asli borligini bildiradi. Barcha o‘lka va asrdagi musulmonlar hech qanday inkorsiz ijmo’ qilgan hollarida o‘liklariga Qur’on o‘qiydilar».
2. Sunnatda Yosin surasini o‘liklarga qiroat qilish xususida quyidagilar aytilgan.
Ma’qal ibn Yasor roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam: «O‘liklaringizga Yosin surasiii o‘qinglar», dedilar».
Imom Ahmad «Musnad»ida rivoyat qilgan.
Qurtubiy bu hadisni sharhlab: «Ushbu qiroat mayyit o‘lgan vaqtda yoki qabri huzurida bo‘lishi mumkin», degan.
Ibn Hajar Haytamiy «Fatvo» nomli kitobida: «Yosin qiroati yuqoridagi ikki o‘rinda ham mandub», degan.
3. Shuningdek, shariat ham janozada Fotiha surasini o‘qishni aytgan. Chunki bunda mayyitga xos manfaat bor bo‘lib, rahmat va mag‘firat ham mujassamdir. Ammo undan boshqa suralarda unday emas.
Uboda ibn Somit roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Ummul Qur’on» surasi boshqa suralarning o‘rnini bosuvchidir. Lekin boshqa suralar uniig o‘rnini bosa olmaydi», dedilar».
Doraqutniy rivoyat qilgan. Imom Hokim sahih degan.
Shuning uchun imom Buxoriy ham «Sahih» kitoblarida «Fotihani o‘likka o‘qish bobi» deb alohida bob ochganlar. Demak, u janoza namozi yoki uning tashqarisida bo‘lishdan umumiyroqdir.
Janoza namozida Fotiha surasini o‘qishga dalolat qiluvchi boshqa hadislar ham bor. Bundan tashqari, Fotiha surasini dafn paytida yoki undan keyin o‘qishga dalolat qiluvchi hadislar ham mavjud.
Ummu Afif Nadiyya roziyallohu anhodan rivoyat qilinadi:
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga ayollar bay’at qilganida, biz ham bay’at qildik. O‘sha bay’atda faqat mahram erkaklar bilan gaplashishga va o‘liklarimizga Fotiha surasini o‘qishga buyurdilar».
Tabaroniy rivoyat qilgan.
Ummu Sharik roziyallohu anhodan rivoyat qilinadi:
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘likka Fotiha surasini o‘qishimizni buyurdilar».
Ibn Moja rivoyat qilgan.
4. Ulamolar qabr oldida Qur’on qiroat qilishga Ibn Abbos roziyallohu anhumodan rivoyat qilingan quyidagi hadisni ham dalil qilib keltirishadi:
Ibn Abbos roziyallohu anhumodan rivoyat qilinadi:
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ikki qabrning yonidan o‘tayotib: «Mana shu ikkovi azoblanmoqda. Katta narsa uchun azoblanayotgani yo‘q. Ulardan biri peshobidan to‘sinmas edi, boshqasi esa chaqimchilik qilib yurar edi», dedilar. So‘ngra bir hil xurmo novdasini opkeltirdilar-da, ikkiga bo‘lib, bunisiga birini, unisiga birini suqib qo‘ydilar. So‘ngra: «Shoyad, bular quriguncha ikkovidan (azob) yengillatib turilsa», dedilar».
Buxoriy va Muslim rivoyat qilishgan.
Xattobiy: «Bu qabrlar oldida Qur’on tilovat qilish mahbub ekaniga dalildir. Chunki daraxt(shohi) ning tasbehidan mayyit naf olganidan keyin, Qur’on tilovatidan undan ham ko‘p foyda va baraka umid qilinadi», deydi.
Imom Qurtubiy aytadi: «Ba’zi ulamolar qabr oldida Qur’on qiroat qilinishiga ikki novda hadisini dalil qilishadi va qabrlarga daraxt ekish hamda Qur’on tilovatining foydali ekanini ta’kidlashadi. Daraxtlar azobni yengillatganidan keyin, qanday qilib mo‘min kishining Qur’on tilovat qilishi foyda bermasin! Shuning uchun ulamolar «Qabr ziyorati mustahab, tilovat ziyoratchidan mayyitga tuhfadir», deyishgan».
