QUR_''ONI KARIMDAGI ENG BUYuK OYaT
(Oyatal kursining fazilati)
Hurmatli jamoa! Bugungi ma'ruzamizda Qur'oni karim oyatlari ichida eng buyugi va ulug'i deb ta'riflangan, Payg'ambarimiz alayhissalom ertayu kech o'qib yurishni tavsiya qilgan, hadisi shariflarda bir qancha fazilatlari bayon qilingan, Baqara surasining 255-oyati bo'lmish, Oyatal kursi haqida suhbatlashamiz. Barchamizga ma'lum bo'lgan Oyatal kursi quyidagichadir:
اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ
ya'ni: “Allohdan o'zga hech qanday iloh yo'q, faqat Uning o'zi bordir! U tirik va abadiy turuvchidir. Uni mudroq ham, uyqu ham olmaydi. Osmonlar va Yerdagi (barcha) narsalar Unikidir. (Qiyomat kuni) Uning huzurida kim ham (gunohkorlarni) Uning ruxsatisiz shafoat qila olardi?! Allohodamlarning oldilaridagi va ortlaridagi bor narsani biladi. (Odamlar) Uning ilmidan faqat (U) istagan miqdoricha o'zlashtirurlar. Uning Kursiysi osmonlar va Yerni (ham) o'z ichiga sig'dira olur. U ikkisini muhofaza etish Uni toliqtirmas. U Oliy va Buyukdir” (Baqara surasi 255-oyat).
Endi ushbu “Oyatal kursi”ni qisqa tafsiri bilan tanishsak:
“Allohdan o'zga hech qanday iloh yo'q, faqat Uning o'zi bordir!” Alloh yakkayu-yagona, faqatgina Allohga ibodat qilinadi. Ungagina iltijo qilib, hojatlar so'raladi. Allohdan boshqaga ibodat qilish esa, katta adashish va Allohga shirk keltirishdir.
“U tirik va abadiy turuvchidir”. Allohning tirikligi azaliy va abadiy bo'lib, uni boshlanishi ham, tugashi ham yo'q. Alloh barcha borliqdagi narsani boshqaruvchi va yaratuvchidir. Allohning izni va yordamisiz biror-bir ko'kat o'smas, biror-bir barg to'kilmas, hech kim rizq topa olmas va biror-bir jonzot harakat qila olmas hatto nafas ham ololmaydi. Demak, Alloh taolo eru osmondagi barcha narsani boshqarib, ularni harakatga keltirib turadigan Zotdir. Ushbu “Al-Hay va Al-Qayyum” ismlarini ba'zi ulamolarimiz Ismi A'zam deb, bu ismlar bilan duo qilinsa ijobat bo'ladi deganlar. Bunga Payg'ambarlar alahissalomlarning quyidagi duolarini misol keltirganlar:
كَانَ دُعَاءُ عِيْسَى عَلَيْهِ السَّلاَمُ عِنْدَ إِحْيَاءِ الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللهِ: (يَا حَيُّ يَا قَيُّومُ)،
وَلمَّاَ أَرَادَ سُلَيْمَانُ عَلَيْهِ السَّلاَمِ عَرْشَ بِلْقِيْسِ، دَعَا قَائِلاً: (يَا حَيُّ يَا قَيُّومُ)،
ya'ni: “Iso alayhissalom Allohning izni bilan o'liklarni tiriltirishda “Yo Hayyu, yo Qoyyum” deb duo qilganlar. Sulaymon alayhissalom Bilqisning taxtini Allohning izni bilan oldilarida hozir bo'lishini xohlaganlarida “Yo Hayyu, yo Qoyyum” deb duo qilganlar”.
Demak, biz ham duolarimizda Alloh taoloning ushbu ikki ism-sifatini aytib, hojatlarimizni so'rashimiz ayni muddao bo'lar ekan.
Uni mudroq ham, uyqu ham olmaydi. Alloh doimo uyg'oq. Uni bir lahza ham uyqu olmaydi. “Solihlar gulshani” nomli kitobda ajoyib voqea keltirilgan: Bir kishi bir begona ayolga ko'ngil qo'ydi. O'sha ayol bir kecha o'z ehtiyoji uchun bir joyga ketgan edi, erkak uning ortidan ergashdi. Ikkisi xoli joyga borganda erkak ayolga fahsh ishni taklif qildi. Ayol unga: “Qara-chi, hamma uxlayaptimikan?” dedi. Haligi kishi ayol zinoga rozi bo'ldi deb o'ylab, tashqariga chiqdi, odamlar yashaydigan joylarni aylanib chiqdi. Hamma uxlayotganini ko'rib, xursand bo'lib, ortiga qaytdi. Kelib, ayolga hamma uxlayotganini aytdi. Ayol: “Alloh tabaroka va taolo-chi? U Zot ham uxlayaptimi?” dedi. Kishi: “Alloh taolo uxlamaydi, Uni mudroq ham tutmaydi”, dedi. Ayol: “Ha, Alloh uxlamagan va hech qachon uxlamaydi ham. Uning yaratgan maxluqotlari bizni ko'rmasa ham, Uning O'zi bizni ko'rib turadi. Mana shundan qo'rqish kerak”, dedi. Erkak bu so'zlardan larzaga tushib, ayoldan uzoqlashdi. Qilgan ishi uchun Alloh taolodan qo'rqib, astoydil tavba qildi. U vafot etgach, bir kishi uni tushida ko'rib, “Alloh taolo senga qanday muomalada bo'ldi?” deb so'radi. U: “Allohdan qo'rqib, tavba qilganim uchun gunohimni kechirdi”, dedi.
