БУ – «ЕТТИ ҚИРОАТ»НИНГ МАШОЙИХЛАРДАН, ИШОНЧЛИ УММАТДАН МАХЛУҚОТЛАРНИНГ АФЗАЛИ РАСУЛУЛЛОҲГАЧА БЎЛГАН МУТАВОТИР САНАДЛАРИДИР
Меҳрибон ва Раҳмли Аллоҳ номи билан
Жанобимиз уммий[1] Пайғамбар Муҳаммад алайҳиссаломга Аллоҳ таолонинг салоту саломи бўлсин. Буюк Қуръони Каримга нозик ҳақиқатларнинг маънавий хазиналарини жамлаган, махлуқотларидан танлаб олганига унинг калитларини бериб, натижада Қуръони Карим замиридаги мазмун, моҳият ва тушунчаларни ўзлаштирган, бандаларидан хоҳлаганини ўз Китобининг ҳифзу муҳофазасига хослаб, унга бу Китобнинг талаб ва одобларига амал қилишни илҳом қилган Аллоҳ таолога мақтовлар бўлсин. Бизларни хос танлаб олиб, тавфиқ бериб, шу Китобнинг ҳомили – кўтариб юрувчиси қилгани учун У Зотга ҳамду сано айтаман, бизларни эъзозлаб, тўғри йўлга ҳидоят қилгани учун шукр келтираман. Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ, У ягонадир, Унинг шериги йўқдир, деб гувоҳлик бераманки, бу гувоҳлик барча амаллар ҳавола ва ҳисоб қилинадиган Кунга захира бўлсин. Саййидимиз ва набийимиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоҳ таолонинг бандаси ва Расулидир, деб гувоҳлик бераман. У зот мураббийларнинг мураббийсига энг суюкли дўстдир. Аллоҳ таоло у кишининг доно аҳлу асҳобларига ҳам кўплаб дуруду салавотлар йўлласин. Аммо баъд:
Яратган Парвардигорининг мағфиратидан умидвор бўлган камина Абдуллоҳ Қорий ал-Ҳанафий[2] ал-Чиштий[3] шундай дейди:
«Илмларнинг энг аҳамиятлиси, энг мўътабари Қуръон илмидир. Зеро, у далолатлар билан барча илмни ўз ичига олгандир. Хусусан, унга муҳаққиқ уламолар, буюк тадқиқотчилар берилдилар, унинг бокира дурларининг юзидан пардани очдилар ҳамда уни мукаммал расмий равишда нақд қилдилар. Ибн ал-Жазарий[4] ўзининг «Таййиба»сида[5] айтадики:
«Қуръон ҳомиллари шарафга ҳақли,
Уммат буюклари яхшилик аҳли».
Қуръони Карим Аллоҳ таоло томонидан нозил қилинган китобларнинг энг улуғи бўлар экан, у нозил қилинган зот ҳам юборилган пайғамбарларнинг энг афзали бўлади. Бинобарин, унинг уммати ҳам инсонлар учун чиқарилган энг яхши умматдир. Қуръон ҳомиллари эса ана шу умматнинг энг шарафли кишиларидир. Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан Набий соллаллоҳу алайҳи васалламгошг шундай деганлари ривоят қилинади:
«Умматимнинг энг шарафлилари Қурьон ҳомиллари ва тун соҳибларидир».[6]
Имом Табароний Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Сизларнинг яхшингиз Қуръонни ўқиб, уни ўзгаларга ҳам ўқитганингиздир»,[7] деганлар.