Imom Navaviy «Sahihi Muslim»ning sharhida: «Ulamolar qabr oldida Qur’on tilovat qilishni mana shu hadisga asosan mustahab deyishgan. Shohning tasbehi bilan azob yengil bo‘lgach, Qur’on tilovati bilan azobning yengillashishi yanada a’loroqdir», degan.
5. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bir necha marta qabr ustida janoza namozi o‘qiganlar. Ushbu habar ikki «Sahih» va boshqa kitoblarda kelgan. Namoz esa Qur’on tilovati, salavot, zikr va duolarni o‘z ichiga oladi. Demak, bularning barchasi joiz bo‘lgan o‘rinda ba’zisi joiz bo‘lishi tabiiydir.
Shuningdek, ulamolar quyidagilarni aytadilar:
«Mayyitga qiroat savobining yetib borishini hajning savobi mayyitga yetib borishiga qiyos qilib olganlar. Chunki haj xam namoz amalini o‘z ichiga oladi. O‘z-o‘zidan, namozda Fotiha va boshqa suralar bor. Demak, bularning barchasi yetib borganidan keyin, ba’zisi, ya’ni tilovat yetib borishi tabiiydir. Ba’zilar tortishsa ham, mana shu oxirgi ma’no haqdir. Lekin aksar ulamolar: «Qiroat qiluvchi kishi mayyitga qiroatining savobi adadicha savob berilishini so‘rasa, Alloh O‘z izni bilan o‘shancha savob beradi. Chunki agar Karim sifatli Zotdan so‘ralsa, U albatta beradi. Va duo qilinsa, ijobat etadi», deyiladi.
6. Mana shu hech qanday inkorsiz, avloddan avlodga, salafdan xalafga o‘tib kelayotgan amal bo‘lib, ergashilayotgan mazhablarda e’timodli narsadir. Hattoki Hofiz Shamsuddin ibn Abdul Vohid Maqdisiy Hanbaliy hamda Shayx Usmoniylar ham kitoblarida quyidagicha naql qilishgan: «Albatta, istig‘for, duo, sadaqa, haj va qul ozod qilishda mayyitga manfaat bo‘lib, savobi unga yetib turadi. Qabr oldida Qur’on tilovat qilish esa mustahab amaldir».
O‘tgan solihlarning ushbu mavzudagi asarlari:
Ibn Abu Shayba «Musannaf» nomli kitobida imom Sha’biydan qilgan rivoyatda: «Ansoriylar mayyit huzurida Baqara surasini o‘qishar edi», deb aytilgan.
Imom Xallol «Qabrlardagi qiroat» nomli kitoblarida: «Agar biror kishi o‘lsa, ansoriylar uning qabriga navbat bilan qatnab, u yerda Qur’on o‘qishar edi», deb aytganlar.
Xallol Ibrohim Naxa’iydan rivoyat qilib: «Qabrlar oldida Qur’on qiroat qilishning zarari yo‘q», deb aytganlar.
Hasan ibn Sabboh Za’faroniydan rivoyat qilib: «Shofe’iydan qabrlar oldida qiroat qilish xususida so‘radim. Shunda u zot «Zarari yo‘q» dedilar», deb aytadi.
Ali ibn Muso Haddoddan rivoyat qilinadi:
«Men Ahmad ibn Hanbal va Muhammad ibn Qudoma Javhariy bilan janozada edim. Mayyit dafn etilgach, ko‘zi ojiz bir kishi qabr oldida o‘tirib, tilovat qila boshladi. Shunda Ahmad ibn Hanbal: «Ey falonchi! Qabr oldidagi qiroat bid’atdir», dedi.
Qabristondan chiqqach, Muhammad ibn Qudoma Ahmad ibn Hanbalga:
«Ey Abu Abdulloh! Mubashshir Halabiy xususida fikringiz qanday?» dedi. Imom Ahmad:
«U ishonchli, - dedilar. So‘ng: - Siz u kishidan biror narsa yozib olganmisiz?» degan edilar, Muhammad ibn Qudoma quyidagicha javob berdi:
«Mubashshir Abdurrahmon ibn Alodan, u esa otasidan rivoyat qiladi. Otasi vasiyat qilib: «Agar dafn qilsangiz, mayyitning boshida Baqara surasining boshi va oxirini o‘qinglar. Chunki men Ibn Umarning shunday vasiyat qilganlarini eshitganman», degan ekan».
