O`zbekiston musulmonlari idorasi

LA_''NAT AYTIShNING HATARLI EKANI

3.03.2022 3833 15 min.

YaZID IBN MUOVIYa HAQIDAGI BAHSLAR

4٠- وَلَمْ يَلْعَنْ يَزِيدًا بَعْدَ مَوْتٍ سِوَى الْمِكْثَارِ فِي الإِغْرَاءِ غَالِي

Ma'nolar tarjimasi:

Yazidga o'limidan keyin gij-gijlashda qattiq mutaassib, o'ta sergap (kimsalar)dan boshqalar la'nat aytmagan.

Nazmiy bayoni:

Yazidni vafotidan so'ng la'natlashmagan,

Mutaassib sergaplar mustasno bundan.

Lug'atlar izohi:

لَمْ – nafiy, jazm va qalb[1] harfi.

يَلْعَنْ – muzori' majzum fe'li. La'nat aytish lug'atda “qarg'ash”, “uzoqlashtirish” ma'nolarini anglatadi. Istilohda esa ikki xil ma'noda ishlatiladi:

– Allohning rahmatidan uzoqlashtirish. Bu ma'noda faqat iblis singari kofirligi aniq bo'lgan kimasalarga nisbatan ishlatiladi;

– Yaxshilar darajasidan uzoqlashtirish. Bu ma'noda zulm qilgan musulmonlarga nisbatan ishlatiladi.

يَزِيدًا – maf'ul. Bu ism “alam”lik va “vazni fe'l”likka ko'ra g'oyri munsorif hisoblanadi. Ammo ushbu o'rinda nazm zaruratiga ko'ra tanvinli bo'lib turibdi.

بَعْدَ – zarfi zamon.

مَوْتٍ – muzofun ilayh. O'lim deganda hayot sifatidan ajralish tushuniladi. Shuningdek, ochlik ham “oq o'lim” deb ta'riflangan. Chunki ulamolar ixtiyoriy ravishda qorinni och tutish “qalb yuzi” oqarishiga sabab bo'ladi, deyishgan. Shu ma'noda hikmatli so'zda:

مَنْ مَاتَتْ بِطْنَتُهُ حَيِيَتْ فِطْنَتُهُ

“Ochofatligi o'lganning donishligi yashaydi”, – deyilgan.

سِوَى – istisno ma'nosini anglatuvchi ism.

الْمِكْثَارِ – “o'ta ko'p gapiruvchi” ma'nosini anglatuvchi siyg'ai mubolag'a.

فِي – “zarfiyat” ma'nosida kelgan jor harfi.

الإِغْرَاءِ – jor majrur الْمِكْثَارِ ga mutaalliq.

غَالِي – badal. غُلُوٌّ masdaridan olingan ismi foil.

Matn sharhi:

Yazidga la'nat aytish joiz emasligi va unga la'nat aytadiganlarning dalillarini o'rganishdan oldin Yazidning tarjimai holi bilan tanishib chiqish maqsadga muvofiq bo'ladi. Yazidning nasabi quyidagicha bo'lgan: Yazid ibn Muoviya ibn Abu Sufyon ibn Soxr ibn Harb ibn Umayya ibn Abdushshams. Uning nasabi Umayya ibn Abdushshamsda Usmon roziyallohu anhu bilan birlashadi. Yazid yigirma beshinchi, yo yigirma oltinchi, yo yigirma ettinchi hijriy sanada tug'ilgan. Otasining hayotlik davridayoq u valiahd etib tayin qilingan. Otasi Muoviya roziyallohu anhu vafot etganidan so'ng hijriy 60 yilning rajab oyida uning o'rnini egallagan. U otasi Muoviya roziyallohu anhudan :

مَنْ يُرِدِ الله بِهِ خَيْرًا يُفَقِّهْهُ فِي الدِّينِ

“Alloh kimga yaxshilikni iroda qilsa, uni dinda faqih qilib qo'yadi”, hadisini rivoyat qilgan.