Имом Бухорий Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳудан қилган ривоятда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дейдилар: «Сизларнинг яхшингиз Қуръонни ўрганиб, уни бошқаларга ҳам ўргатганингиздир».[8]
Имом Термизийнинг «Жомеъ»сида Абдуллоҳ ибн Масъуддан қуйидаги ҳадис ривоят килинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: «Аллоҳ таоло айтади: «Кимники Куръон менинг зикримдан ва мендан сўрашдан машғул қилган бўлса, мен унга сўрагувчиларга берадиганимнинг энг афзалинй бераман».[9]
Ушбу ҳадиснинг бошқа йўл билан қилинган ривоятида «Кимники Қуръон қироати: уни ўрганиш ёки ўргатиш менга дуо қилишдан ва мендан сўрашдан машғул қилиб қўйган бўлса...» деб келган.[10]
Бошқа бир ҳадиси шарифда: «Умматимнинг энг афзал ибодати Қуръон қироатидир», деганлар.[11]
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам айтадилар: «Кимки Қуръон ўқиса ва бирор кишига ўзига берилгандан кўра афзалроқ нарса берилган, деб ўйласа, аниқки, Аллоҳ улуғлаган нарсани кичик санабди».[12]
Яна шундай деганлар: «Кимки Қуръонни (қалбида) жамласа, унинг икки елкаси орасига пайғамбарлик жойлашибди, фақат унга ваҳий тушмайди, холос».[13]
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтадилар: «Кимки Қуръонни (қалбида) жамласа, Аллоҳ таоло уни то вафот этгунича ақлидан баҳраманд этади».[14]
У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам яна шундай дейдилар: «Қиёмат куни Қуръони Каримдан кўра мартабаси улуғроқ шафоатгўй бўлмайди, пайғамбар бўлсин, фаришта бўлсин ёки бошқа бўлсин».[15]
Бошқа бир ҳадисда: «Кимки Қуръон ўқиб юрган ҳолида вафот топса, Байтул атиқ (Эски уй, яъни Каъба) зиёрат қилинганидек, фаришталар унинг қабрини ҳаж қилурлар».[16]
Бу борада ҳадиси шарифлар жуда кўп.
Албатта, Аллоҳ таоло бу улуғ неъмат ва буюк тортиқни неъматларнинг эгаси бўлган Аллоҳнинг йўлидаги азиз биродаримиз, ҳурматли мухлис олим ва фозил Мулла Рўзи ибн Муҳаммад Толеъ Бухорийга Қуръонни тўла ёд олиш, унинг ҳарфлари махражларини таҳрир-таҳқиқ ва баён билан мукаммал адо этишни муяссар этиш ила бекаму кўст атр этди. Бу у кишининг ҳажга келиб, Маккаи Мукаррамада турган чоғлари – ҳижрий 1325 санада бўлди. У менинг ҳузуримда Қуръони Каримни бошидан охиригача етук ифода ва баркамол суратда таҳриру тажвид билан Шотибий тариқасида мукаммал ўқиб берди. У мендан «ижозат» беришимни сўради. Мен у кишига қаерда бўлмасин, қай тарафга бормасин, бу «ижозат»нинг уламолари тарафидан қўйилган шартга биноан ўқиши ва ўкитишига ижозат бердим. Маълум қиламанки, мен бу «ижозат»ни жанобим, ус-тозим, пешвойим ва пушти паноҳим фазилатли, баркамол зот хожамиз Шайх Иброҳим Саъд ал-Мисрий аш-Шофиъ-ий ал-Хилватийдан олганман. У киши эса ўз шайхи, моҳир устоз, етук аллома Шайх Ҳасан Бидир аш-Шофиъий ал-Хилватий ал-Мисрий Ал-Жарисийдан олганини айтган.
У муҳаққиқ тадқиқотчи жанобимиз Шайх Муҳаммад Мутаваллийдан;
У мутқин ва муҳаққиқ Саййид Аҳмад ат-Тиҳомийдан. Аллоҳ таоло унга гўзал муомала қилиб, унинг узра раҳмат ёғдирсин;
У Аҳмад Саламунадан;
У Саййид Иброҳим ал-Убайдийдан;
У эса бир нечта машойихлардан олган. Жумладан:
а) Мутқин муҳаққиқ шайх Абдурраҳмон ал-Ужҳурий ал-Моликий ал-Муқрий ал-Азҳарий ал-Аҳмадий ал-Ашъарий аш-Шозилий ал-Мисрий;
б) Муътамад олим, фозил, муҳаққиқ, замонанинг ягонаси Саййид Алий ал-Бадрий ал-Азҳарий аш-Шозилий ал-Аҳмадий ал-Мисрий;
в) Фазилатли, муътамад олим шайх Мустафо ал-Азизийлардир.
Шайх Абдурраҳмон ал-Ужҳурий ҳам бир нечта устозда ўқиганлар:
а) Шайх Абдуҳ ас-Сужоъий;
б) Шайх Аҳмад ал-Бақарий;
в) Шайх Аҳмад ал-Асқотий;[17]
г) Шайх Юсуф Афандийзода. У Қустантиния (Константинополь шаҳри) диёри қориларининг шайхи бўлган. Унга 1151 йили Миср қалъасида, муборак ҳажга келаётган пайтида ўқиб берган;
д) Шайх Муҳаммад ал-Азбаковий. У киши Ал-Жомиъул-Азҳар лақаби билан машҳур бўлган;
е) Шайх Абдуллоҳ аш-Шаймотий[18] ал-Мағрибий. У кишига ҳижрий 1151 йили Мадинаи Мунавварага қилган сафарлари чоғида ўқиб берган.