Shunda imom Ahmad:
«Borib, xaligi odamga ayting, tilovat qilaversin», dedilar».
Keyingi mavzu:
Ergashilatyotgan mazhab sohiblarining bu xususda aytgan so‘zlari
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Hech shubha yo‘qki, xalifa Usmon ibn Affon roziyallohu anhuning o‘limlariga sabab bo‘lgan hodisalardan tortib hazrati Aliy ibn Abu Tolib roziyallohu anhuning o‘limlarigacha bo‘lgan davrda bo‘lib o‘tgan hodisalar Islom uchun, musulmon ummati uchun misli ko‘rilmagan musibat bo‘ldi.
Ushbu hodisalar tufayli musulmon ummati o‘rtasida bo‘linish yuz berdi. O‘sha paytgacha bir tanu bir jon bo‘lib, butun dunyoga Islom nurini taratib kelayotgan, butun insoniyatga xayru barakani ulashib kelgan dunyo tarixidagi eng yaxshi ummat ichida darz paydo bo‘ldi. Avvallari bu ummat vakillari ixtilof nimaligini bilmas edilar. Vaqti kelib, ular avval ikkiga, keyinroq uchga bo‘linib ixtilof qildilar. Xuddi o‘sha mash’um hodisalar tufayli boshlangan bu bo‘linishlar sekin-asta davom etib, musulmon ummatining sog‘lom tanasi ichidan turli-tuman toifalar chiqdi. Shiy’a, rofiza, xavorij va shunga o‘xshash boshqa har xil toifalarning kelib chiqishi aynan ana shu hodisalardan boshlangan edi.
Mazkur hodisalar tufayli musulmon ummati avval hokim shaxs haqidagi ba’zi mulohazalar bilan bahs boshlagan bo‘lsa, oxiri kelib iymon va kufr borasida bahs qiladigan, bir-birini kufrga ketganlikda ayblaydigan darajaga yetdi.
Ushbu hodisalar, avvalo, fitnachilarning hazrati Usmonga u kishi ishga qo‘ygan ba’zi voliylar haqida shikoyat qilishlari bilan boshlangan edi. Oxiri kelib xorijiylar o‘zlariga muxolif bo‘lganlarni, hatto hazrati Aliydek zotni kofirlikda ayblay boshlashdi. Tabiiyki, qarshi tomondan ham o‘ziga yarasha javob bo‘ldi.
Ushbu hodisalar tufayli musulmon ummati ichida bir-birining qonini o‘zi uchun halol bilish va bir-birini o‘ldirishni ravo ko‘rish boshlandi.
Birinchi marta fitnachilar hazrati Usmon roziyallohu anhuning qonlari va mollarini o‘zlariga halol hisoblab, u kishini o‘ldirib, mollarini talashdi. Ana shu nobakorlik oqibatida ishlar rivoj topib, «Tuya hodisasi»da, «Siffin»da bir necha o‘n minglab kishi halok bo‘ldi. Xorijiylar bilan bo‘lgan alohida hodisalarni qo‘shadigan bo‘lsak, bu hisob yana ham ortadi.
Bir tanu bir jon bo‘lib, dunyo xalqlarini birin-ketin bandalarning bandalarga sig‘inishidan Allohning ibodatiga, noto‘g‘ri dinlarning jabridan Islomning adolatiga, dunyo torligidan oxirat kengligiga, johiliyat zulmatlaridan Islom nuriga chiqarayotgan ummat bir-birini Robbiga ibodat qilishdan chiqarish, bir-biriga jabr qilish, Islomning kengligidan ixtilof torligiga, Islom nuridan jaholat zulmatiga o‘ta boshladi.
Ushbu hodisalar tufayli musulmon ummatining guli, yetakchi kuchi bo‘lmish sahobai kiromlarning ko‘pchiligi nobud bo‘ldilar. Ularning ma’naviy kuchlariga futur yetdi.
Ushbu hodisalar tufayli musulmon ummati boshiga tushgan musibatlarni birma-bir sanab chiqish nihoyatda og‘ir ish. Shuning uchun bu borada gapni qisqa qilganimiz ma’qul.
Endi ijozatingiz bilan mazkur hodisalarga baho berish haqida bir necha og‘iz so‘z.