Tarix kitoblarida uning solih kishi bo'lganiga ham, ashaddiy fosiq kishi bo'lganiga ham dalolat qiladigan xilma-xil rivoyatlar kelgan. Bunday holatlarda esa doimo yaxshi tarafini olish va yaxshi gumonda bo'lish a'loroq hisoblanadi. Uning vafot etayotgan paytda aytgan so'zi haqida quyidagi rivoyat kelgan: “Abdurrahmon ibn Abu Maz'ur aytadi: “Menga ahli ilmlardan biri gapirib berdi, Yazid ibn Muoviyaning oxirgi so'zi ushbu bo'lgan: “Ey Allohim, men yaxshi ko'rmagan va men iroda qilmagan narsa bilan meni aybdor qilmagin. Men bilan Ubaydulloh ibn Ziyod orasida o'zing hukm qilgin”^{^[2]}.

Yazid ibn Muoviya hijriy 64 yilning rabiul avval oyida Damashqda vafot etgan.

La'nat aytishning xatarli ekani

Aslida birovga la'nat aytish deganda, uni Allohning rahmatidan uzoq bo'lishini tilash ma'nosi tushuniladi. Mo'min kishi boshqa bir mo'min birodarini Allohning rahmatidan uzoq bo'lishini tilashi oqibati xatarli bo'lgan ishdir. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam musulmonlarni bir-birlariga la'nat aytishdan qaytarganlar:

عَنْ سَمُرَةَ بْنِ جُنْدُبٍ قَالَ قَالَ رسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَا تَلاَعَنُوا بِلَعْنَةِ اللهِ وَلا بِغَضَبِهِ وَلَا بِالنَّارِ. رواه أَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِيُّ

Samura ibn Jundub roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Bir-birlaringizga Allohning la'nati bilan ham, Uning g'azabi bilan ham, do'zax bilan ham la'nat aytmanglar”, – dedilar”. Abu Dovud va Termiziy rivoyat qilgan.

Sharh: “Bir-birlaringiz bilan la'natlashmanglar” degan so'zdan “bir-birlaringizning ismini aytib, la'natlamanglar”, ma'nosi tushuniladi. Zero, la'nat aytish joiz bo'lgan o'rinlar ham bor:

– Birovni aniq aytmasdan umumiy vasf bilan, masalan, “kofirlarga Allohning la'nati bo'lsin”, deyish mumkin;

– Alohida xos vasf bilan, masalan, “Allohning g'azabiga duchor bo'lgan qavmga Allohning la'nati bo'lsin”, deyish mumkin;

– Kofir holida o'lgani aniq bo'lgan kimsalarga, masalan, “Fir'avnga, Abu Jahlga Allohning la'nati bo'lsin”, deyish mumkin.

Ushbulardan ko'rinib turibdiki, mo'min kishi boshqa bir mo'min kishini qilgan gunohi uchun la'natlashi, ya'ni uni Allohning rahmatidan uzoq bo'lishini tilashi joiz emas. Ammo ba'zi toifalar Yazid ibn Muoviyaga nisbat berilgan ayrim ishlar sababli unga la'nat aytishni joiz sanashgan. Ahli sunna val-jamoaning ichidagi ba'zi ahli ilmlar ham ayrim dalillarni keltirishib, shu qarashni quvvatlashgan. Bulardan tashqari, avom odamlar orasida ham ushbu gaplar tarqalgan. Jumhur ulamolar esa ularga qarshi keskin raddiyalar yozishgan. Shu kabi omillar bu masalaning aqida kitoblariga kirib qolishiga sabab bo'lgan. Yazid ibn Muoviyaga la'nat aytishni joiz sanaydiganlar quyidagi sabablarni keltiradilar:

Yazid zolim bo'lgan, zolimlarga esa la'nat bo'lishi Qur'oni karimda kelgan:

﴿ أَلَا لَعۡنَةُ ٱللَّهِ عَلَى ٱلظَّٰلِمِينَ﴾

“Ogoh bo'lingizki, Allohning la'nati zolimlarga (bo'lur)”^{^[3]}.

