09 Январ, 2025, 9 Ражаб, 1446
09 Январ, 2025, 9 Ражаб, 1446
Иймоннинг ҳар бир мусулмонда даражаси бордир. Китобларда имоннинг даражаси, қуввати ва нурининг ортиб бориши баҳс мавзуси бўлиб келган.
Иймоннинг илк босқичи инсоннинг калимаи шаҳодат келтириб, мусулмон бўлишидир. Бу фақат мусулмон бўлишига кифоядир, яъни ишнинг боши, охири эмас... Ояти каримада айтиладики, Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм:
قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُل لَّمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِن قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ... (سورة الحجرات:14)
Қолатил аъробу оманно. қул лам туъминў ва локин қўлув асламно валаммо ядхулул имону фи қулубикум («Ал-ҳужурот»,14.) Аъробийлар: «Иймон келтирдик», дедилар. /Эй Муҳаммад, уларга/ айтинг: «Сизлар иймон келтирганларингиз йўқ лекин сизлар «Бўйинсўндик», денглар, /чунки ҳали-ҳануз/ иймон дилларингизга кирган эмасдир».
Маълум бўладики, Ҳазрати Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурига келиб, «мусулмонмиз» деган инсонларнинг баъзиси ноқис иймонли, баъзиси ҳануз шубҳаю гумонда, баъзиси мунофиқлар тоифасидан экан.
Унинг учун мўъминлар «Аллазина йўъминуна билғайби» дея иймон билан мадҳ этилгандирлар.
Фақат бу иймон турли воситалар билан аста-секин қувватланади. Бу нуқтадан сўнгра инсонларнинг Аллоҳга бўлган боғлиқлиги, турли сабаблар билан – бу сабабларга бироз кейинроқ тўхталаман – «илмал яқин»дан «айнал яқин»га, «айнал яқин»дан «ҳаққал яқин»га томон боради ва киши оқибатда «эҳсон» мақомига эришади. «Эҳсон» мақоми биласизки, ояти карималарда ва ҳадиси шарифларда билдирилади. Ҳадиси шарифда:
الاحسان ان تعبد الله کأنک تراه فان لم تکن تراه فانه يراک (خ. عن ابی هريرة)
Ал эҳсону ан таъбудаллоҳа кааннака тароҳу фаин лам такун тароҳу фаиннаҳу ярока – «Эҳсон Аллоҳни кўрган каби унга ибодат қилмоқликдир, гарчи сен Аллоҳни кўрмасанг ҳам у ҳар ерда ҳозиру нозирдир, Аллоҳ сени кўриб туради», – деб Жаброил алайҳиссалом Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга хабар беради. Инсоннинг оқибатда бу «эҳсон» мақомига етишиши асос қилиб олинади.
Бир мусулмон учун Аллоҳни билишда бу жиҳатлар жуда унумли, аҳамиятлидир. Буларга урғу бермоқ истайман. Аҳамиятига эътибор беришингизни хоҳлайман. Бир мусулмоннинг Аллоҳ ҳақидаги қуруқ билими кифоя эмас. Фақат «асмои ҳусно»сини билиши, Қуръон ўқиши, бу билимларни миясига жойлаштириши кифоя эмас. Бу билимни шарқшунослар ҳам, Шайтон ҳам жуда яхши билади.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга замондош бўлган яҳудийлар ва насронийлар у зоти шарифнинг дунёга келишларини кутаётган эдилар. Ҳақ пайғамбар бўлганини /камо яърифуна абноаҳум /ўз авлодларини билган каби билар эдилар. Бироқ, фақат билганлари уларни мушрикликдан қутқарган эмас. Билишнинг ўзи кифоя қилмайди... Нима қилиши керак?... Аллоҳ маърифатининг инсон ботинида ҳақиқий бир билим ҳолига айланиши учун банда, Аллоҳнинг севги ва ризолигини қозонадиган бир ҳолатга келиши керак. Аллоҳ бир қулни севмаса, унга ҳидоят бахш этмайди. Масалан:
وَاللّهُ لاَ يُحِبُّ الظَّالِمِينَ... (سورة آل عمران: 57)
Валлоҳу ло юҳиббуз-золимин / «Оли имрон» /57./ – «Аллоҳ золимларни севмайди», – деб буюрилади. Шунинг учун:
...وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ (سورة التوبة: 109)
Валлоҳу ло яҳдил қавмаз золимина «Ат-тавба»,109./ – «Аллоҳ золим қавмларни ҳидоят этмас», – деб буюрилади.
