Сайт тест ҳолатида ишламоқда!
07 Декабр, 2025   |   16 Жумадул сони, 1447

Тошкент шаҳри
Бомдод
06:10
Қуёш
07:35
Пешин
12:20
Аср
15:13
Шом
16:58
Хуфтон
18:16
Bismillah
07 Декабр, 2025, 16 Жумадул сони, 1447

Сўзлар билан сўзлашув: Олти, етти, олтмиш, етмиш...

26.10.2020   2628   2 min.
Сўзлар билан сўзлашув: Олти, етти, олтмиш, етмиш...

 

Бу сўзларни ҳар куни қайта-қайта ишлатамиз. Мақоллару ибораларимизни кўп ўринларда ҳам шу сўзлар безаган. “Олтмиш кун атон бўлгунча, олти кун буғра бўл”, “Олти мучанг омон бўлсин”, “ Олтмишгача ошир, етмишдан сўнг яшир”, “Етти ёшга етгунча ер тўқмоғин ерсан, етмиш ёшга етгунча эл тўқмоғин ерсан” каби ўнлаб мақолу ибораларимиз бор.

Эрванд Севортяннинг “Туркий тиллар этимологик луғати”да олти, етти, олтмиш ва етмиш сонлари ҳақида қизиқарли маълумотлар ва фаразлар айтилган. Карл Брокельман энг қадимги саноқ сонлар қаторининг охири етти бўлган, шунинг учун ҳам Хартман айтганидай етти рақами етиб келди маъносидаги “етди” сўзидан келиб чиққан ва “олти” сўзи паст, ост, кам маъноларини ифодалаб етти остидаги, пастидаги, еттидан кам деган маънони англатган деган.

Агар ростдан ҳам шундай бўлса, “олти” сўзи “олд” сўзидан эмасмикин? Олти “еттидан олдинги” маъносини ифодаламасмикин? Чунки туваликлар тилида “олти” “алды” сўзи билан ифодаланади. Маҳмуд Кошғарий “алтин” сўзини “ост, қуйи” маъносида изоҳлаган. Баъзи олимлар “олти” сўзининг илдизини олмоқ маъносидаги “ол” феълига тақайдилар. Лекин бу тахминни асосли деб бўлмайди.

Шу ўринда айнан “олти” ва “етти” сўзларига алоқадор “олтмиш” ва “етмиш” сўзлари ҳақида ҳам турли тахминлар бор. Масалан, Б.Мунчаки “олтмиш” сўзининг “миш” қисмини Авестога тақаб, “катта” маъносидаги “mas” сўзидан деган фаразни илгари суради. У ҳолда “олтмиш” сўзи “катта олти”, “етмиш” сўзи “катта етти” маъносини ифодалаши керак бўлади.

Лекин “олти” ва “еттига” боботарих қўшиб қўйган “миш” қўшимчаси ҳақида аниқ маълумотлар йўқ. Баъзи туркий тилларда, хакас, караим, телеут, шор тилларида “олтмиш” сони “алтон”, яъни “саксон”даги каби “олти ўн” шаклида қўлланади.

Адирнинг ажралиши

“Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да адир сўзига шундай изоҳ берилади: “Тоғларга яқин, тоғ этакларидаги алоҳида тепалик ерлар”. Изоҳда “алоҳида тепалик” дейилган. Алоҳида дегани ажралиб турадиган дегани. Ҳамма гап ана шунда! Қадимги тилимизда айирмоқ, ажратмоқ, фарқламоқ “адыр” деган сўз билан ифодаланган. Бу ҳақда “Қадимги туркий тил луғати”да айтилган. Юсуф Хос Ҳожиб худди шу сўзни икки хил шаклда “адыр” ва “азыр” шаклида қўллаган. Шу сўзлар қаторида “адырт” ва “азырт” сўзлари ҳам фарқ ва тафовутни, ажралишни билдирган. Демак, ҳозирги тилимиздаги “ажрат” сўзи худди шу “адырт” ва “азырт” сўзларидан келиб чиққан бўлиши керак.

Шу ўринда менда бир фараз пайдо бўлди. Модомики, “адыр” сўзи айирмоқ, ажратмоқ, фарқламоқ маъноларини англатар экан, унда алоҳида тепалик ер маъносидаги “адир” сўзи ҳам шунга алоқадор бўлиши керак.