Osmonlar va Yerdagi barcha narsalar Unikidir. Osmonu erda nimaki bo'lsa, hammasining egasi Allohdir. Bu egalik umumiy bo'lib, hech narsani chetda qolirmaydi. Bu egalikni hech bir narsa chegaralay olmaydi.
(Qiyomat kuni) Uning huzurida kim ham (gunohkorlarni) Uning ruxsatisiz shafoat qila olardi?! Darhaqiqat, Alloh izn bergan zotlargina gunohkorlarni shafoat qiladi. Bu haqda Imom Qurtubiy rahmatullohi alayh bunday deganlar:
أَذِنَ اللهُ تَعَالَى لِلْأَنْبِيَاءِ وَالْأَوْلِيَاءِ وَالْعُلَمَاءِ وَالْقُرَّاءِ وَالصَّالِحِيْنَ باِلشَّفَاعَةِ لِمَنْ اِرْتَضَى لَهُمْ الشَّفَاعَةُ، فَيَشْفَعُونَ لِمَنْ أدخلوا النار
ya'ni: “Payg'ambarlar, avliyolar, ulamolar, qorilar va taqvodorlardan iborat Alloh O'zi rozi bo'lgan zotlarga shafoat qilishga ruxsat beradi. Natijada, ular do'zaxga kiruvchilarni shafoat qiladilar”.
Demak, hech kim birovni o'rtasiga tushib shafoatchilik qilishga jur'at qila olmaydi. Faqat Allohning O'zining izni bilangina, U bergan izn chegarasidagina shafoat qila oladi.
Alloh odamlarning oldilaridagi va ortlaridagi bor narsani biladi. Alloh taolo bandalarning avval qilgan, hozir qilayotgan va kejlajakda qiladigan ishlarini ham bilidi. Demak, banda har bir ishini Alloh ko'rib turganini his qilgan holatda qilishi va Qiyomat kuni har bir qilmishidan savol-javob bo'lishini his qilib turishi lozim.
(Odamlar) Uning ilmidan faqat (U) istagan miqdoricha o'zlashtirurlar. Demak, inson, ilmning cho'qqisiga chiqdim, deb jar solganda ham, Alloh izn bergan ozgina ilmga erishgan bo'ladi, xolos. Shuning uchun ham Hizr alayhissalom Muso alayhissalomga:
مَا عِلْمِي وَلاَ عِلْمُكَ مِنْ عِلْمِ اللهِ إِلاَّ كَمَا نَقَصَ هَذَا الْعُصْفُورُ مِنَ الْبَحْرِ
ya'ni: “Men bilan seni ilming Allohning ilmini oldida xuddi dengizdan chumchuq tumshug'ida suv olgandekdir”.
Demak, qaysi sohaning ilmini egallagan bo'lishimizdan qat'iy nazar, ilmimiz qanchaligidan aslo g'ururlanmasligimiz kerak.
Uning Kursiysi osmonlar va Yerni (ham) o'z ichiga sig'dira olur. Mazkur oyati karimani bunday nom olishiga sabab “Kursiy” so'zining oyat ichida zikri kelganidir. “Kursiy”ning lug'aviy ma'nosi o'rindiq, taxt, tayanch va kursidir. Oyatdagi “Kursiy” so'zini tafsir ilmi olimlari turli xil ma'nolarda tafsir qilganlar. Hasan Basriy rahmatullohi alayh: “Kursiydan murod Arshdir”, deganlar. Ibn Kasir rahmatullohi alayh esa: “Kursiydan murod Arsh emas. Arsh kursiydan kattadir”, degan. Abdulloh ibn Abbos raziyallohu anhu: “Kursiydan murod Alloh taoloning ilmidir”, – deganlar.
Aqida ulamolari: “Biz Allohning Arshi va Kursisi borligiga iymon keltiramiz. Bu ikki narsa, odamlarning arshi-taxti va kursisiga o'xshamaydi. U ikkisining hajmi, kayfiyati va sifatini faqat Alloh taoloning O'zi biladi. Bizning esa, ularni bilishga hojatimiz yo'q. Agar hojatimiz bo'lganida, Allohning O'zi bayon qilib bergan bo'lardi”, deydilar.