Қул Аллоҳга итоат этмаса, осий бўлса, у пайтда ҳам ҳидоят бермайди.
... وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ (سورة التوبة: 80)
Валлоҳу ло яҳдал қавмал фосиқина «Ат-тавба»,80./ – «Аллоҳ фосиқ қавмга ҳидоят бермайди». Шунга биноан зулм, исён, гуноҳларни тарк этади, обид ва Аллоҳга итоаткор бир қул бўлади ва бунга чуқур ихлос билан ҳаракат этади.
Аллоҳу таоло қулларига тақво билан ҳаракат қилишларини, тақвога амал қилишни амр қилади:
...وَاتَّقُواْاللّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللّهُ... (سورة البقرة:282)
Ваттақуллоҳа ва йуаллимукумуллоҳ/ «Ал-бақара»,282./ – «Аллоҳдан қўрқингиз! Аллоҳ сизларга /ҳақ-ҳидоят йўлини/ билдиради».
...وَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (سورة: 200)
Ваттақуллоҳа лаъаллакум туфлиҳун / «Оли имрон»200./ – «Ва Аллоҳдан қўрқингизким, /шунда/ шояд нажот топгайсизлар!» Яъни, Аллоҳ маърифати бир инсонга етиши, муяссар бўлиши учун бу инсоннинг ўзи тақво аҳлидан бўлиши лозим!... Билимни инсонга Аллоҳ беради. Шу бериши учун тақво лозим!.. Шунинг учун тақвога жуда катта аҳамият берилади.
Кейин нафсни ислоҳ этиши ва гўзал ахлоққа эга бўлиш керакдир. Қуръони Каримда буюриладики:
قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا 9 وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا 10 (سورة الشمس:90-10)
Қад афлаҳа ман заккоҳа ва қад хоба ман дассоҳо /»Аш-шамс»9-10./ - «Дарҳақиқат уни /яъни ўз нафсини-жонини иймон ва тақво билан/ поклаган киши нажот топди. Ва у /жонни фисқ-фужур билан/ кўмиб хорлаган кимса номурод бўлади». Шунга биноан нафсини ҳам ислоҳ қилиши керак.
Инсон қалбини поклаши керак. Аллоҳу Таоло инсоннинг суратига, шаклига, мавқе-мақомига, моддий тузилишига эътибор бермайди. Қалбига, амалларига, ниятларига қараб баҳо беради. Шунинг учун инсоннинг қалбини поклаши муҳимдир.
Албатта, бу ерда жуда катта бир масала бор... Суҳбатимиз охирлаб қолди, вақтимиз ҳам тугади. Лекин масаланинг асосий, жон томир нуқтаси будир: Ажабо, бир инсон тақвога, ихлосга қандай эга бўлади, нафсини қандай ислоҳ қилади, қалбини қандай поклайди, ахлоқини қандай гўзаллаштиради? Энг муҳим бўлган нуқта – ана шу!
"Ислом ва ахлоқ" китобидан олинди
Эргашилаётган мазҳаб соҳибларининг бу хусусда айтган сўзлари
«Фатавои ҳиндийя» китобида ҳанафий олимларинииг келтиришларича: «Маййит дафн этилгач, қабр олдида бир ҳайвонни сўйиб, гўштини тақсимлаб бўлгунча муддатда тиловат қилиб, маййитга дуо қилиш мустаҳабдир».
Муҳаммад ибн Ҳасан: «Ҳанафий мазҳаби машойихлари мана шу сўзни олишган», дедилар.
Аммо моликий мазҳаби машойихлари наздидаги эътимодли нарса бу амалнинг мустаҳаб эканлигидир.
Дасуқийнинг «Шарҳул кабийр»га ёзган хошиясида Ибн Ҳабиб мазкур амални «маҳбуб» деб атаган ва: «Агар имом Молик ушбу амални суннат қилиб олган кишини билсалар, кариҳ кўрардилар», деган.
Ушбу сўзни Ибн Рушд ҳам нақл қилган. Худди мана шу сўзни Ибн Юнус ҳам нақл қилган. Имом Лаҳмий эса «Қироат маҳбуб», деб эшитишни аъло кўрмаган. Ибн Ҳабиб Ёсин сурасини ўқишни «маҳбуб» деганлар. Бу икковларидан бошқаларнинг сўзларидан ҳам қироат мутлақ ҳолатда маҳбуб экани билинади.
