Пайғамбар алайҳиссалом Аллоҳ таоло Қуръонда:
وَمَا كُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ
яъни: “Сиз илгари бирор китобни тиловат қилувчи эмас эдингиз ва қўлингиз билан хат ҳам ёзган эмас эдингиз. Акс ҳолда бузғунчилар, албатта, шубҳага тушган бўлур эдилар” (Анкабут сураси, 48-оят), деб гувоҳлик берганидек, ўқишни ҳам, ёзишни ҳам билмайдиган бесавод бир киши эдилар. Шунинг учун ҳам Расулуллоҳ саллаллоҳу лайҳи саваллам ўзларига келган ваҳийни нозил бўлиш вақтидаёқ ёдлаб олишга ҳаракат қилар эдилар. Бунга қуйидаги оятда ишора қилинган:
لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ. إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآَنَهُ. فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآَنَهُ. ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ.
яъни: “(Эй, Муҳаммад! Қуръонни) тезроқ (ёдлаб) олиш учун тилингизни у билан (кўп) ҳаракатлантираверманг. Зеро, уни (Сизнинг дилингизда) жамлаш ҳам, (тилингиздаги) қироати ҳам Бизнинг зиммамиздадир. Бас, қачон Биз (Жаброил тилида) уни ўқисак, Сиз ҳам уни ўқишга эргашинг! Сўнгра уни (Қуръонни) баён қилиб бериш ҳам, албатта, Бизнинг зиммамиздадир” (Қиёмат сураси, 16-19-оятлар).
Расулуллоҳ саллаллоҳу лайҳи савалламнинг бир нечта котиблари бўлиб, улар Қуръон оятларини суяк, ҳурмо барглари, япалоқ тош ва шунга ўхшаш нарсаларга ёзиб борар эдилар. Ёзилган оятлар Расулуллоҳ саллаллоҳу лайҳи савалламнинг уйларида турар, котиблар ҳам ўзлари ёдлашлари учун ундан кўчирма олар эдилар. Пайғамбар алайҳиссалом уларга ҳар бир оятни суранинг қайси жойига қўйилишини кўрсатиб берар эдилар.
Уламолар ўртасида суралардаги оятларнинг жойлашиш тартиби тавқифий (яъни, Расулуллоҳ саллаллоҳу лайҳи саваллам томонидан белгиланган) эканлиги ҳақида ҳеч қандай ихтилоф йўқ. Бунга Усмон ибн Ос разияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ушбу ҳадис далил бўлади. У киши шундай деганлар: “Мен Расулуллоҳ саллаллоҳу лайҳи савалламнинг ҳузурларида ўтирган эдим. Шу пайт У зот кўзларини бир юмиб очдилар ва шундай дедилар: “Ҳозир ҳузуримга Жаброил алайҳиссалом келиб мана бу оятни мана бу сурага қўйишимни буюрдилар”:
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ
яъни: “Албатта, Аллоҳ адолатга, эзгу ишларга ва қариндошга яхшилик қилишга буюради ҳамда бузуқчилик, ёвуз ишлар ва зулмдан қайтаради. Эслатма олурсиз, деб (У) сизларга (доимо) насиҳат қилур” (Наҳл сураси, 90-оят).
Сураларнинг жойлашиши тартиби ҳақида эса, уламолар бир нечта фикрлар билдиришган. Баъзилари, уни саҳобаларнинг ижтиҳодлари орқали тартиб қилинган деса, бошқалар, тавқифий деб айтишган. Бу фикрларнинг тавқифий дегани қувватлироқ. Дарҳақиқат, Қуръонни тўлиқ ёдлаган Ибн Масъуд разияллоҳу анҳу каби баъзи саҳобалар Пайғамбар алайҳиссалом билан Жаброил алайҳиссалом ўрталарида бўладиган Қуръон дарсларида ҳозир бўлишган. Ўшанда Қуръоннинг сура ва оятлари ана шу тартибда қироат қилинар эди.