Bu hodisalar bo‘lib turgan vaqtlarning o‘zidayoq ularga baho berish boshlangan. Unda har bir tomon o‘zini haq, o‘zgani nohaq deb bilgan. Tarafkashlik bo‘lib turgan joyda bundan boshqa narsa bo‘lishi mumkin ham emas. Ammo mazkur hodisalarga baho berish ular bo‘lib o‘tganidan keyin nihoyatda avj olgani kutilmagan hol. Ushbu hodisalar bo‘lib o‘tgandan keyin turli sabablarga ko‘ra ularni baholash, «kim nima qilgan-u, kim nima qilmagan, aslida nima qilish kerak edi», kabi mavzularda munozaralar qizib ketgan. Bu borada har kim o‘sha to‘palonlar yuz bergan vaqtdagi har bir harakat va sakanot, har bir og‘iz gap va so‘zdan o‘z fikrini qo‘llashga, o‘zganing fikrini rad qilishga dalil izlagan. Tarafkashlik va nizo olovida qizib ketib, dalil topa olmay qolgan paytlarda o‘zidan qo‘shib yuborishlar bo‘lmaganiga esa hech kim kafolat bera olmaydi.
Tarafkashlik avj olgan joyda har kim o‘zining haq ekanini isbot qilishga urinib, o‘zida bo‘lmagan yaxshi sifatlarni bemalol da’vo qilganidek, o‘zida bo‘lgan salbiy sifatlarni taraddudsiz inkor etadi. Shu bilan bir vaqtda, qarshi tarafning barcha yaxshiliklarini inkor etgan holda, barcha yomonliklarni unga ag‘daradi. Mana shu jarayonda nima bo‘lsa bo‘ladi.
Islom ummati yolg‘on nima ekanini bilmas edi. Ammo fitnachilar o‘z qilmishlarini xaspo‘shlash, odamlarni ortlaridan ergashtirish maqsadida bu ummat ichiga «yolg‘on» degan illatni olib kirishdi. Jumladan, ular: «Bizga Aliydan xat keldi» «Bizga Oishadan xat keldi», «Bizga falonchidan xabar keldi» «U debdi», «Bu debdi» degan yolg‘onlarni ham tarqatishgan edi.
Fitnachilar mazkur mash’um hodisalar o‘tib ketganidan keyin ham o‘z tarafini olib, o‘zgani tanqid qilishda davom etaverishdi. Bu narsalar asta-sekin avj ola boshladi. Tarafkashlikda uchiga chiqqan tomonlar esa o‘z gaplarini tasdiqlash uchun oyat va hadislarni nohaq ta’vil qilganlari yetmagandek, yolg‘onlar to‘qib, hatto ularga hadis sifatini berishgacha yetib borishdi.
Ammo mas’ul kishilar, ulamolar bu nobakorlikni darhol bo‘g‘ib tashlash yo‘liga o‘tdilar. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamga oid barcha rivoyatlar yaxshilab himoya qilindi. Hadislarning darajalarini aniqlashning mustahkam qoidalari ishlab chiqildi. Bu borada fitnachilarning fitnasi o‘tmadi.
Ammo tarixchilar keltirgan rivoyatlarga bu qadar e’tibor qaratilmadi, chunki tarix haqidagi rivoyatlar din va e’tiqod masalalari bo‘yicha rivoyatlar ahamiyatiga ega emas, degan o‘y bor edi. O‘sha paytlarda bo‘lib o‘tgan hodisalar haqidagi rivoyatlar to‘plandi. Ammo ularni saralash va yaroqsizini tashlab yuborish ishlari qilinmadi. Bu narsa ayniqsa hukmdorlik uchun o‘zaro kurash olib borgan toifalarga qo‘l keldi. Ular turli asossiz rivoyatlardan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanish bilan birga, yetmay qolgan joylariga o‘zlaridan qo‘shib yuborishdi.
Asta-sekin sahobai kiromlarga til tekkizish boshlandi. Til tekkan sahobiyning tarafdorlari o‘ziga yarasha javob berishdi. Har kim o‘zi ergashgan shaxsni ulug‘lashga o‘tdi.
Ayniqsa, hazrati Aliy roziyallohu anhu haqlarida bunga o‘xshash gap-so‘zlar ko‘p uchraydi. Ba’zi g‘uluvga ketgan toifalar u zotni ilohlik darajasigacha ko‘targan bo‘lishsa, xorijiylarga o‘xshash kimsalar: «Kufrga ketdi», deyishgan.