U Husayn roziyallohu anhuning qatl etilishiga sabab bo'lgan, shuning uchun unga la'nat aytish joiz bo'ladi.
Yazidning askarlari Madina ahliga xunrezliklar qilishgan, bunga yo'l qo'yib bergani uchun unga la'nat aytiladi. Bunga dalil:

عَنِ السَّائِبِ بْنِ خَلاَّدٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ مَنْ أَخَافَ أَهْلَ الْمَدِينَةِ أَخَافَهُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ وَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ وَالْمَلاَئِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ مِنْهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ صَرْفًا وَلَا عَدْلاً. رَوَاهُ اَحْمَدُ

Soib ibn Hollad roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Kim Madinada yashovchilarni qo'rqitsa, albatta buyuk Alloh uni qo'rqitadi, unga Allohning, farishtalarning va barcha insonlarning la'nati bo'ladi. Alloh qiyomat kunida uning tavba-tazarrusini ham, rostgo'yligini ham inobatga olmaydi”, – dedilar”. Ahmad rivoyat qilgan.

Yuqorida keltirilgan uchta sababning har biriga ulamolarimiz batafsil raddiyalar bildirishgan. Birinchi sababda ko'rsatilgan uning zolim bo'lganiga ko'ra “Ogoh bo'lingizki, Allohning la'nati zolimlarga (bo'lur)” ma'nosidagi oyatning hukmiga kirishi haqidagi da'volariga shunday javob berilgan: Bu oyat umumiy ma'noda bo'lib kim zolim bo'lsa, unga la'nat bo'lishini taqozo qiladi. Ammo ba'zida tavba bilan yo qilgan gunohini o'chiradigan savobli ish bilan, yo qilgan ishiga kafforat bo'ladigan musibatga uchrash sababli yo biror shafoatchining shafoati bilan, eng muhimi mehribonlarning mehriboni bo'lgan Zotning rahmati tufayli bu hukm ko'tarilishi ham mumkin. Shunday bo'lganidan keyin mazkur oyatni dalil qilib unga la'nat aytayotganlar, Yazid o'sha gunohidan tavba qilmaganini, Allohga istig'for aytmaganini qayerdan biladilar yoki uning gunohlarini o'chiradigan savoblari bo'lmagan deya oladilar-mi yoki qilgan ishlariga kafforat bo'ladigan musibatlarga uchramaganiga guvoh bo'lmaganlar-ku. Yoki Alloh taolo uni kechirish yo kechirmasligini aniq bilmaydilar-ku, vaholanki, Qur'oni karimda shunday xabar berilgan:

﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَغۡفِرُ أَن يُشۡرَكَ بِهِۦ وَيَغۡفِرُ مَا دُونَ ذَٰلِكَ لِمَن يَشَآءُۚ ﴾

“Albatta, Alloh O'ziga shirk keltirilishini kechirmas. Undan boshqani, kimni xohlasa kechirur”^{^[4]}.

Shuning uchun agar unga nisbat berilgan ishlar aniq bo'lgan taqdirda ham, Ahli sunna val-jamoa mazhabidagi “agar halol sanamasa, gunohi kabira mo'min bandani iymondan chiqarmaydi” hukmiga ko'ra u gunohkor mo'min bandadir. Gunohkor mo'min bandaning kechirilishiga shuncha ehtimollar bo'lgandan keyin unga la'nat aytgandan ko'ra, u tavba qilgan deya “husni zon” qilib, tavbasini mehribonlarning mehriboni bo'lgan Zot qabul qilgan bo'lsa ajab emas, deyish afzaldir.