U ikkisini muhofaza etish Uni toliqtirmas. Ya'ni, Alloh taolo osmonlaru erni va ular ichidagi narsalarni saqlashdan va ularni to'xtovsiz boshqarib turishdan charchamaydi. Bu ish Unga hech qanday og'irlik qilmaydi. Bu sifat Allohning qudrati komil va cheksiz ekanligini ko'rsatadi.
U Oliy va Buyukdir. Alloh hamma narsadan yuqori va oliydir, Alloh hamma narsadan ulug'dir.
Imom Navaviy rahmatullohi alayh bu oyati karima haqida shunday deganlar:
"إِنَّمَا تَمَيَّزْتْ آيَةُ الْكُرْسِيِّ بِكَوْنِهَا أَعْظَمَ آيَةٍ لِمَا جَمَعَتْ مِنْ أُصُولِ الْأَسْمَاءِ وَالصِّفَاتِ مِنَ الْإِلاَهِيَّةِ وَالْوَحْدَانِيَّةِ وَالْحَيَاةِ وَالْعِلْمِ وَالْمُلْكِ وَالْقُدْرَةِ وَالْإِرَادَةِ، وَهَذِهِ السَّبْعَةُ أُصُولُ الْأَسْمَاءِ وَالصِّفَاتِ"
ya'ni: “Oyatal kursini eng ulug' oyat bo'lishining sababi – u o'zida Alloh taoloning ism-sifatlarining eng asosiylarini jamlagandir. Ular, Allohning ilohligi, yakkayu yagonaligi, tirik-barhayotligi, barcha narsani bilishi, barcha narsa Uni mulki ekani, barsa narsaga qodirligi va U xohlagan narsagina bo'lishidir. Mana shu ettisi Alloh taoloning eng asosiy ism-sifatlaridir”.
Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallam Qur'oni karimdagi eng buyuk oyat qaysi ekanini bildirish maqsadida sahobalar ichida katta qorilardan bo'lgan Ubay ibn Ka'b raziyallohu anhuga savol bilan murojaat qilganlar:
يَا أَبَا الْمُنْذِرِ، أَتَدْرِي أَيُّ آيَةٍ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ مَعَكَ أَعْظَمُ"؟ قَالَ: قُلْتُ: اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ. قَالَ: "يَا أَبَا الْمُنْذِرِ، أَتَدْرِي أَيُّ آيَةٍ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ مَعَكَ أَعْظَمُ"؟ قَالَ: قُلْتُ:{اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ}. قَالَ: فَضَرَبَ فِي صَدْرِي وَقَالَ: "وَاللَّهِ لِيَهْنِكَ الْعِلْمُ أَبَا الْمُنْذِرِ
(رواه الإمام مسلم عنْ أُبَيِّ بْنِ كَعْبٍ رضي الله عنه)
ya'ni: “Ey Abu Munzir! Allohning kitobidagi eng ulug' oyat qaysi ekanini bilasizmi?” – dedilar. “Alloh va Uning Rasuli biluvchiroq”, – dedim. U zot yana: “Ey Abu Munzir! Allohning kitobidagi eng ulug' oyat qaysi ekanini bilasizmi?” – dedilar. Men “Allohu laa ilaha illa Huval Hayyul Qayyum”, – dedim. Shunda U zot qo'llarini ko'ksimga qo'yib: “Allohga qasam, ey, Abu Munzir, senga ilm muborak bo'lsin”, – dedilar” (Imom Muslim rivoyatlari).
Bu hadisi sharifdan Qur'oni karimdagi eng ulug' oyat “Oyatal kursi” ekanini bilib olamiz.
