XI аср охирида Эронда юзага келиб, махфий равишда иш кўрган «Ҳашшошийлар» (арабча – ҳашиш (наша) чекувчилар, гиёҳвандлар) террорчилик оқими эса, ҳокимиятни эгаллаш мақсадида уларга хайрихоҳ бўлмаган ҳукмдорларга суиқасд уюштириш амалиётини олдинга сурган эди. Узоқ вақт ҳашшошийлар кўплаб ҳукмдорларга таҳдид солиб турган, ҳаттоки, айрим Европа мамлакатлари раҳбарлари ўз хавфсизликларини таъминлаш учун уларга тўлов тўлашга мажбур бўлган. Шу билан бирга, «ҳашшошийлар» замонавий террорчилар томонидан ҳам кенг қўлланилаётган, оддий кишилар ва ёшларга гиёҳванд моддаларни истеъмол қилдириб, ўлса шубҳасиз жаннатга тушишига ишонтирган.
Бузғунчилик ва зўравонликка асосланган, эътиқодий бирликка таҳдид солган бундай оқимлар фаолияти ўз даври уламолари томонидан қаттиқ қораланиб, султонлар томонидан таъқиб қилинганини алоҳида таъкидлаш лозим. Масалан, Умавий ва Аббосий халифалар хорижийларни бутунлай қириб ташлаш сиёсатини олиб борган эдилар. Ислом моҳиятига ёт бўлган бундай оқимларнинг барчаси охир оқибатда таназзулга дучор бўлган.
Шундай бўлса-да, исломнинг моҳиятига бутунлай зид бўлган юқоридаги ғоялар ва амалиёт шакллари кейинги даврларда ҳам ривож топганини айтиш жоиз. Исломда «инқилобий кураш» таълимотини яратган суриялик Аҳмад ибн Таймия (1263-1328)нинг турли ақидавий масалаларда ашъарийлик ва мотуридийликка зид фикрлари кейинчалик турли мутаассиб гуруҳ ва ҳаракатлар етакчилари мафкурасига асос бўлиб хизмат қилди. Бунинг натижасида бугунги кунда ҳам фаолият юритаётган экстремистик ҳаракатлар ўзига байроқ қилиб олган сохта салафийлик ҳаракати шаклланишига замин яратилди.
Аслида «салафийлик» араб тилидаги «салаф» сўзидан олинган бўлиб, «аждодлар», «аввал яшаб ўтганлар» маъноларини англатади. Ҳадисларга кўра, Пайғамбар Муҳаммад алайҳиссалом замонида ва ундан кейинги икки даврда яшаган мусулмонлар ҳақиқий салафлар саналади. Ислом уламолари илк мусулмонларни «салафи солиҳ», яъни «солиҳ аждодлар» деб ҳисоблашда якдилдир. Улардан кейинги даврларда яшаган мусулмонларга нисбатан «салаф» ёки «салафий»лар тушунчаларини ишлатиш мумкин эмас. Бироқ сўнгги йилларда «салафи солиҳларга эргашиш» шиорини ниқоб қилиб олган мутаассиб кучлар пайдо бўлганини алоҳида қайд этиш лозим.
Тарихий адабиётларда XVIII асрда ислом динини «асл ҳолатига қайтариш» байроғи остида «ад-Даъва ад-дамавия», яъни «қонли даъват» номини олган ҳаракатлар пайдо бўлган бўлса, XIX асрнинг иккинчи ярмидан ўз олдига халифаликка асосланган ислом давлатини барпо этиш вазифасини қўйган сохта салафийлик ғоялари «ислоҳотчилик», «панисломизм» ниқоби остида янгидан жонланди.
Сохта салафийларнинг асосий мақсади дунёвий давлат тамойилларини қоралаш ва инкор қилиш, давлатни тўнтариш орқали ҳокимиятни қўлга киритиш ҳамда халифаликка асосланган тузумни ўрнатишдир. Қандай шаклда чиқмасин ва қандай ғоя остида ҳаракат қилмасин, сохта салафийликнинг бузғунчилик моҳияти ўзгармай қолмоқда. Буни уларнинг Қуръон оятларнинг мажозий маъноси борлигини рад этиш, Пайғамбар Муҳаммад алайҳиссаломнинг туғилган кунини нишонлашни инкор этиш, ўзларига эргашмаган мусулмонларни кофирликда айблаш, бугунги кун билан эмас, балки ўрта асрлар тафаккури доирасида яшаш каби ислом асослари бузилишига олиб борадиган ғоялари мисолида ҳам кўриш мумкин. Шунингдек, ҳар қандай янгиликнинг «бидъат» ҳисоблаш, анъанавий мазҳабларни инкор қилиш, тасаввуфни умуман тан олмаслик, марҳумлар руҳига Қуръон тиловат қилиш ва хайр эҳсон қилиш мумкин эмас, деб ҳукм чиқариш ҳам сохта салафийликка хосдир.
Юқорида қайд этилганидек, Ибн Таймия ва унинг издошлари ақида ёки ибодат масалаларига кўпроқ эътибор қаратишган бўлса, сохта салафийликнинг кейинги давомчилари таълимотларида сиёсий ислоҳотларни амалга ошириш зарурлигини байроқ қилиб кўтардилар. Бу исломнинг сиёсийлашиши ва «ислом халифалигини тиклаш» ғояларининг кенг ёйилишига олиб келди. Ҳозирда сохта салафийлик ғоялари остида асосан Шимолий Африка, Яқин Шарқ, Кавказ ва Марказий Осиёнинг айрим ҳудудларида фаолият олиб борадиган ҳар акатлар жамиятдаги эътиқодий бирлик, барқарорлик ва тараққиёт учун реал таҳдидга айланган.
Бугунги кунга келиб, ўзини «Салафийлар» деб атаётган диний-сиёсий гуруҳлар «Ислом жамиятини қуриш давлатчиликнинг асоси бўлиши керак», деган шиор остида одамларнинг онги ва турмуш тарзидан миллий қадрият, урф-одатларни сиқиб чиқариш, шариат аҳкомларига кўр-кўрона риоя қилишга мажбурлаш, амал қилмаганларга нисбатан қаттиқ жазо қўллаш каби хатарли мақсадларни кўзлаб ҳаракат қилмоқдалар. Мутаассиблик кўринишларидан бўлган сохта салафийлик миллий маънавиятимиз, мустақиллигимизга реал таҳдид сифатида намоён бўлмоқда. Шундай экан, юртимиз тинчлиги, осойишталиги, равнақи ва фаровонлиги доимий ҳамда қатъий ҳаракатларни талаб этади.
Толибжон ЭРГАШЕВ,
Бувайда туман бош имом-хатиби