Unga la'nat aytadiganlarning ikkinchi dalillari bo'lgan “u Husayn roziyallohu anhuning qatl etilishiga sabab bo'lgan, shuning uchun unga la'nat aytish joiz bo'ladi” degan so'zlariga ham batafsil javoblar berilgan. Hujjatul Islom imom G'azzoliy rahmatullohi alayhning javobi javoblar ichidagi ajoyibidir: “Agar Yazidga la'nat aytish joizmi? Chunki u Husayn roziyallohu anhuni qatl qilgan yoki qatl qilishga amr qilgan kishidir deyilsa, aytamizki: “Bu aslo aniqligi sobit bo'lgan xabar emas, shuning uchun unga la'nat aytish u yoqda tursin, u Husayn roziyallohu anhuni o'ldirgan, yo o'ldirishga amr qilgan deb ham bo'lmaydi. Chunki aniq bo'lmasdan turib, musulmon kishini gunohi kabira qilishda ayblab bo'lmaydi...”. Agar Husaynning qotiliga Allohning la'nati bo'lsin, yo uni qatl etishga buyurganga Allohning la'nati bo'lsin desa bo'ladimi? deyilsa, aytamizki, “To'g'risi shuki, agar Husaynning qotili tavba qilmasdan o'lgan bo'lsa, unga Allohning la'nati bo'lsin deyish joiz bo'ladi, chunki uning tavba qilgandan so'ng vafot etgan bo'lishi ehtimoli bo'ladi. Zero, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning amakilari Hamza roziyallohu anhuni Vahshiy kofir holida qatl qilgan edi, so'ngra u kufrdan tavba qildi, qatl gunohi kabira, ammo kufr darajasiga etmaydi, shunga ko'ra hamisha ham bu gunoh sohibiga la'nat aytish joiz bo'lavermaydi. Tavba bilan qayd etilmagan paytda ham bu gunoh sohibiga la'nat aytishda xatar bordir, sukut qilishda esa xatar yo'q, shuning uchun sukut qilish avlodir”^{^[5]}.

Yazidga la'nat aytishni joiz hisoblaganlarning uchinchi dalillari “Yazidning askarlari Madina ahliga qanchalar xunrezliklar qilishgan, uning bunga yo'l qo'yib berganligi sababli unga la'nat aytiladi”, degan so'zlaridir. Muhaqqiq ulamolar bu da'volarini ham batafsil o'rganib chiqqanlar hamda qat'i va sobit yo'llardan rivoyat qilinmaganini va birortasi ham qabul qilishga yaroqli rivoyatlar emasligini isbotlaganlar. Modomiki, unga nisbat berilgan ishlar isbot etilmay shubha ostida qoldimi, shubhali dalillar bilan mo'min kishiga gunohi kabira nisbat berilmaydi, – deyishgan.

Hulosa qilib aytganda, Ahli sunna val-jamoaning jumhuri Yazid ibn Muoviyaga la'nat aytishni joiz sanamagan. Uning ishi haqida haddan tashqari gapni ko'paytiradigan xavorij va ba'zi mo''taziliy kabi firqalargina unga la'nat aytishgan.

KYeYINGI MAVZU:

Muqallid iymonining e'tiborli ekani

^{^[1]}لَمْ harfi fe'lni hozirgi zamondan o'tgan zamonga aylantirgani uchun qalb (aylantirish) harfi ham deb nomlanadi.

^{^[2]} Ibn Kasir. Al-Bidaya van-Nihaya, 8-juz. “Maktabatush shomila”. – B. 2235.

^{^[3]} Hud surasi, 18-oyat.

^{^[4]} Niso surasi, 116-oyat.

^{^[5]} Abu Homid G'azzoliy. Ihyo ulumid-din, 3-juzi. “Maktabatush shomila”. –B 125.

Kutubxona

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Samarqand shayxul islomi

9.01.2025 2127 9 min.

Bu zotning to‘liq ismi Nasr ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Ibrohim Abu Lays as-Samarqandiy al-Hanafiydir. Samarqandda tavallud topgandir. Samarqand o‘zining ko‘p olimlari bilan mashhur bo‘lgan hamda Samarqand ahli ilmni yaxshi ko‘rgan. Bu ma’lumotlar Najmiddin Umar ibn Muhammad Nasafiyni “Al qand fiy ulamai Samarqand” asarida keltirilgan.