“Oyatal kursi”ning bir qancha fazilat va foydalari mavjud bo'lib, quyida ulardan ba'zisini keltiramiz:
Abu Hurayra raziyallohu anhudan rivoyat qilinadi, “Rasululloh sallallohu alayhi vasallam meni Ramazon zakotini qo'riqlashga vakil qildilar. Birov kelib to'plangan egulikdan hovuchlab ola boshladi. Uni ushlab: “Hozir seni Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning huzurlariga olib boraman”, dedim. U: “Meni qo'yib yubor, bola-chaqam bor, juda ham muhtojman”, dedi. Uni qo'yib yubordim. Tong otganda Payg'ambarimiz alayhissalom: “Hoy, Abu Hurayra! Kechagi asiring nima qildi?” – dedilar. “Ey Allohning Rasuli, juda ham muhtojligidan, bola-chaqasining ko'pligidan shikoyat qilgan edi, rahmim kelib, qo'yib yubordim”, dedim. U zot: “Senga yolg'on gapirgan bo'lib, qaytib kelsa-chi?” – dedilar. Rasululloh alayhissalomning, “qaytib kelsa-chi”, deganlaridan uning yana kelishini bildim va poylab turdim. U kelib, yana egulikdan hovuchlab ola boshladi. Uni tutib oldim va: “Seni Rasulullohning oldilariga olib boraman”, dedim. U yana: “Meni qo'yib yubor, bola-chaqam bor, juda ham muhtojman”, dedi. Rahmim kelib, uni qo'yib yubordim. Tong otganda Payg'ambarimiz alayhissalom: “Hoy, Abu Hurayra, kechagi asiring nima qildi?” – dedilar. “Ey Allohning Rasuli, juda ham muhtojligidan, bola-chaqasining ko'pligidan shikoyat qilgan edi, rahmim kelib, qo'yib yubordim”, dedim. U zot: “Senga yolg'on gapirgan bo'lib, qaytib kelsa-chi?” – dedilar. Uchinchi marta poylab turib, yana ushlab oldim va: “Endi uch marta bo'ldi, seni, albatta, Rasulullohning huzurlariga olib boraman. Har safar qaytib kelmayman, deb yana kelasan”, dedim. U: “Meni qo'yib yuborsang, Alloh senga manfaat beradigan so'zlarni o'rgatib qo'yaman”, dedi. “Ular qanday so'zlar?” – dedim. “Ko'rpangga kirib yotganingda, “Oyatal Kursiy”ni o'qisang, Alloh tarafidan seni qo'riqchi qo'rib turadigan bo'ladi. Tong otguncha senga jinu shayton yaqinlashmaydi”, dedi. Ertasiga ushbu holatni Rasululloh sallallohu alayhi vasallamga aytsam, U Zot: “O'zi yolg'onchi bo'lsa ham, senga rost gapiribdi, dedilar va: “Uch kundan beri kim bilan gaplashayotganingni bilasanmi, ey Abu Hurayra?” – dedilar. Men “Yo'q”, dedim. U Zot alayhissalom: “O'sha Shayton edi”, dedilar” (Imom Buxoriy rivoyatlari).
Demak, Oyatal kursi o'qilgan uydan jinu shaytolar qochadi va o'qiguvchini Alloh taolo O'z hifzu himoyasida saqlaydi.
Har bir farz namozdan keyin Oyatal kursini o'qish – kishini jannatga kirishiga sababdir. Bu haqda Rasulimiz alayhissalom shunday marhamat qilganlar:
مَنْ قَرَأَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ دُبُرَ كُلِّ صَلاَةٍ مَكْتُوبةٍ ، لَمْ يَمْنَعْهُ مِنْ دُخُولِ الْجَنَّةِ ، إلَّا الْمَوتُ
(رواه الامام النسائي عن أبي أمامة رضي الله عنه)
ya'ni: “Kim har bir farz namozning ortidan Oyatal kursini o'qisa, uni jannatga kirishdan faqatgina o'lim to'sib turadi” (Imom Nasoiy rivoyatlari).
Namozdan keyin Oyatal kursini o'qish fazilati haqida boshqa hadisi sharifda shunday deyilgan:
مَنْ قَرَأَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ دُبُرَ كُلِّ صَلاَةٍ مَكْتُوبةٍ كَانَ فِي ذِمَّةِ اللهِ إِلَى الصَّلاَةِ الْأُخْرَى
(رواه الامام الطبراني عن الحسن بن علي رضي الله عنه)
ya'ni: “Kim har bir farz namozidan keyin Oyatal kursini o'qisa, keyingi namozgacha Alloh taoloning zimmasida bo'ladi” (Imom Tabaroniy rivoyatlari).
Demak, har bir farz namozidan keyin “Oyatal kursi”ni o'qishni odat qilgan kishini jannatga kirishi umid qilinadi. Shunday ekan, namozdan keyin o'qiladigan Oyatal kursi va tasbihlarga alohida e'tibor berib, Ularga doimiy amal qilib yurish katta ajrlar hosil bo'lishiga sabab bo'ladi.
Namozdan keyingi tasbehlar haqida Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallam quyidagicha marhamat qilganlar: “Kim har namozdan keyin o'ttiz uch marta “Subhanalloh”, o'ttiz uch marta “Alhamdulillah”, o'ttiz uch marta “Allohu akbar”, desa bu to'qson to'qqizta bo'ladi, yuzinchisida “Laa ilaha illallohu vahdahu laa sharika lahu, lahul mulku va lahul hamdu va huva ala kulli shayin qodir” ya'ni, “Allohdan o'zga iloh yo'q, u yakkayu yagonadir, uning sherigi yo'q, mulk unikidir, maqtov ungadir, u hamma narsaga qodirdir”, desa, garchi gunohlari dengiz ko'pigicha bo'lsa ham kechiriladi” (Imom Muslim rivoyatlari).
Namozdan keyin o'qiladigan Oyatal kursi va zikrlar Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallamning bizga qilgan tavsiyalari bo'lib, mustahab amaldir.