Yana boshqa bir toifalar hazrati Aliy roziyallohu anhuning taraflarini olish maqsadida u zotni mazlum qilib ko‘rsatishga urinib, boshqa bir nechta katta sahobalarni esa kofirga chiqarib qo‘yishgan.
Bu masalalarga bag‘ishlangan majlislar, janjallar bo‘ldi, kitoblar yozildi, xutbalar o‘qildi. Nima bo‘lsa bo‘ldi, lekin ixtilof ko‘payib boraverdi.
Nihoyat, musulmonlar jumhuri – ahli sunna val jamoa bu masalada ijmo’ ila eng adolatli va so‘nggi nuqtani qo‘ydi: orada bo‘lib o‘tgan ko‘ngilsiz hodisalarda hazrati Aliy va u zotning tarafdorlari haq bo‘lganlar. Ular haqida boshqacha gap bo‘lishi mumkin emas. Bunga dalil va hujjatlar yetarli. Ularning eng ishonchli va kuchlisi Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamdan vorid bo‘lgan sahih hadislardir. Xususan, Ammor ibn Yosir roziyallohu anhu va Zul Sadyaynining hazrati Aliy roziyallohu anhuning fazilatlari haqidagi, kelajakda bo‘ladigan fitnalar haqidagi hadislari fikrimizga dalil bo‘la oladi.
Orada bo‘lib o‘tgan ko‘ngilsiz hodisalarning aybdorlari Ibn Saba’ boshliq fitnachilar va xorijiylardir, barcha qilingan gunohlar ularning bo‘ynida. Ular haqida boshqa gap bo‘lishi mumkin emas.
Fitnachilar asosan Misr, Basra va Kufada tuxum qo‘yib, urchib ketishdi. Fitnaning bosh qarorgohi Misr edi. Uning Islom jamiyatining markazidan uzoqda joylashgani, u yerda haqiqiy ulamolarning, xususan, sahobalarning kam bo‘lgani va boshqa shunga o‘xshash omillar fitnachilarning o‘z fikr-mulohazalarini avom xalqqa yetkazishlariga katta imkon berar edi.
Orada bo‘lib o‘tgan ko‘ngilsiz hodisalarda fitnachilarga ham, hazrati Aliy roziyallohu anhuga ham qo‘shilmagan, balki u zotga talab qo‘yib, talabi bajarilgandagina bay’at qilishlarini aytgan toifa ham bor edi. Ularning gaplari va qilgan ishlari «Tuya» va «Siffin» hodisalaridan hammamizga ma’lum. Ushbu toifaning mashhur shaxslari sifatida Talha ibn Ubaydulloh, Zubayr ibn Avvom, Muoviya ibn Abu Sufyon va Amr ibn Os roziyallohu anhumni eslash mumkin. Ahli sunna val jamoa musulmonlari ularni: «Xato ta’vil va ijtihod qilganlar», deb baholaydi. Ular haqoratlanmaydilar, yomonlanmaydilar. Balki sahobiy bo‘lganlar boshqa sahobai kiromlar bilan bir qatorda ko‘riladi.
Ulamolarimiz va musulmonlar jumhuri bu ishda g‘oyatda talabchan bo‘lgani sababli bu haqda har bir musulmon shaxs e’tiqod qilishi lozim bo‘lgan narsani aqiyda kitoblarimizga bitib ham qo‘yganlar.
Jumladan, ahli sunna val jamoaning eng mashhur aqiyda kitoblaridan biri bo‘lmish «Aqiydai Tahoviyya»da quyidagilar aytiladi:
«Biz ularning hammalari haqida yaxshilik bilan: «Robbimiz, bizni va bizdan avval iymon bilan o‘tgan birodarlarimizni mag‘firat qilgin, iymon keltirganlarga nisbatan qalbimizda g‘ashlik qilmagin. Robbimiz, albatta, Sen o‘ta shafqatlisan, o‘ta rahmlisan», deymiz (Hashr surasi, 10-oyat).
Alloh taolo bizning qo‘llarimizni o‘z vaqtida bo‘lib o‘tgan fitnadan asragan. Biz Allohdan tillarimizni ham mazkur fitnadan saqlashini so‘raymiz».
«Islom tarixi» birinchi juzi asosida tayyorlandi