Эшқобил ШУКУР

Мақолалар
Бошқа мақолалар
Мақолалар

Ўзбекистон халқига байрам табриги

07.12.2025   70   5 min.
Ўзбекистон халқига байрам табриги

Қадрли ватандошлар!

Сиз, азизларни, кўпмиллатли бутун халқимизни 8 декабрь – Ўзбекистон Республикаси Конституцияси куни билан чин қалбимдан самимий муборакбод этиб, барчангизга ўзимнинг чуқур ҳурматим ва эзгу тилакларимни изҳор этаман.

Ушбу қутлуғ айёмда барча ҳуқуқ ва эркинликларимиз, юртимиздаги тинчлик ва барқарорлик, бирлик ва ҳамжиҳатлик, ортга қайтмас демократик ислоҳотларимиз кафолати бўлган Асосий қонунимизнинг ҳаётимиздаги ўрни ва аҳамиятини янада чуқур ҳис этмоқдамиз.

Ҳеч шубҳасиз, халқимиз сиёсий-ҳуқуқий тафаккури ҳамда юксак хоҳиш-иродасининг ифодаси бўлган Конституциямизда муҳрлаб қўйилган қоида ва тамойиллар Янги Ўзбекистонни барпо этишда барчамиз учун беқиёс куч-ғайрат, ишонч ва илҳом манбаи бўлиб хизмат қилмоқда.

Бу ҳақда сўз юритганда, аввало, янада кенг ваколат ва масъулиятга эга бўлган миллий парламентимиз ҳамда илк марта маҳаллий Кенгашлар депутатлари орасидан сайланган раислар бошчилик қилаётган вилоят Кенгашлари, жамият бошқарувида ўрни ва нуфузи тобора ортиб бораётган маҳалла институти фаолияти мисолида халқ давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаи экани ҳақидаги конституциявий қоиданинг амалий тасдиғини кўрамиз.

Айниқса, янги парламентимиз томонидан жорий йилда судлар фаолияти ҳамда фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари кафолатларини кучайтиришга оид қонунлар ҳамда юртимизда дўстлик, ҳамжиҳатлик муҳитини мустаҳкамлаш, инклюзив жамият, ёшлар, хотин-қизлар масалалари, кам таъминланган инсонлар манфаатларини ҳимоя қилиш, камбағалликни қисқартириш, миллий қадриятларимизни асраб-авайлаш бўйича кўплаб муҳим қарорлар қабул қилинганини таъкидлаш лозим.

Маҳаллий кенгашлар ҳам ўз ҳудудларидаги долзарб ижтимоий муаммоларни ҳал этиш бўйича фаол иш олиб бормоқда. Улар томонидан ўтган даврда 25 мингдан зиёд масала муҳокама қилиниб, тегишли қарорлар қабул қилингани, мансабдор шахсларга 14 мингга яқин депутатлик сўровлари юборилгани ҳам шундан далолат беради.

Вакиллик органларини чинакам халқ минбари, халқ овозига айлантиришга қаратилган ислоҳотларимизнинг давоми сифатида 2026 йилнинг 1 январидан туман ва шаҳарларда ҳам ҳоким ва Кенгаш раислари вазифаларини алоҳида ажратиш бўйича тегишли чора-тадбирларни амалга оширамиз.

Бир сўз билан айтганда, халқ ҳокимиятчилиги, вакиллик демократияси, Конституция ва қонун устуворлиги каби конституциявий принципларга бундан буён ҳам содиқ қолиб, ушбу йўналишдаги ислоҳотларимизни янада қатъий давом эттирамиз.

Ҳурматли дўстлар!

Маълумки, сўнгги йилларда мамлакатимизда инсон қадри, аҳолининг ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлаш ҳар қачонгидан ҳам муҳим аҳамият касб этмоқда. “Конституция – инсон қадри, эркинлик, тенглик ва адолат гарови!” деган эзгу ғоя асосида ўтказилаётган бу йилги байрам тадбирлари орқали шу йўлда эришган ютуқларимиз чуқур таҳлил қилиниб, янги ва долзарб вазифалар белгилаб олинмоқда.