Hanafiy mazhabimiz ulamolari namozdan keyingi zikrlarni farz va sunnat o'rtasida emas, balki namozning oxirida o'qish sunnatga muvofiq bo'lishini ta'kidlaydilar. Bunga Oisha onamizdan naql qilingan quyidagi hadisni dalil qilib keltirishgan:
كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَا يَقْعُدُ إلَّا بِمِقْدَارِ مَا يَقُولُ: "اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَمِنْك السَّلَامُ
تَبَارَكْت يَا ذَا الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ" (رَوَاهُ الامام مُسْلِمٌ وَالامام التِّرْمِذِيُّ)
ya'ni: “Nabiy sallallohu alayhi vasallam (farz namozining oxirida) salom berganlaridan keyin faqat “Ey Alloh! Sen salomsan, salom sendandir, Sen muborak bo'lding, ey jalol va ikrom egasi!” deydigan miqdoricha o'tirardilar” (Imom Muslim va Imom Termiziy rivoyatlari).
Bu mavzuda Alloma ibn Obidin rahmatullohi alayh shunday deydilar:
وَأَمَّا مَا وَرَدَ مِنْ الْأَحَادِيثِ فِي الْأَذْكَارِ عَقِيبَ الصَّلَاةِ فَلَا دَلَالَةَ فِيهِ عَلَى الْإِتْيَانِ بِهَا قَبْلَ السُّنَّةِ بَلْ يُحْمَلُ عَلَى الْإِتْيَانِ بِهَا بَعْدَهَا لِأَنَّ السُّنَّةَ مِنْ لَوَاحِقِ الْفَرِيضَةِ وَتَوَابِعِهَا وَمُكَمِّلَاتِهَا فَلَمْ تَكُنْ أَجْنَبِيَّةً عَنْهَا فَمَا يُفْعَلُ بَعْدَهَا يُطْلَقُ عَلَيْهِ أَنَّهُ عَقِيبَ الْفَرِيضَة
ya'ni: “Namozdan keyingi zikrlar haqidagi hadislarda ularni sunnatdan avval qilish kerakligiga dalolat yo'q. Balki u hadislarni sunnatdan keyin zikr qilish deb tushuniladi. Chunki sunnatlar farzlarga qo'shiluvchi, ergashuvchi va ularni mukammal qiluvchidir. Sunnatlar farzlardan ayro emas. Sunnatdan keyin qilingan zikrlarni ham, farzdan keyin bajarilgan hisoblanadi” (“Raddul muhtor” kitobi).
Shuningdek, namozdan keyingi tilovati Qur'on va jamoat bo'lib duo qilishlar ham fazilatli amallardan bo'lib, dinimiz ko'rsatmalarida bu amallarga targ'iblar bordi. Sahobai kiromlar “Ey Rasululloh, qaysi duo eng qabul bo'lguvchi bo'ladi?”, deb so'rashganda, Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallam mana bunday javob berganlar:
جَوْفُ الَّيْلِ وَدُبُرُ الصَّلَوَاتِ الْمَكْتُوبَةِ
(رواه الترمذي عن ابي امامة رضي الله عنه)
ya'ni: “(Eng ijobatga yaqin duo) kechaning oxiri va farz namozlaridan keyingi duolardir” (Imom Termiziy rivoyatlari).
Shunday ekan, farzu sunnatlarni tugatgandan keyin Oyatal kursi, zikrlar, tilovati Qur'on va duo qilishlar ham Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallamning so'zlariyu fe'llariga mos kelib turganda, odamlardan ajralib qolib, ular sunnat namozini o'qishga turganda anchagina o'tirib qolish, natijada turli tushunmovchiliklar, ixtiloflar keltirib chiqarish ibodatning savobini ketkazib qo'yadi. Bu masalada nafsu xohishimiz bilan emas, balki sunnatga muvofiq yo'l tutsak, ayni muddao bo'lar edi.
Hulosa qilib aytganda zikru tasbehlar hech qanday xarajat talab qilmaydigan, insonga mashaqqat yuklamaydigan amallardir. Lekin ular tilga oson bo'lishiga qaramay, Qiyomat kuni amallar tarozusini to'ldirib, og'ir bosadi. Bu Alloh taoloning biz Islom ummatiga bergan katta imtiyozi va marhamatidir. Diyorimizda qadimdan ushbu go'zal Nabaviy tavsiyalarga amal qilib kelinmoqda va buning ba'zilar da'vo qilgani kabi shariatimizga zid keladigan joyi yo'q.
Alloh taolo barchamizni imon, islomda bardavom qilib, zikru tasbehlarga bo'lgan muhabbatlarimizni bunda-da ziyoda aylasin! O'qiladigan Oyatal kursi va zikru duolarimizning barakotidan Alloh taolo elu yurtimizni turli balo va ofatlardan saqlasin! Omin!