Abu Lays Samarqandiy boshlang‘ich ta’limni Samarqandda olgan. So‘ng ulamolarining ko‘pligi bilan mashhur bo‘lgan Balxga ketadi. Ilmni mustahkamlab Samarqandga qaytadi. Abu Lays nafaqat Samarqand va Balx ulamolari orasida ilmiy mavqega ega, balki Hanafiy ulamolarining orasida ham o‘z mavqega egadir. Bunga bir qancha misollar dalolat qiladi:

Abu Lays Samarqandiyning kitoblari ustida ko‘plab ulamolar mashg‘ulotlar, darslar va imlolar olib borgan. Masalan birgina “Uyunil masoil” kitobiga ko‘plab ulamolar sharhlar bitgan. Jumladan, Muhammad ibn Abdul Hamid as-Samarqandiy al-’ala ul-Olam, Muhammad ibn Umar ibn Arabiy al-Joriy. “Al-Muqaddimatu fis-solati” asariga Jabroil ibn Hasan ibn Usman al-Janjaviy 752-hijriy sanada, Mustafo ibn Zakariyo al-Qirmoniy 809-hijriy sanada, Hasan ibn Husayn at-Tuluniy 909-hijriy sanada, Lutfulloh an-Nasafiy al-Kaydoniy 750-hijriy sanada va boshqa ulamolar sharhlar bitgan.[1]
Musannafotlar sohiblarining mashhurligi va ularning ko‘pligi.
Mazhab fuqaholaridan qilgan rivoyatlariga va qavllariga ko‘pchilik as'habul mutunlarning suyanishlari.
Ba’zi muhim kitoblar bilan shug‘ullanishi. Misol uchun, Abu Hanifaning “al-Fiqhul-akbar” va Muhammad ibn al-Hasanning “al-Jomi’us-sag‘ir asarlariga sharhlar bitgan.
Ta’lif qilgan ilmiy yo‘nalishlarini fiqh, tafsir, aqoid va mav’izalar bo‘yicha tartibga soldi.
Mazhabda tarjih as'hobidan bo‘lishligi.
Tafsir, fiqh, usul (din asoslari), aqida, xutbalar, zuhd bo‘yicha ko‘plab asarlar yaratgan buyuk alloma Samarqand shayxulislomi bo‘lganligi.

U yashagan davrda yurtimizda lug‘at, tafsir, hadis, fiqh ilmlari rivojlangan. Mana shunday ilmiy muhitda yashab ijod etgan alloma samarali meros qoldirgan. Uning “Bahr al-ulum” (“Ilmlar ummoni”), “Uyun al-masoyil” (“Masalalar sarchashmasi”), “Tanbehul-g‘ofilin” (G‘ofillarga tanbehlar”), “Bo‘ston al-orifin” (“Oriflar bo‘stoni”) kabi asarlari bizgacha yetib kelgan va nashrlar etilgan.

Allomaning tug‘ilgan yili sifatida muarrixlar hijriy 301-310 yillar orasi va 911-milodiy yilni ko‘rsatadilar. Olimning kunyasi Abu Lays, ya’ni “Laysning otasi”. “Lays” lug‘atda sher, arclon ma’nosini beradi. U zotning Lays degan farzandlari bo‘lganmi yoki “Abu Turob” singari majoziy laqabmi, noma’lum. Har holda kunya ekani aniq. Kunyasi bilan laqabi qo‘shib aytilar edi, masalan: "Faqih Abu Lays aytdi" kabi. Laqablaridan biri “al-Faqih” bo‘lib, shu laqab bilan mashhur bo‘lgan. Alloma fiqh ilmida yuksak martabaga erishgan, o‘z zamonasida unga teng keladigan olim topilmas edi. Faqih so‘zining
oldida arab tilidagi “al” artikli qo‘shilib, uni “al-Faqih” deb atalishi ham shunga ishoratdir.

