Qozi bayzoviy kim HIV asrda Hurosonda yashab, asosan tafsir, arab tilshunosligi bo'yicha faoliyat olib borga va bir necha yirik asarlar yozgan olimdir. Hayoti, ta'limi va faoliyatib, asarlari haqida qisqa va lo'nda malumot berish.
Eng asosiy asar i “Tafsir Bayzoviy” tarixi haqida qisqa va lo'nda malumot berish.
Asarning hozirgacha ilmiy doiralarda o'qib o'rganilishiga uning usluban mustahkam va asosli manbalarga tayanib yozilgani hisoblanadi. Bayzoviy asar muqaddimasida o'z uslub haqida quyidagilarni aytgan:
Hullasi kalom oyatni tafsir kilishda unga xamohang hadisi shariflarni ham zikr kilganligini ko'ramiz.
Masalan: Alloh ta'aloning: ولوموا أنفسكم ) ( فلا تلوموني oyati haqida Bayzoviy aytadi: فلا تلوموني ) (ushbu oyat haqida (shayton) faqat vasvasa qilishimni o'ziga meni malomat qilmanglar. Kimki ochiq dushmanlik qiladigan bo'lsa man kabi uni malomat qilinmaydi. ( ولوموا أنفسهم ) Sizlar o'zlaringizni malomat qilinglar. Man sizlarni vasvasa qilganimda robbingizni qo'yib menga itoat qildinglar, Robbingiz sizlarni da'vat qilgan narsaga itoat qilmadinglar. Mu'taziliylar bu kabi misollar bilan banda amallarini o'zi yaratadi deb dalil qiladilar. Bandaning qudrati o'zi o'sha ishni fe'li orqali bajarishi ham mumkinku, u qudrat esa Moturidiy ulamolari aytganlaridek bandaning kasbidir[3].
Masalan:
( معلومات ) Haj qilish ma'lum oylar haqidagi oyatini tafsirida : u shavvol, zul qa'ada va zul hijjani 9 kuni Shofi'iy mazhabida, Abu Hanifada esa, shavvol, zul qa'da va zul hijjaning 10 kuni, Molikiyda zul hijjaning to'liq hammasi Haj oylaridir deyiladi. Yuqoridagi ixtiloflarga ko'ra Hajning vaqtidan murod Hajga ehromga kirish vaqti yoki Haj ammallari va manosiklarining vaqti yoki mutloq haj manosiklaridan iborat chiroyli sanaladigan amallar.
Imomi Molik zul hijja oyining oxirigacha umra qilishni makruh sanaganlar. Abu Hanifa esa, Shavvoldan oldin garchi ehromga kirish durust degan bo'lsalarda, ammo uni makruh sanaganlar[4].
Yuqorida Qozi Bayzoviy “Anvarut - tanzil va asrorut –ta'vil” nomli tafsirining uslubi haqida bayon qildik. Allomaning asarlari va uning sermahsul ijodi haqida juda ko'p gapirish va yozish mumkin.
Hulosa qilib aytganda ettinchi asr hijriyda Qozi Bayzoviy Hurosonda ilm fan cho'qqiga chiqqan bir davrda zamonasining zabardast ulamolari bilan bir qatorda turib ijod qilgan buyuk simolardandir.
Bayzoviyning ko'plab durdona asarlari borki, bizlar uning asarlarini o'qib o'rganishimiz va izlanishlar olib borishimiz va kelajak avlodlarga etkazishimiz lozim va lobud bo'ladi.
Toshkent islom instituti
“ Tillar kafedrasi ” katta o'qituvchisi
Izzatilla Yuldashev.