Barcha musulmonlar ommasi o‘tganlarga atab, jumladan, qabristonda Qur’on tilovat qilishga odatlanganlar. Turli mazhablarning ulamolari bu ishga o‘z fatvolarini berganlar. Ammo ba’zi kishilar bu ishga ham xilof qilishgan. Ular «Dastlabki paytda bu ish bo‘lmagan» degan gap bilan odamlarni o‘tganlarga atab Qur’on tilovat qilishdan qaytaradilar. Ha, boshqalarni qaytaradilar. O‘zlari bu ishni qilmaslik bilan kifoyalanmaydilar, aynan boshqalarni ham qaytaradilar. Ularning bu borada avval aytib o‘tilgan gapdan boshqa dalillari yo‘q. Ammo «Dastlabki paytda bu ishning ommaviy ravishda bo‘lmaganining o‘zi uni qilmaslikka dalil bo‘la oladimi?» degan gap ularning xayollariga ham kelmaydi.
Muhtaram o‘quvchilarimizga o‘zimizga bu masalada kelgan ko‘plab savollarga berilgan javoblardan birini namuna tariqisida taqdim etamiz.
Savol: Assalomu alaykum, Shayx hazratlari!
Qabristonda Qur’on tilovat qilish haqida ma’lumot bersangiz.
Javob: Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Imom Jaloluddin Suyutiy o‘zlarining «Sharhus-suduri bi sharhi holil mavta val quburi» nomli kitoblarining «Dafn paytida aytiladigan narsalar bobi»da jumladan, quyidagilarni keltiradilar:
Abdulloh ibn Umar roziyallohu anhumodan rivoyat qilinadi:
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning «Agar sizlardan biror kishi vafot etsa, uni ushlab turmanglar. Qabriga tez olib boringlar. Bosh tomonida Fotiha o‘qilsin. Qabrning oyoq tomonida Baqara surasining oxiri o‘qilsin», deganlarini eshitdim».
Tabaroniy va Bayhaqiy rivoyat qilishgan.
Abdurrahmon ibn Alo ibn Lajlajdan rivoyat qilinadi. U o‘g‘illariga:
«Qachon meni qabrimga qo‘ysang, «Bismillahi va ala sunnati Rasulillahi sollallohu alayhi vasallam», denglar. So‘ngra ustimga tuproq tortinglar. Keyin bosh tarafimda Baqaraning avvali va oxirini qiroat qilinglar. Chunki men Ibn Umarning shuni mustahab sanaganini ko‘rganman», dedi».
Bayhaqiy rivoyat qilgan.
Yana o‘sha kitobning «Mayyitga yoki qabrga Qur’on qiroat qilish bobi»da imom Jaloluddin Suyutiy rahmatullohi alayhi quyidagilarni yozadi:
«Musulmonlar barcha asrlarda hech qanday inkorsiz jamlanib, o‘liklariga qiroat qilib kelmoqdalar. Shunday ekan, bu narsa ijmo’ bo‘ladi. Bularning hammasini Hofiz Shamsuddin Abdul Vohid Mavdisiy Hanbaliy shu masala bo‘yicha ta’lif qilgan juzida zikr qilgan.
Qabr tepasida qiroat qilishga kelsak, bizning as'hoblarimiz va boshqalar uning shariatda borligiga jazm qilganlar.
Za’faroniy aytadi: «Shofe’iy rahimahullohudan qabr oldida qiroat qilish haqida so‘radim. «Hechkisi yo‘q», dedi.
Imom Ahmad ibn Hanbal avval buni inkor qilar edi, chunki unga biror rivoyat yetmagan edi. Unga rivoyat yetganda, o‘z fikridan qaytgan».
Imom Jaloluddin Suyutiyning «Sharhus-suduri bi sharhi holil mavta val quburi» nomli kitobida zikr qilingan, qabr ustida qiroat qilishga hujjat bo‘lgan rivoyatning imom Ahmad ibn Hanbalga qanday yetganini shayx Abdulfattoh Abu Fudda rahmatullohi alayhining «Salasu rasoila fiy istihbobi duoi va raf’ul yadayni fiyhi ba’das-salavotil maktuba» nomli kitobiga yozgan muqaddimasida o‘qiymiz:
«Ibn Qayyum «Kitobur-ruh»ning avvalida zikr qiladi: «Hallol aytdi:
«Hasan ibn Ahmad Varrovdan, u Ali ibn Muso Haddoddan rivoyat qiladi:
«Ahmad ibn Hanbal va Muhammad ibn Qudoma Javhariy bilan birga janozada edim. Mayyit dafn etilgach, ko‘zi ojiz bir kishi qabr oldida o‘tirib, tilovat qila boshladi. Shunda Ahmad ibn Hanbal unga:
«Ey sen! Qabrning yonida qiroat qilish bidatdir!» dedi.
Qabristondan chiqqach, Muhammad ibn Qudoma Ahmad ibn Hanbalga:
«Ey Abu Abdulloh! Mubashshir Xalabiy haqida nima deysiz?» dedi.
«Ishonchli odam» dedi. So‘ng: «Undan biror narsa yozganmisiz?» dedi.
«Ha», dedi.