Abu Laysning o‘zi ham “al-Faqih” laqabini yaxshi ko‘rar edi. Chunki, rivoyatlarga qaraganda, “Tanbehul g‘ofilin” kitobini yozgan mahallarida bir kecha u kishining tushlariga Nabiy sollallohu alayhi vasallam kirib, yozgan kitoblarini tutqazib: "Yo Faqih! Kitobingni ol!” deydilar. Uyg‘onganlarida kitoblarida Payg‘ambarimiz alayhissalom muborak qo‘llarini, izlarini ko‘radilar. Shundan keyin “Faqih” degan nomni yaxshi ko‘rdi va u tufayli ko‘p barokatlarga noil bo‘ladi. Ikkinchi unvoni “Imomul-huda”. Bu laqab bilan yana bir buyuk alloma Abu Mansur al-Moturidiy ham atalgan.

Abu Laysning vafoti haqida ham muarrixlar turli sanalarni ko‘rsatadilar. Dovudiy o‘zining “Tabaqot al-Mufassirin” kitobida 393-hijriy yilning jumod al-oxir oyining seshanba 11-kechasida vafot etgan, degan. “Javohir al-mo‘zi’a” asarida 373-seshanba kechasida, “Kashf az-zunun” asarida 376, yoki 383, yoki 375-hijriy yilda vafot etgan deyiladi. Arab merosi tarixida 373, yoki 375, yoki 393-hijriy vafot etgan deyilgan.

Ya’ni, alloma 985 va 1003-milodiy yillar orasida vafot etgan. Manbalarda uning oilasi haqida hech narsa yozib qoldirilmagan. Abu Lays Samarqandiy Samarqandda shayxul-islom darajasiga ko‘tarilgan. Lekin uning rasman qozi bo‘lgani haqidagi ma’lumot manbalarda kuzatilmaydi. U o‘z davrida eng zaruriy ilm – fiqhni egallagani bois, fatvolar aytishga loyiq bo‘lgan va uning fatvo hamda hikmatli so‘zlari kishilar orasida tarqalgan. Jumladan, Salohiddin Nohiy uning fiqhiy asarlari matni tuzilishiga ko‘ra o‘z tadqiqotida allomani madrasalarda mudarrislik qilganini taxmin qiladi. Shuningdek, Abu Lays tafsirida hadislar, rivoyatlar, qiroatlar, lug‘aviy manbalarga alohida ahamiyat berilishi ham uning mudarrislik qilganini tasdiqlashi mumkin. Abu Lays Samarqandiy ilmiy salohiyatining shakllanishida avvalo olim oilasida tavallud topgani ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa, keyinchalik Balx, Samarqand va Buxoro kabi muhim ilmiy mavqega ega bo‘lgan shaharlar olimlarining ta’lim-tarbiyalari sezilarli bo‘lgan. Abu Lays Samarqandiy Balxlik olimlarning Samarqandga kelishi, u yerga safar qilish munosabati bilan ilm o‘rgangan bo‘lsa, ayrim hollarda ularning asarlarini mutolaa qilish va o‘rganish orqali ularni o‘zining ustozi deb hisoblagan.