Саййид Алий ал-Бадрий ҳам бир нечта устозда ўқиганлар:
а) Шайх Аҳмад ал-Асқотий;
б) Шайх Юсуф Афандийзода;
в) Шайх Муҳаммад ал-Азбаковий;
г) Шайх Маҳфуз;
д) Шайх Абдуллоҳ аш-Шаймотий ал-Мағрибий. Шайх Абдуҳ ас-Сужоъий эса ўз асрининг муҳаққиқи марҳум Ибн ас-Самоҳда[19] ўқиган.
Шайх Аҳмад ал-Асқотий Абу ад-Димётийда;[20] У эса:
а) «Итҳоф» китобининг муаллифи муҳаққиқ Шайх Аҳмад ал-Банно;
б) Қироат илмининг тадқиқотчиси Шайх Султон ал-Маззоҳийларда ўқиган.
Шайх Аҳмад Султон эса Юсуф ад-Доний ал-Басирда ўқиган.
Юсуф Афандийзода жаноб Шайх Али ал-Мансурийда, Қустантинияга борган пайтлари ўқиган. Шайх Алий ал-Мансурий эса:
а) Олдин зикр қилинган «Итҳоф»нинг соҳибида (яъни Аҳмад ал-Баннода);
У Шайх Султонда;
б) Шайх Алий аш-Шабромуллисийда ўқиган. Шайх Аҳмад ал-Бақарий:
а) Шайх Муҳаммад ал-Бақарийда; У Шайх Абдурраҳмон ал-Яманийда;
У отаси Шайх Шаҳоза ал-Яманийда;
У Шайх Абдулҳақ ас-Санботийда ўқиган.
б) Шайх Алий аш-Шабромуллисийда;
У Шайх Абдурраҳмон ал-Яманийда ўқиган.
Юсуф ад-Доний ал-Басир ҳам ас-Санботийда ўқиган.
Шайх Муҳаммад ал-Азбаковий Шайх Муҳаммад ал-Бақарийда ўқиган.
Шайх Маҳфуз Шайх Алий ар-Рамлийда;
Ар-Рамлий эса Шайх Муҳаммад ал-Бақарийда ўқиган.
Шайх Абдуллоҳ аш-Шаймотий кўп кишиларда ўқиган. Жумладан:
Шайх Абдулхолиқ аш-Шаймотийдир. Унинг санади машҳур «Ал-Авқоф» китобининг соҳиби шайхулислом шайх Абдуллоҳ ад-Дастийга,[21] унинг санади эса Абу Амр ад-Донийга боғланади.
Шайх Шаҳоза эса Носир Табловийда ҳам ўқиган.
Санботий ва Табловий шайхулислом Закариё ал-Ансорийда;
У Шайх Ризвон ал-Уқбийда;
У «Таййиба»ни шарҳ қилган Муҳаммад ан-Нувайрийда;
Ан-Нувайрий эса ўзининг ҳамда ал-Уқбийнинг устози, қироат илмининг ҳақиқий тадқиқотчиси Шайх Муҳаммад ал-Жазарийда;
У порлоқ имом Ибн ал-Лаббонда;
У Шотибийнинг куёви Шайх Аҳмадда:
У Абулҳасан Алий ибн Ҳузайлда;
У Абу Довуд Сулаймон ибн ан-Нажоҳда;
У «Ат-Тайсир»[22]нинг муллифи Ҳофиз Абу Амр ад-Донийда ўкиган. Буни Имом ал-Жазарий «Ат-Ташҳиз»да айтган.
«Тайсир»даги етти қироатнинг санади
1 - Имом Нофеъ ал-Маданий қироати.
1) Имом Нофеъ ал-Маданийдан Ийсо Қолун орқали келган санад:
Ундан Ийсо Қолун қилган ривоят ҳақида бизга Аҳмад ибн Умар ибн Муҳаммад ал-Жийзий хабар қилган. У айтади:
«Бизга уни Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Мунир хабар қилган. У айтади:
«Бизга уни Абдуллоҳ ибн Ийсо ал-Маданий хабар қилган. У айтади:
«Бизга Қолун Нофеъдан хабар қилган».