«Mubashshir menga Abdurrahmon ibn Alo Lajlajdan, u otasidan xabar berdi. O‘sha odam dafn qilinganidan so‘ng bosh tarafida Baqaraning avvali va oxirini o‘qishni vasiyat qilgan va «Ibn Umarning shunday vasiyat qilganlarini eshitganman», degan ekan», dedi.
Shunda Ahmad:
«Qaytib borib, haligi odamga ayting, tilovat qilaversin», dedi».
Imom Ahmadni Alloh rahm qilsin. U bilan haqning orasida adovat yo‘q edi» (7-8-betlar).
Ibn Abbos roziyalllohu anhumodan rivoyat qilinadi:
«Nabiy sollallohu alayhi vasallamning ba’zi as'hoblari qabr ustiga kapa tikib oldi. U yerning qabr ekanini bilmasdi. U yerda bir inson «Tabaarokallazii biyadihil mulku» surasini oxirigacha qiroat qilibdi. U Nabiy sollallohu alayhi vasallamning huzurlariga kelib: «Ey Allohning Rasuli! Men qabr ustiga kapa tikib oldim. U yerning qabr ekanini bilmasdim. U yerda bir inson «Taborak mulk» surasini oxirigacha qiroat qildi», dedi. Shunda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «U («Taborak» surasi) man qiluvchidir. U najot beruvchidir. Unga qabr azobidan najot beradi», dedilar».
Termiziy va Tabaroniy rivoyat qilishgan.
O‘likning qabr ichida turib Qur’on qiroat qilgani sobit bo‘lganidan keyin, tiriklarning qabr ustida turib qiroat qilishlarini nima uchun man qilish kerak?!
Shuning uchun bizda dafndan keyin Taborak surasini qiroat qilish odat bo‘lgan.
Boshqalarda, masalan, Libiyada Yosin surasini qiroat qilish odat bo‘lgan.
Ahli sunna val jamoa mazhabi bo‘yicha, ruh, ya’ni bayonga, nutq qilishga va xitobni fahmlashga qodir bo‘lgan jon jasadning o‘limi bilan yo‘q bo‘lib ketmaydi. U mavjud holda bo‘ladi. O‘lganlarning ruhlari to‘planadi. Azob va savob ham ruhga, ham badanga bo‘ladi. Ruh badandan ajraganidan keyin ham uning ne’matlanishi yoki azoblanishi davom etadi.
Mayyit o‘zining tirik yaqinlarining holini bilib turadi. Ularning yaxshi ishlaridan xursand, yomon ishlaridan xafa bo‘ladi.
Mayyit o‘zini ziyorat qilganlarni biladi va ular ma’ruf ish qilsalar, foyda oladi, munkar ish qilsalar, ozorlanadi.
Hanafiy mazhabi bo‘yicha, qabrlarni ziyorat qilish erkak va ayollarga mandubdir. Boshqa mazhablar, ayollarning qabrlarni ziyorat qilishi joiz emas, deganlar.
Qabr ziyorati juma, shanba, dushanba va payshanba kunlari bo‘lgani yaxshi. Ziyorat va duo tik turgan holda bo‘lgani afzal.
Ziyoratchi Yosin surasini qiroat qilishi mandubdir. Buni «Al Bahrur-roiq» kitobining sohibi va Zayla’iy Anas roziyallohu anhudan rivoyat qilganlar. Unda Rasululloh alayhissalom:
«Kim qabristonga kirganda Yosin surasini qiroat qilsa, Alloh o‘sha kuni ularga yengillik beradi va unga o‘sha yerdagi narsalar adadicha hasanotlar bo‘ladi», deganlar.
Imom Ahmad, Ibn Moja, Abu Dovud va Hokim Ma’qal ibn Yasor roziyallohu anhudan rivoyat qilgan hadisda shunday deyiladi:
Ma’qal ibn Yasor roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam: «O‘liklaringizga Yosinni qiroat qiling», deganlar.
Shuningdek, Fotiha surasi, Baqara surasining avvalidan «muflihun»gacha, Oyatul-Kursiyni, «Amanar-rasulu»ni, Mulk surasini, Takaasur surasini, «Qul a’uuzu bi Robbil falaqi» hamda «Qul a’uuzu bi Rob-binnasi»ni uch martadan va Ixlos surasini uch, yetti yoki un bir marta o‘qisa, yaxshi bo‘ladi. Qiroatning savobini o‘tganlarga bag‘ishlab duo qilinadi. Vallohu a’lam.
Savol: Qabr boshida tilovat qilishni makruh deb bilar edim. Do‘stlarim menga ba’zi kitoblarni ko‘rsatib: «Mana bu yerda aytilishicha, qabr boshida tilovat qilsa bo‘lar ekan-ku», deb aytishmoqda. Yana «Mayyit ko‘milganda, savol-javob paytida kalovlanib qolar ekan, shuning uchun har qadamda, yo yetti qadamda tilovat qilish kerak», deyishmoqda. Men ularga dinning aslini, haqiqatini tushuntirmoqchi bo‘ldim. Isbot, dalil keltirolmaganim uchun ular gapimni hazm qila olishmayapti.