Abu Lays Samarqandiy shakllangan ilmiy muhit asosan hanafiy mazhabi olimlari ta’sirida bo‘lgan. Ko‘pchilik tarojum asarlarida Abu Lays Samarqandiyning ikki yoki uch ustozi zikr etiladi xolos. Bunga sabab balki olimga ko‘proq tahsil bergan ustozini zikr etish bilan kifoyalanish bo‘lsa kerak. Uning asarlarida o‘z davridagi ko‘plab olimlarning so‘zlari, rivoyatlari keltirilgan. Olim ularni o‘z asarlarida zikr etgan. Tadqiqot doirasida Abu Lays Samarqandiyning 24 ustozi aniqlandi. Tafsirida 20 ustozi, “Tanbih-l-g‘ofilin”da 4 ustozi zikr etilgan. Olimning barcha ustozlari hanafiy mazhabi ulamolari bo‘lib, ularning ko‘pchiliklarining silsilasi Nu’mon ibn Sobit Abu Hanifa, Abu Yusuf, Muhammad ibn Hasanga borib taqaladi. Bu ustozlarning ba’zilari haqidagi ma’lumotlar tarojum asarlarida zikr etilgan. Muhammad ibn Fazl Buxoro va Samarqandga kelgani va Samarqandda vafot etgani, Xalil ibn Ahmad Farg‘ona qozisi bo‘lgani va shu yerda yoki Samarqandda vafot etgani, Abu Ja’farning Buxoro va Samarqandga kelgani va Buxoroda vafot etgani haqidagi ma’lumotlar ularning Samarqand ilmiy muhiti bilan bog‘likligini ko‘rsatadi. Ular o‘z zamonlarining yetuk olimlari bo‘lib, Abu Lays Samarqandiyga ustozlik qilganlar Abu Lays Samarqandiy tafsirining O‘zRFA Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan nusxasining birinchi varag‘ida shunday ma’lumot mavjud: “Abul-Mahomid Muhammad ibn Ibrohim ibn Anush Hasiyriy “Hodiy Hasiyriy” asarining oxirgi qism ikkinchi – “Fatvo berishda ehtiyot qilish” nomli faslida shunday yozadi: 258/872 sanada vafot etgan Samarqand hofizi faqih Abu Lays: “Samarqandda 40 yil fatvo berdim, ushbu 40 yilda faqat ilgari o‘tgan ulamolarning so‘zlariga tayandim. Mening kitobimdan qiyomat kuni g‘iybatdan biror narsa chiqmaydi. O‘ng qo‘limni chap qo‘limdan ajratganimdan buyon yolg‘on gapirmadim, hech kimga qushning boshini suvga solib ko‘targanda boshida qolgan suvchalik yomonlik istamadim”, degan.

“Abu Lays fozil, taqvodor, buyuk imom bo‘lib, yuz ming hadisni yod bilgan. Vaki’, Muhammad ibn Hasan, Ibn Muborak, Abu Yusuf va boshqa olimlar kitoblarini mutolaa qilar edi. Uning ko‘plab asarlari bor”.

Barcha manbalarda Abu Lays Nasr ibn Sayyor hofiz, Nasr ibn Muhammad esa faqih deb atalgan. Yuqoridagi ma’lumotda Abul-Lays Nasr ibn Muhammad bilan hofiz Abu Lays Nasr ibn Sayyor ibn Fath haqidagi ma’lumotlar chalkashtirib yuborilgan. Shuningdek, ko‘rsatilgan vafot yili ham hofiz Abul-Lays vafot etgan yiliga yaqinroq keladi. Shu kabi ushbu ikki allomani adashtirish hollari manbalarda uchraydi.

Jumladan, u ikkisini bir olim deb ko‘rsatilgan o‘rinlar ham mavjud. Faqih Abu Lays Samarqandiyning Muhammad Shayboniyning kitobi bilan tanishganligi, o‘z ijodida Abu Yusuf, Muhammad ibn Hasan Shayboniy, Vaki’, Ibn Muboraklarning silsilalar orqali rivoyatlarini ko‘p keltirganligi sababli bu ma’lumotlar Abu Lays Nasr ibn Muhammadga tegishli deb hisoblash mumkin. U o‘zining tafsirida Muhammad ibn Hasan “As-Siyar al-Kabir” asaridan ma’lumot keltiradi.

Tug‘ilgan joyi Samarqanddir. “Bahr al-ulum” tafsirining kirish qismida u shahar haqida bunday deyiladi: “Arablar uni Siron ham deydilar. Safd vodiysining janubida joylashgan bu joy iqlimi yaxshi va katta shahardir”. Bir shoir bu yer haqida shunday degan edi:

Insonlar uchun oxiratda jannat bordur,
Bu dunyoning jannati Samarqanddur.

Bu shahar tolibi ilmlar maskani bo‘lgan. Bu yerga ulamo-yu fuqaholar, tasavvuf ahllari safar qilar edilar. Shuning uchun bu yer boshqa yurtlar ichida muhim ilmiy o‘rin egallab turar edi, chunki Abu Lays Samarqandiy qatorida u kishining olimlardan bo‘lgan sheriklari va do‘stlari ham ko‘p edi.

TII talabasi Mirzaqosim Saidmirzayev

[1] Tarixi at-turas al-arabiy. 1-jild, 3-juz, 107 va undan keyingi sahifalar.