(Абу Амр ад-Доний) айтади:
«Мен бу ривоят билан тўла Қуръонни устозим Шайх Абул-Фатҳ Форис ибн Аҳмад ибн Мусо ибн Имрон ал-Муқрий аз-Зарирга[23] ўқиб берганман». У киши айтганки:
«Мен бу ривоят билан тўла Қуръонни Абулҳасан Абдулбоқий ибн Ҳасан ал-Муқрийга ўқиб берганман. У киши айтганки:
«Иброҳим ибн Умар ал-Муқрийга ўқиб берганман. У киши айтганки:
«Абулҳасан Аҳмад ибн Усмон ибн Жаъфар ибн Савбонга[24] ўқиб берганман. У киши айтганки;
«Абу Бакр Аҳмад ибн Муҳаммад ибн ал-Ашъабга[25] ўқиб берганман. У киши айтганки:
«Абу Нашит Муҳаммад ибн Ҳорунга ўқиб берганман. У киши айтганки:
«Нофеъга ўқиб берганман».[26]
2) Имом Нофеъ ал-Маданийдан Усмон Варш орқали келган санад:
Ундан Усмон Варш қилган ривоят ҳақида бизга Мисрда қози бўлган Абу Абдуллоҳ Аҳмад ибн Маҳфуз хабар қилган ва айтган:
«Бизга Аҳмад ибн Иброҳим ибн Жомиъ хабар қилган ва айтган:
«Бизга Абу Муҳаммад Бакр ибн Саҳл хабар қилган ва айтган:
«Бизга Абу Муҳаммад Абдуссамад ибн Абдурраҳмон хабар қилган ва айтган:
Бизга Варш Нофеъдан хабар қилган».
(Абу Амр ад-Доний) айтади:
«Мен бу ривоят билан тўла Қуръонни Мисрдаги муқрий Абулқосим Халаф ибн Иброҳим ибн Муҳаммад ибн Хоқонга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен бу ривоят билан Қуръоннинг ҳаммасини Абу Жаъфар Муҳаммад (бир нусхада Аҳмад) ибн Усома ан-Нажибийга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен Исмоил ибн Абдуллоҳ ан-Наҳҳосга ўқиб берган-ман. У айтганки:
«Мен Абу Яъқуб Юсуф ибн Амр ибн Ясор ал-Азраққа ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен Варшга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен Нофеъга ўқиб берганман. Нофеъ ибн Абдурраҳмон ибн Абу Нуайм эса Жауннанинг мавлосидир. Куняси Абу Рувайм. Бошқача ҳам келган. Унинг асли Асфиҳондан бўлиб, қора танли эди. Дорул-ҳижранинг (яъни Мадинаи Мунавваранинг) қироатдаги имоми бўлган. У киши узоқ умр кўрган. Тобеъинлардан етмиштасида Қуръон ўқиган. Язид ибн ал-Қаъқоъ, Шайба ибн Насоҳ, Абдурраҳмон ибн Ҳурмуз ўшалар жумласидандир. Улар Абдуллоҳ ибн Аббосда, у киши Убай ибн Каъбда, у киши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламда ўқиганлар».
2 - Имом Ибн Касир қироати:
1) Ундан Муҳаммад ибн Қунбул қилган ривоят ҳақида
бизга Абу Муслим Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Алий ал-Бағдодий хабар берган. У айтганки:
«Бизга Ибн Мужоҳид хабар берган. У айтганки:
«Мен (бу ривоят билан) Қунбулга ўқиб бердим ва у айтди:
«Мен Абул-Ҳусайн Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Авф ал-Қавсийга[27] ўқиб бердим ва у айтди:
«Мен Абул Ихрит Ваҳб ибн Возиҳга ўқиб бердим ва у айтди:
«Мен Исмоил ибн Абдуллоҳ ал-Қистга ўқиб бердимва у айтди:
«Шибл ибн Аббод ва Маъруф ибн Мушконга ўқиб бердим. Улар:
«Биз Ибн Касирга ўқиб берганмиз», дейишган».
(Абу Амр ад-Доний айтади:)
«Мен ушбу ривоят билан Қуръоннинг ҳаммасини Форис ибн Аҳмад ал-Ҳимсий[28] ал-Муқрий аз-Зарирга ўқиб бердим. У айтди:
«Мен бу ривоят билан Абдуллоҳ ибн Ҳусайн ал-Бағдодийга ўқиб бердим. У айтди:
«Мен Муҳаммад ибн Мужоҳидга ўқиб бердим. У айтди:
«Мен Қунбулга ўқиб бердим».