Ваззоний Моликий «Навозилус-суғро» китобида келтиришича, қабрдаги қироат хусусида Ибн Рушд «Ажвиба» китобида, Ибн Арабий «Аҳкамул Қуръон» китобида, Фуртубий «Тазкира» китобида мисоллар келтириб, маййитнинг – хоҳ қабрда бўлсин, хоҳ уйида бўлсин, – қироатдан манфаат олиши айтилган.
Ушбу фикрни моликий мазҳабининг кўплаб уламолари ҳам нақл қилишган. Улар орасида Абу Саъид ибн Лубб, Ибн Ҳубайб, Ибн Ҳожиб, Лахмий, Ибн Арафа, Ибн Мавок ва бошқалар ҳам бор.
Шофеъий мазҳаби уламоларидан имом Нававий «Мажмуъ» китобида қуйидагиларни айтади:
«Қабрларни зиёрат қилувчилар учун аввало салом бериш ва зиёрат қилаётганда барча қабр аҳлига дуо қилиш мустаҳабдир. Ана шу саломи ва дуоси ҳадисдаги нарсаларга мувофиқ бўлиши лозим. Ва Қуръондан муяссар бўлганича ўқиб, ортидан дуо қилиши керак». Имом Шофеъий ва у кишининг соҳиблари мана шунга иттифоқ қилиб, далил келтиришган.
Имом Нававий «Ал-Азкор» китобида келтиришларича, маййит дафн қилиб бўлингач, бир ҳайвонни сўйиб, тақсимлангунича муддатда унинг ҳузурида ўтириш мустаҳаб амалдир. Ўтирганлар эса Қуръон тиловати, маййитга дуо, ваъз, хайр аҳлининг ҳикоялари ва солиҳларнинг ҳолатлари ҳақидаги суҳбатга машғул бўлишади. Имом Шофеъий ва у зотнинг асҳоблари: «Қуръондан баъзи қисмлар ўқилади. Агар Қуръоннинг барчаси хатм қилинса, яхшироқ бўлади», деб таъкидлашган.
Шунингдек, ҳанбалий олимлар ҳам қабр олдида Қуръон тиловатининг жоизлигини айтишган.
Аллома Мирдовий «Инсоф» китобида: «Қабр олдида қироат қилиш, икки ривоятнинг саҳиҳроғига қараганда, кароҳиятли эмас», деб айтган.
«Фуруъ» китобида имом Аҳмад ҳам далил келтирганлар. Ушбу китобнинг шарҳида: «Бу имом Аҳмаддан машҳурдир», дейилган.
Халлол ва у кишининг соҳиблари: «Қироат кароҳиятли эмас», дейишган. Кўпгина соҳиблар ҳам шунга иттифоқ қилишган. Улардан бири имом Қозий бўлиб, у киши бу фикрни «Важиз», «Фуруъ», «Муғний», «Шарҳ» китобларида келтирган. Ибн Тамим эса «Фоиқ»да келтирган.
Сийрат, таржимаи ҳоллар ва тарих китобларини ўқиганлар ҳам салафларнинг бу хусусдаги амалларини ва умматнинг ҳеч қандай инкорсиз унга эргашганларини, хусусан, Ҳанбалий ва аҳли ҳадис бўлмиш биродарларнинг ҳам бунга мувофиқ эканини кўради. Биз сўзимизнинг тасдиғи учун Ҳофиз Заҳабийнинг «Сияру аъломун-нубало» китобида Абу Жаъфар Ҳошимий Ҳанбалий (ҳижрий 470 йилда вафот этган) ҳақида ёзилган баъзи маълумотларни келтириш билан кифояланамиз. Бу зот ўз асрларида ҳанбалийларнинг шайхи бўлган. Вафот этганларида имом Аҳмаднинг қабрлари ёнига дафн этилганлар. Одамлар бир муддат у зотнинг қабрларини лозим тутиб ўтиришган. Айтилишича, қабрлари устида ўн мингта хатми Қуръон қилинган.
Ҳатто «Қабр олдида Қуръон тиловати бидъат ва бундай қилиш салаф ҳамда халафларнинг ишига хилоф», деган шайх Ибн Таймия вафот этганида ҳам қабри ва уйида хатми Қуръон қилинган. Буни Абдул Ҳодий Ҳанбалий ва бошқалар зикр қилишган.