Javob:
Ma’qal ibn Yasor roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam: «O‘liklaringizga Yosinni qiroat qiling», dedilar».
Abu Dovud, Nasoiy, Ahmad va Ibn Hibbon rivoyat qilishgan.
Ulamolarimiz ushbu hadisi sharifni tushunishda uch xil ijtihod qilganlar.
Ba’zilari: «Hadisda «o‘liklaringizga» deganda «o‘lim to‘shagida yotganlar» nazarda tutilgan. Shuning uchun muxtazar kishiga Yosin surasini o‘qish lozim. Bu surada qayta tirilish, qiyomat, jannat va do‘zax, shaytonning fitnasidan hazir bo‘lish kabi masalalar zikr qilingani uchun aynan shu surani o‘qishga amr qilingan», deydilar.
Bu guruhdagi ulamolarning mashhurlari imom Molik va imom Shofe’iydir.
Ikkinchi toifa ulamolar imom Ahmad ibn Hanbal, hanafiylar, ba’zi molikiy va shofe’iylar bo‘lib, ular: «Qiroat o‘liklar uchungina qilinadi», deganlar va o‘z gaplariga mazkur hadisni va Islom ummatining amalini hujjat qilib keltirganlar. Shu bilan birga, o‘z nuqtayi nazarlarini quyidagicha sharhlaganlar:
1. Hadisda «o‘liklaringizga» deyilgan, «o‘lim to‘shagida yotganlaringizga» deyilgan emas. «O‘lik» lafzi haqiqatda o‘lib bo‘lgan shaxsga nisbatan ishlatiladi. Bu so‘zni o‘lim to‘shagida yotgan kishiga nisbatan ishlatish uchun ko‘shimcha dalil yoki ishora kerak. Bu yerda u narsa yo‘q. Imom Shavkoniy shuni aytadi:
«Muhib at-Tobariy: «Mazkur hadisga umumiy jihatdan amal qilish haqdir. Buni Doraqutniy keltirgan quyidagi hadis ham qo‘llaydi», deb ushbu hadisni keltiradi:
«Kim qabristonga kirib, «Qul huvallohu ahad»ni o‘n bir marta o‘qib, savobini o‘liklarga bag‘ishlasa, unga o‘liklar adadicha savob beriladi».
2. Qiroatning hikmatlaridan biri yengillik keltirishdir. Bu narsa muhtazarga matlub bo‘lganidek, mayyitga ham matlubdir.
«Musnadul Firdavs»da: «Qaysi bir banda o‘lgandan keyin uning oldida Yosin qiroat qilinsa, albatta Alloh unga yengillik beradi», deyilgan.
Imom Ahmad: «Mashoyixlar: «Qachon mayyit uchun Yosin qiroat qilinsa, unga yengillik beriladi», der ekanlar», degan.
3. Janoza namozida Fotiha surasi o‘qilishiga qiyos qilinadi.
4. Hadislarda qabrlarni ziyorat qilishda o‘liklarga salom berish talab qilingan. Agar mayyit basharning kalomi bo‘lmish salomdan unsu ulfat topar ekan, nima uchun Allohning kalomidan uns olmasligi kerak?!
5. Qur’on qiroat qilingan joyga sakina va rahmat nozil bo‘lishi ma’lum va mashhur. Nima uchun mayyit bor joyga sakina va rahmat nozil bo‘lmasligi kerak ekan?!
6. Hadisi sharifda rivoyat qilinganki, safarga chiqqan bir odam bilmasdan qabr ustiga kapa tikib oladi. Keyin qabr ichidagi insonning Taborak surasini oxirigacha qiroat qilganini eshitib, buni Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga zikr qilganida, u zot:
«U (Taborak surasi) man qiluvchidir. U najot beruvchidir. Unga qabr azobidan najot beradi», deganlar.
O‘likning qabr ichida turib Qur’on qiroat qilgani sobit bo‘lganidan keyin, nima uchun tiriklarning qabr ustida turib qiroat qilishlarini man etish kerak?!
Qiroatni man qiluvchi hech qanday dalil yo‘q. Ma’lumki, shariat bo‘yicha biror ishni qilishga ham, qilmaslikka ham dalil-hujjat bo‘lishi kerak. O‘likka qiroat qilishni man qiladigan dalil yo‘q.
Ushbu toifa ulamolar: «Bu gaplar Qur’on qiroat qilib, savobini bag‘ishlaganda aytiladigan gaplardir, agar savobini bag‘ishlaydigan bo‘lsa, bu gaplarga ham o‘rin qolmaydi, chunki unda duo ma’nosiga aylanadi, duodan mayyit manfaat olishini hech kim inkor qila olmaydi», deydilar.
Keyingi mavzu:
Ushbu masalaga Misr muftiysining javobi