2) (Ибн Касирдан) Аҳмад ал-Баззийнинг ривояти:
«Бизга бу ривоят ҳақида Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Котиб хабар берди ва айтди:
«Бизга Аҳмад ибн Мусо хабар берди ва айтди:
«Бизга Наср[29] ибн Муҳаммад аз-Заббий хабар берди ва айтди:
«Бизга Абу Базза[30] хабар берди ва айтди:
«Мен Икрима ибн Сулаймон ибн Умайр (бир нусхада Омир)га[31] ўқиб бердим ва у айтди:
«Мен Исмоил ибн Абдуллоҳ ал-Қистга ўқиб бердим ва у айтди:
«Мен Ибн Касирнинг ўзига ўқиб бердим. Баззий мана шундай деган».
(Абу Амр ад-Доний айтади:)
«Мен бу ривоят билан Қуръоннинг ҳаммасини Абулқосим Абдулазиз ибн Жаъфар ибн Муҳаммад ал-Муқрий ал-Форисийга ўқиб бердим. У менга айтдики:
«Мен Қуръоннинг ҳаммасини Абу Бакр Муҳаммад ибн Ҳасан ан-Наққошга ўқиб бердим. У менга айтдики:
«Мен бу ривоят билан Абу Рабиъа Муҳаммад ибн Исҳоқ ар-Рабъийга ўқиб бердим. У айтдики:
«Мен Баззийга ўқиб бердим».[32]
Бу иккинчи тўлин ой[33] Абу Муид[34] ибн Касир ал-Маккий Амр ибн Алқаманинг мавлоси бўлиб, тобиъийдир. Унинг асли форс авлодидан. У новча, йўғон, буғдойранг, кўзи кўкка мойил эди. Сочини ҳино билан бўяр эди. У саҳоба Абдуллоҳ ибн ас-Соиб ал-Махзумий, Мужоҳид ибн Жабр ва Дирбосда ўқиган. Абдуллоҳ ибн ас-Соиб эса Убай ибн Каъбда ўқиган. Мужоҳид ва Дирбос иккиси Абдуллоҳ ибн Аббосда, у киши Убай ибн Каъб ва Зайд ибн Собитда ўқиган. Улар Набий соллаллоҳу алайҳи васалламда ўқиганлар.
3 – Имом Абу Амр ибн Ало ал-Басрий қироати:
1) Абу Умар ад-Дурий ривояти:
«Бизга уни Абу Ийсо Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Абу Қатн[35] 318 санада хабар берган. Айтганки:
«Бизга Абу Халлод Сулаймон ибн Халлод хабар берган ваайтганки:
«Бизга Язидий Абу Амрдан нақл қилган».
(Абу Амр ад-Доний айтади:) «Мен бу қироат билан Абу Амр[36] тариқасига кўра, шайхимиз Абдулазиз ибн Жаъфар ибн Муҳаммад ибн Исҳоқ ал-Бағдодий ал-Муқрийга ўқиб берганман. У менга айтганки:
«Мен бу қироат билан Қуръонни Абу Тоҳир Абдулвоҳид ибн Умар ибн Абу Ҳишом ал-Муқрийга кўп марта, сон-саноқсиз ўқиб берганман. У киши айтганки:
«Мен бу қироат билан Абу Бакр ибн Мужоҳидга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен у билан Абуззаъро Абдурраҳмон ибн Абдусга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен Абу Умарга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен Язидийга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен Абу Амр (ибн Ало)га ўқиб берганман».
2) (Абу Амр ибн Алодан) Солиҳ Абу Шуайб ас-Сусий
ривояти:
«Бизга уни Халаф ибн Иброҳим ибн Муҳаммад ал-Муқрий хабар берган. У айтганки:
«Бизга Абу Муҳаммад Ҳусайн (бир нусхада Ҳасан)[37] ибн Рошиқ ал-Муаддал хабар берган. У айтганки:
«Бизга Абу Шуайб хабар берган.[38] У айтганки:
«Бизга Язидий Абу Амрдан нақл қилган».
(Абу Амр ад-Доний айтади:) «Мен Қуръоннинг ҳаммасини Форис ибн Муҳаммад ал-Муқрийга ушбу қироат билан мислайн ва мутақорибайнларнинг биринчисини изҳор ва идғом қилиб ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен худди шундай қилиб, Абдуллоