Shayx Navaviy (631-676)
Imom, hofiz, faqih, muhaddis Yahyo ibn Sharofiddin ibn Murriy ibn Hasan al-Hizomiy al-Huvroniy an-Navaviy ash-Shofe'iy Islom olamining mo''tabar olimlaridan sanaladi.
Kunyalari – Abu Zakariyo, laqablari Muhyiddin. Ammo Allohga tavozu' qilib, Muhyiddin[1] deb laqablanishni karih ko'rgan. Chunki din doimiy hayot va sobit bo'lgan narsadir, tiriltiruvchi kishiga muhtoj emasdir, deb aytardilar.
Imom Navaviy hijratning 631 yili muharram oyida Damashqdagi Navo shahrida dunyoga keldi. Yoshligidayoq Qur'oni karimni to'liq yod oldi. O'n to'qqizga kirganida otasi Damashqqa olib bordi va ilm tahsilini yanada kuchaytirish maqsadida “Ravohiya” madrasasiga joylashtirdi. U erda Ishoq ibn Ahmad ibn Usmon Mag'ribiy al-Maqdisiydan fiqh ilmi bo'yicha ta'lim oldi, Sheroziyning “Muhazzab” nomli kitobini o'qib chiqdi. Ishoq ibn Ahmad u zotning fiqh ilmidagi birinchi ustozi bo'ldi.
Imom Navaviy rahimahulloh har kuni 12 xil dars bilan mashg'ul bo'lardi. Orada tib bilan ham shug'ullanishga intilardi. Lekin Alloh taolo u zotni bu ilmdan burib qo'ydi. Balki Damashqdagi “Dor al-hadis al-Ashrafiya”da dars berishni nasib qildi.
Imom Navaviy rahimahulloh nihoyatda taqvodor, zohid kishi edi. Biror soatlarini Alloh toatidan boshqa ishga sarf qilmasdi. Kechalarini ibodat va kitob tasnif etish bilan o'tkazardi. Ibn Attor aytadi: “Navaviy barcha vaqtini ilm olish, unga amal qilishga sarflardi. Bir kecha va kunduzda faqatgina huftondan so'ng bir luqma taom va sahar vaqtida bir qultum suv tanovul qilar edi”.
Imom Navaviy juda ko'p kitob tasnif etdi. Ularning ayrimlari: “Sharhi Sahihi Muslim”, “Irshod”, “Taqrib va Taysiyr fiy ma'rifati sunanil Bashiyr an-Naziyr”, “Tahziybul asmo val lug'ot”, “Tibyan fiy odobi hamlatil Qur'on”, “Minhojut-Tolibiyn”, “Bustonil orifiyn”, “Hulosatul ahkom fiy muhimmoti sunani va qavoidil Islom”, “Ravzatut tolibiyn va umdatul muftiyn”, “Sharhul muhazzab”, “Riyozus solihiyn”, “Hulyatul abror va shiorul axbor fiy talxiysi da'vot val azkor”.
Ushbu hadis kitoblarini shayxlaridan eshitgan: “Jome' as-sahih al-Buxoriy”, “Sahihi Muslim”, “Sunani Abu Dovud”, “Jome' at-Termiziy”, “Sunani Ibn Moja”, “Sunani Nasoiy”, “Muvatto Molik”, “Musnadi Shofe'iy”, “Musnadi Ahmad”, “Musnadi Abu Ya'lo”, “Sahihi Abu Avona”, “Sunani Bayhaqiy”, “Sharhi sunna lil Bag'aviy”, “A'malul yovm val layla li Ibn Sunniy”, “Al-jomi' li odobir roviy vas somi' lilxatib Bag'dodiy”, “Ansob li Zubayr ibn Bakkor”.
Damashqda istiqomat qilganida fiqh, hadis, usul kabi ilmlarni quyidagi ustozlardan ta'lim olgan:
Imom Navaviy rahimahulloh hijriy 676 sananing 24 rajabida chorshanba kuni kechasi Navo shahrida vafot etdi va shu erga dafn qilindi.
Muftiy Ibrohim Desai rahimahullohning "Hadis ilmiga kirish" kitobidan olindi.
[1] Muhyiddin – dinni tiriltiruvchi degan ma'noni anglatadi.
Diyorimizga ulug‘ ayyom kirib kelmoqda. Qutlug‘ Iydul Azho vatandoshlarimizni xayru saxovat, mehr-oqibat sari chorlaydi. Bu bayram chin ma’noda odamiylik ayyomi. Insonlarga mehr, o‘ksik ko‘ngillarga shodlik ulashish fursati.
Qalblari himmat va karam ne’matidan bobahra xalqimiz bu muazzam kunlarni boy bermaslik uchun fursatni g‘animat biladilar va savobdan bahramand bo‘lib qolishga harakat qiladilar.