Расулуллоҳ саллаллоҳу лайҳи савалламнинг энг машҳур котиблари тўрт халифа, Убай ибн Каъб, Зайд ибн Собит, Муовия ибн Абу Суфён, Язид ибн Абу Суфён, Муғира ибн Шуъба, Зубайр ибн Аввом, Холид ибн Валид разияллоҳу анҳумлардир. Абдуллоҳ ибн Масъуд, Солим ибн Маъқал, Муоз ибн Жабал, Убай ибн Каъб, Зайд ибн Собит разияллоҳу анҳумлар Пайғамбар алайҳиссаломнинг даврларида Қуръонни мукаммал ёдлаган саҳобалар жумласидандир.
Қуръондаги Маккий ва Маданий суралар
Юқорида айтиб ўтилдики, Қуръони карим қарийиб йигирма уч йил давомида нозил бўлди. Бу муддат икки қисмга бўлинади: Расулуллоҳ саллаллоҳу лайҳи саваллам Маккада ҳижратдан олдин яшаган ўн уч йил ва ҳижратдан кейин Мадинада яшаган ўн йил. Айнан мана шу жиҳатдан Қуръон суралари Маккий ва Маданийга ажратилади. Қуръони каримни тушунишда сураларнинг Маккий ва Маданийга ажратиш катта аҳамият касб қилади. Оятнинг носих (бекор қилувчи) ва мансух (бекор қилинган) эканлиги уни Маккий ёки Маданий эканлигини билишга боғлиқдир.
Уламолар ўртасида Маккий ва Маданий суралар ҳақида уч хил атама мавжуд:
Биринчи, Маккий деб Маккада нозил бўлган сурага айтилади, гарчи у ҳижратдан кейин нозил бўлган бўлса ҳам. Маданий деб, Мадинада нозил бўлган сурага айтилади. Бу фикрга биноан сафар вақтида (Макка ва Мадинадан ташқарида) нозил бўлган суралар Маккий ҳам эмас, Маданий ҳам эмас, балки у алоҳида учинчи қисмдир.
Иккинчи, Маккий – Макка аҳолисига қарата хитоб қилинган оятлар, Маданий – Мадина аҳолисига қарата хитоб қилинган оятлар.
Учинчи, энг машҳур фикр, Маккий – ҳижратдан олдин нозил бўлган сура, Маданий – ҳижратдан кейин нозил бўлган сура, гарчи у Маккада нозил бўлган бўлса ҳам. Мисол учун, Нисо сураси, Моида сурасининг 3-оятидаги “Бугун мен сизларга динингизни комил қилиб бердим” жумласи. Яҳё ибн Саламдан шундай ривоят ҳам бор: Маккада ва Пайғамбар алайҳиссалом Мадинага етиб бормай туриб йўлда нозил бўлган суралар Маккий, Мадинага келганларидан кейинги сафарлари давомида нозил бўлган суралар Маданийдир. Бундан ҳижрат сафари мобайнида нозил бўлган сурани ҳам Маккий деб аташ маълум бўлади.
Уламолар Қуръон сураларининг қайсилари Маккий ва қайсилари Маданий эканлиги устида тортишганлар. Баъзилар Қуръондаги 19та сура Маданий эканлигига уламолар иттифоқ қилганларини айтишган. Улар: Бақара, Оли Имрон, Нисо, Моида, Анфол, Тавба, Нур, Аҳзоб, Қитол, Фатҳ, Ҳужурот, Мужодала, Ҳашр, Мумтаҳана, Жумъа, Мунафиқун, Талоқ, Таҳрим, Наср. Қолган суралар Маккий бўлиб, уларнинг баъзисига иттифоқ қилинган бўлиб, уларнинг сони 71та, баъзиси устида ихтилоф бор, улар 24та. Маккий эканлиги устида ихтилоф бўлган суралар қуйидагилар: Фотиҳа, Юнус, Раъд, Ҳаж, Фурқон, Ёсин, Ҳадид, Соф, Тағобун, Инсон, Мутаффифин, Балад, Валлайл, Қадр, Баййина, Залзала, Одиёт, Такосур, Маъун, Кавсар, Ихлос, Фалақ, Нос. Эҳтимол бу суралар устидаги ихтилофнинг асосий сабаби, бу сураларнинг кўпчилигининг баъзи оятлари Маккий, баъзилари Маданий бўлганлигидир.