Кейинги вақтда барча соҳа ва тармоқларда қўлга киритаётган натижаларимизга шу нуқтаи назардан баҳо берар эканмиз, уларнинг замирида, энг аввало, инсонпарварлик ва халқпарварлик тамойиллари мужассам эканини ва улар ўз самарасини бераётганини алоҳида қайд этиш ўринлидир. Мисолларга мурожаат қиладиган бўлсак, жорий йилда аҳоли жон бошига даромад 3 минг 500 долларни ташкил этгани, мактабгача таълимда қамров 78 фоиз, олий таълимда эса 42 фоизга етгани, одамларимизнинг ўртача умр кўриш даражаси 73,8 ёшдан75,1 ёшга узайгани ва бошқа рақамларни келтириш мумкин.

Конституциямизга асосан давлат зиммасига юклатилган ижтимоий мажбуриятларни бажариш ҳамда юртимизда ижтимоий давлат барпо этиш борасида ҳам улкан ишлар амалга оширилмоқда. Хусусан, 1 миллион нафардан зиёд фуқаро камбағалликдан чиқарилди, камбағаллик даражаси 6,6 фоизга туширилди.

Иқтисодиётни барқарор ривожлантириш, халқимиз учун муносиб турмуш даражасини таъминлаш, мустаҳкам ҳуқуқий тизим ва очиқ жамият барпо этиш йўлидаги кенг кўламли ислоҳотларимиз дунё жамоатчилиги томонидан эътироф этилмоқда.

Масалан, 2025 йилда Барқарор ривожланиш мақсадлари индексида Ўзбекистон 19 поғона юқори кўтарилиб, Шарқий Европа ва Марказий Осиё минтақасида энг жадал ривожланаётган мамлакат сифатида қайд этилди. Глобал инновация индексида юртимиз Марказий ва Жанубий Осиё мамлакатлари бўйича кучли учликдан жой олди. “S&P”, “Fitch” ва “Moodyʼs” каби нуфузли халқаро агентликлар томонидан Ўзбекистоннинг суверен кредит рейтинги оширилди.

Нуфузли халқаро анжуман – ЮНЕСКО Бош конференцияси сўнгги 40 йил давомида биринчи марта Париждан ташқарида, яъни, Самарқандда муваффақиятли ўтказилгани ҳам жаҳон ҳамжамияти томонидан муҳим воқеа сифатида эътироф этилмоқда.

Азиз ва муҳтарам юртдошлар!

Ислоҳотларимиз ҳал қилувчи босқичга кираётган бугунги кунда биз Конституциямизнинг ҳар бир нормасини давлат ва жамият ҳаётида амалий фаолият мезонига айлантиришимиз зарур. Айниқса, ёшларимизга Асосий қонунимизнинг мазмун-моҳиятини чуқур ўргатиш, уларни конституциявий қадриятлар асосида юксак онгли ва ватанпарвар фуқаролар, сиёсий тафаккур ва ҳуқуқий маданият эгалари этиб тарбиялаш олдимизда турган ғоят муҳим вазифадир.

Фақат Конституция ва қонунларимизга чуқур ҳурмат, пухта ҳуқуқий билим ва амалий тажриба асосидагина биз давлат ва жамият бошқарувида фаол иштирок этиб, Ватан ва халқ олдидаги фарзандлик бурчимизни шараф билан адо эта оламиз. Шундагина Бош қомусимизнинг ҳаётбахш кучи, бунёдкорлик салоҳияти амалда янада ёрқин намоён бўлади.

Барчамиз учун миллий мустақиллигимиз, ғурур ва ифтихоримиз тимсоли бўлган Конституциямиз шарафланадиган ушбу қувончли айём муносабати билан сизларни яна бир бор чин дилдан табриклайман.

Сиз, азиз юртдошларимга сиҳат-саломатлик, бахт ва омад, оилаларингизга тинчлик-тотувлик ва фаровонлик тилайман.

Конституциямиз ва барча ютуқларимизнинг ижодкори бўлган мард ва олижаноб халқимиз доимо омон бўлсин!

 

Шавкат Мирзиёев,

Ўзбекистон Республикаси Президенти

МАҚОЛА