Dinimiz ko‘rsatmalari, shariat hukmlarini ustivor tutgan qodir vatandoshlarimiz qurbonliklar qilib, Haqni rozi qilishga, haqdorlar ko‘nglini olishga intiladilar. Yaratganning rahmati yog‘ilib turgan damlarda duolar mustajob bo‘ladi. Alloh taolo o‘zining kalomida “Parvardigoringiz uchungina namoz o‘qing va qurbonlik qiling”, - deb marhamat qiladi.
Bu borada sarvari koinot sayyidimiz ibratlari o‘rinli. Oila a’zolarimizni yo‘qlash, qo‘shnilar holidan xabar olishda, miskinlarni sevintirish-u, xastalar ahvolidan ogoh bo‘lishda ularning hadisi muboraklari bizga nurli yo‘l, deymiz.
Amallar ko‘p. Ularga beriladigan savoblarning darajasi amalga qarab belgilanadi. Eng savobi ko‘p amal bu farz hisoblansa, boshqalarga yaxshilik ulashish undan keyingi o‘rinda turadigan ulug‘ ibodatdir!
Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam muborak hadislarida boshqalarga qilinadigan yaxshilikni farzdan keyingi o‘rinda turishini bayon qilib shunday dedilar: “Farzlarni ado qilishdan keyingi o‘rinda turadigan Allohga eng suyukli bo‘lgan amal bu musulmoning qalbiga xursandchilikni kiritishdir”.
Shuning uchun Shayx Abdulloh Hoshim rahmatullohi alayh qozilikdan kelgan maoshning teng yarmiga shirinlik sotib olib, o‘zlari bilan olib yurar va har doim uchratgan bolaga shirinlikdan berib, uni xursand qilar edilar.
Ulug‘ kunlarda turibmiz. Har damni g‘animat bilishlik, bir birimizga saxovatda ibrat bo‘lishimiz savobli amallar ekanini his qilmog‘imiz lozim. Bu kunda isrofgarchilikdan xoli dasturxonlar yozish, borimizni boshqalar bilan bo‘lishishga intilishimiz darkor. Xayrni, yaxshilikni gunohga almashtirib qo‘ymaslik uchun ham uyg‘oq ko‘ngil bo‘lish talab etiladi.
Bugun muazzam kunlar og‘ushidamiz, dedik. Vatandoshlarimiz ulug‘ safarlarni ixtiyor etganlar. Ayni fursatlarda hojilarimiz Mino, Arofat vodiylarida, Muzdalifada – duolar qabul bo‘ladigan makonlarda, zamonlarda ibodatlar qilib, elu yurtga tinchlik, osoyishtalik so‘ramoqdalar. Bu duolar barakotidan diyorimiz ahliga qancha yaxshiliklar yetishadi, inshaalloh. Ibodatlar huzurini totgan odamlarning qalbi salim, ehsonu, muruvvatda peshqadam bo‘lishlari bu eng katta yaxshilik aslida. Hojilarimiz safar odoblarini tushunib, ulug‘ dargohlardan nasibador bo‘lib qaytadilar. Diyorimizga qaytganlaridan so‘ng esa yoshlarimiz ma’naviyatiga kamarbasta bo‘ladigan, Haq va haqiqat yo‘lida sidqidil xizmat qiladigan xolis Haq xizmatchilariga aylanadilar, degan umidimiz bor. Bunday ulug‘ ziyoratlar insonni qaysi yoshda bo‘lmasin, ezguliklarga xayrixox qiladi. O‘zgalar qalbini tushunishga, vatan va xalq manfaati yo‘lida sa’y-harakatga chorlaydi.
Bu kunlarning Yaratgan dargohidagi o‘rni musharraf. Hayit kechalarida duolar qabul bo‘ladi. Qurbonlik go‘shtlaridan nasibador oilalarga xursandchilik kiradi. Bu ehsonlar ortida ham mehr-oqibat, o‘zaro bag‘rikenglik maqsadi mujassam. Biz bu makonda yasharkanmiz, turli millatlar vakillari yagona O‘zbekistonning fuqarolarimiz. O‘zaro tenglik, adolat hukm surgan yurtda birodarlik, yaxshi qo‘shnichilik an’analarini qadrlab yashamoqdamiz. Mahallalarda hamkorlik bilan obodlik sari yo‘l ochilyapti. Vatanimiz kundan- kunga farovon, xalqimiz turmushi chiroyli bo‘lib boryapti. Bu ne’matlarga shukrona qilish, to‘g‘ri yo‘lda sobitqadam bo‘lish ma’rifatimiz, ma’naviyatimiz kamolidan darak beradi.
Xalqimizga saodat va sano ayyomi – Qurbon hayiti muborak bo‘lsin! Barchamizni Yaratgan xayru xursandchiliklar ustida bardavom qilsin. Vatanimiz tinch, yurtdoshlarimizning oilalari farovon bo‘lsin.
Xolmurod MAMAJONOV,
Farg‘ona shahar “Ummul quro” masjidi imom-xatibi