Маккий ва Маданий сураларнинг бир-биридан фарқи
Уламолар сураларнинг Маккий ёки Маданий эканлигини ажратадиган белгиларни аниқлашган бўлиб, улар қуйидагича;
Ўзбекистон мусулмонлари идораси
раисининг биринчи ўринбосари
Ҳомиджон Ишматбеков
https://t.me/tuhur
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Қиз бола бажара оладиган энг яхши иш – оддий (қилиш осон), доимий (қиз бола бутун умр, узлуксиз, ҳар куни қила оладиган), яхши таъсир кўрсатадиган, кўплаб савоб келтирадиган ишдир.
Биз бу сифатларни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сўзларидан, у зотнинг уйларидаги ҳолатлардан ўргандик.
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Аллоҳ учун энг суюкли амал – оз бўлса ҳам, бардавом амалдир», дер эдилар». Имом Муслим ривоят қилган.
Кичик бўлса ҳам, бардавом, мунтазам, доим қилинган ишлар кўп бўлса ҳам, бардавом бўлмаган ишдан яхши экан. Демак, савоб олиш учун, Аллоҳ бизни яхши кўриши учун фақат катта, кўп ишларни қилишга мажбур эмас эканмиз. Роббимизга биз қиладиган ишнинг катта-кичиклиги эмас, бардавом қилиниши суюкли экан. Кичик бир яхши амални ҳам доим, ҳар куни, канда қилмай бажарсак, Роббимизга суюкли бўлаверар экан.
Саҳоба ва тобеъинлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга эргашиш, ўрнак олиш учун у зотнинг кундалик ишларини, феълларини билишга жуда қизиқишар эди.
Буюк тобеъинлардан Масруқ ибн Аждаъ роҳимаҳуллоҳдан ривоят қилинади:
«Оиша розияллоҳу анҳодан «Расулуллоҳ қандай амални яхши кўрар эдилар?» деб сўрасам, «Доимий амални», дедилар.
Бошқа ривоятда Оиша розияллоҳу анҳо: «Расулуллоҳга энг суюкли амал – давомли бажариладиган амал эди», деганлар. Имом Бухорий ривоят қилган.
Яна бир тобеъин – Алқама ибн Қайс ҳам Нахаъийдан шунга ўхшаш ривоят келтирган:
«Мўминларнинг онаси Оишадан «Расулуллоҳнинг амаллари қандай эди?» деб сўраган эдим, «Расулуллоҳнинг амаллари дийма эди», дедилар».
Араблар «дийма» деб чақмоқсиз, момақалдироқсиз, узоқ ва сокин ёғадиган ёмғирни айтишади.
Оиша розияллоҳу анҳо айтадилар:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳар бир ишни мукаммал бажарар эдилар. Бетоб бўлиб ёки чарчаб ухлаб қолиб, тунги намозларини ўқий олмай қолсалар, кундузи ўн икки ракъат қилиб ўқиб қўяр эдилар». Имом Муслим ривояти.
Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам қайси ишга кўл урмасинлар, уни мукаммал бажарар эдилар, уни пухта, эътибор билан адо этар эдилар, энг асосийси – ўша ишда бардавом бўлар эдилар. Оиша онамиз бунга ҳаётий мисол келтириб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳар куни кечаси нафл намоз ўқиганларини, бирор марта қолдирмаганларини айтяптилар. Мабодо беморлик ёки чарчоқ туфайли ўқий олмай қолсалар, худди сиз билан биз фарз намознинг қазосини ўқигандек, кундузи ўн икки ракъат қилиб ўқиб қўяр эканлар. Бир амални давомий қилиш, уни бирор марта ҳам қолдирмасликка уринишнинг энг ёрқин мисоли мана шудир.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобаларининг ҳолатини доим назорат қилардилар, бир ишни бардавом қилган одамни мақтар эдилар, бирор ишни бир муддат қилиб, кейин ташлаб қўядиган кишини койир эдилар.
Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Аллоҳнинг Расули соллаллоҳу алайҳи васаллам менга «Тунги намозни баъзан ўқиб, кейин ташлаб қўядиган Фалончи каби бўлмагин!» деганлар». Имом Бухорий ривояти.
Энди сизга бир савол:
Ҳаётингизда давомли, узлуксиз қиладиган бирор ишингиз, яхши амалингиз борми?
Абдуллоҳ Абдулмуътий, Ҳуда Саъид Баҳлулнинг
“Қулоғим сенда қизим” китобидан Ғиёсиддин Ҳабибуллоҳ таржимаси.