Шунингдек, маййитга талқин қилиб туриш ҳам мустаҳаб амалдир. Рошид ибн Саъд, Замра ибн Ҳабиб ва Ҳаким ибн Умайрдан ривоят қилинади. Улар Химс аҳлидан бўлган тобеъинлардан эди. Улар: «Маййитни ерга қўйиб, устидан тупроқ тортилганидан кейин, одамлар тарқалишгач, ўша маййитнинг қабри устида туриб: «Эй фалончи! «Лаа илааҳа иллаллоҳу, ашҳаду аллаа илааҳа иллаллоҳу», деб уч марта айт. Эй фалончи! «Роббим Аллоҳ, диним Ислом, Набийим Муҳаммад алайҳиссалом», деб айтгин», дейди-да, кейин тарқалади», деб айтишган.
Абу Умома Бохилий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. У киши шундай дедилар: «Агар вафот этсам, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўликларга бажарилишини буюрган нарсаларни менга ҳам бажаринглар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизга қуйидагиларни буюрдилар: «Агар биродарларингиздан бири вафот этса, қабрига тупроқ тортилгач, ичингиздан бири қабр бошида турсин-да, сўнгра: «Эй фалончи ўғли фалончи», десин. У эшитади-ю, аммо жавоб бера олмайди. «Эй фалончи ўғли фалончи», десин. Шунда ҳалиги киши ўтириб олади. «Эй фалончи ўғли фалончи», десин. Маййит: «Аллоҳ раҳмат қилгур, бизни тўғри йўлга бошла», дейди, лекин сизлар буни ҳис қилмайсизлар. Шунда атрофдагилар: «Дунёдан чиқаётганингдаги нарсани зикр қил. Яъни «Лаа илааҳа иллаллоҳу ва анна Муҳаммадан Расулуллоҳ». Сен Аллоҳни Робб деб, Исломни дин деб, Муҳаммад алайҳиссаломни Набий деб, Қуръонни имом деб рози бўлгансан», десин. Чунки Мункар ва Накирнинг ҳар бири ўз соҳибининг қўлидан ушлаб: «Биз билан юр. Ҳужжати талқин қилинган кишининг ҳузурига бизни ўтирғизилмайди», дейди. Аллоҳ таоло унинг ҳужжатини иккови орасида тўсиқ қилади». Шунда бир киши: «Эй Аллоҳнинг Расули!
Агар онасини билмаса-чи?» деган эди, у зот: «(Бутун инсониятнинг онаси бўлмиш) Ҳаввога нисбат бериб: «Эй Ҳавво ўғли фалончи», дейилади», дедилар».
Ҳофиз ибн Ҳажар ушбу ҳадиснинг санадини «солиҳ» деганлар. Имом Зиё ҳам «Аҳком»ларида уни «кучли» деганлар.
Имом Нававий «Равза» китобида ушбу ҳадисни «заиф» деганлар. Лекин фазилат ҳақидаги ҳадисларда илм аҳли бўлмиш муҳаддис томонидан ишлатишга рухсат берилган. Ушбу ҳадисни бошқа саҳиҳ ҳадислар мустаҳкамлайди. Масалан, «Ўликларга субутни сўранглар» деган ҳадис ёки Амр ибн Оснинг васиятлари каби. Шом аҳли бу талқинга аввалги аср, яъни эргашиладиганлар замонидан буён амал қилиб келишади. Аллоҳ таоло: «Эслатгин, чунки эслатма мўминларга манфаат беради», деган (Зориёт сураси, 55-оят). Демак, банда эслатмага бу ҳолатда ундан-да ҳожатлироқдир.
Ибн Қайюм «Руҳ» номли китобида қуйидагиларни айтадилар: "Одамлар қадим пайтлардан то ҳозирги вақтимизгача, ҳадис собит бўлмаса ҳам, барча шаҳар ва асрларда ҳеч қандай инкорсиз бунга амал қилиб келишмоқда. Бу уммат мағрибдан машриққача ушбу одатни татбиқ қилган. У умматларнинг ақл ва маърифат жиҳатидан энг мукаммали бўлиб, ҳеч қачон эшитмайдиган ва ақл юритмайдиган кишига хитоб қилмайди. Бу нарсани бирор инкор қилувчи инкор ҳам қила олмайди. Балки бу аввалгиларнинг кейингиларга суннати бўлиб, кейингилар аввалгиларга эргашишади".
Кейинги мавзу:
Ўлганларга атаб Қуръон тиловат қилишнинг ҳукми;
Мавлид ва бидъат ҳақидаги ихтилоф.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 