Hanafiy mazhabimizda «ishorai sabboba» sunnat amal xisoblanadi. U to‘g‘risida bir necha hadisu shariflar vorid bo‘lib, quyidagi manbalarda u to‘g‘risida va qanday qilinishi borasida to‘xtalib o‘tilgan. Abu Lays Samarqandiy “Navozil”, Kamoliddin Ibnu Humom “Fathul qodir”, Alloma Alouddiyn Kosoniy “Badoi’us Sanoiy”, Ibn Obidiyn “Raddul muxtor”, Abdulhay Laknaviy “Umdatur ri'oya”, “E’lo’us sunan” kabi mo‘tabar manbalarda ham sunnat ekanligi zikr qilingan. Bu haqida Aliy Qoriy ikkita “Tazyinul ibora tahsinul ishora” va “At-tadhiynu lit tazayyun”, Hofiz Ibn Hajar “Talhisul hobir”, Ibn Obidiyn “Raf’ ul taraddud” nomli bir qator risolalarda ham yozib o‘tganlar.
Imom Termiziy Abu Humayddan rivoyat qiladilar: “O‘ng kaftlarini o‘ng tizzalariga, chap kaftlarini chap tizzalarini ustiga qo‘yib barmoqlari bilan ishora qilar edilar”.
Ibn Umar roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Nabiy sallolohu alayhi vasallam namozda, ya’ni tashahhudga o‘tirsalar o‘ng qo‘llarini o‘ng tizzalarini ustiga chap qo‘llarini chap tizzalarini ustiga qo‘yib ko‘rsatkich barmoqlarini ko‘tarib ishora qilardilar. Chap qo‘llari tizzalarini ustida turar edi”. Ushbu hadisga sahobalar, tobe’inlar amal qilib, tashahhudda ishorani ixtiyor qildilar. Ahmad Nofi’dan rivoyat qiladilar: “Abdulloh ibn Umar roziyallohu anhumo namozda tashahhudga o‘ltirsalar ikki qo‘llarini ikki tizzalariga qo‘yib barmoqlari bilan ishora qilib, ishora qilgan barmoqlariga qarab turar edilar, so‘ng Rasululloh sallalohualayhi vasallam: “Barmoq bilan ishora qilish shaytonga temirdan ham shiddatliroq”, derdilar.
Aliy Qoriy “Tazyinul ibora tahsinul ishora” kitoblarida ushbu hadisni sharhlab aytadilarki, “Barmoq bilan ishora qilish urushda temir qurolni ishlatishdan ham qiyinroqdir, go‘yo tavhidga ishora qilish bilan shayton mo‘min bandani adashtirishi, shirkka olib borishdan bo‘lgan umidini kesadi”.
Imom Suyutiy “Jome’ul kabir” kitoblarida Uqba ibn Omirdan rivoyat qiladilar: “Kishi namozida ishora qiladigan har bir ishorasiga o‘nta hasanot yoziladi”, dedilar.
Ibn Obidiyn “Raf’ul taraddud” nomli kitoblaridagi «ishorai sabboba» haqida vorid bo‘lgan hadislar, olti sahih kitoblarning hammasida zikr qilingan. U hadislarni hattoki, ma’naviy mutovotir deyish durust bo‘ladi deganlar.
«Ishorai sabboba» qilish borasida sahobalar, ularga ergashgan tobe’inlar ixtilof qilmadilar. Imom Abu Hanifa va u zotning ikki shogirdlari Imom Abu Yusuf va Imom Muhammmad, Imom Molik, Imom Shofeiy, Imom Ahmad ibn Hanbal hamda mutaqaddim ulamolar «ishorai sabboba» sunnat ekanligiga ittifoq qilishgan.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, «ishorai sabboba»ni tashahhudga o‘tirganda, duoni o‘qib “Ashhadu anna...” deganda namozxon o‘ng qo‘lni ko‘rsatgich barmog‘ini ko‘taradi, “illalloh” deganda tushiradi. Tashahhud duosini avvalidan qo‘lni qimirlatib turish durust emas. Shuni takidlash lozimki, «ishorai sabboba» rivoyatlaridan bexabar bo‘lib, bu amalni qilmagan namozxonni aslo malomat qilinmaydi.
Namangan shahar "Mulla Bozor Oxund" jome masjidi
imom noibi Anvarxon Akramov
Manba: @Softalimotlar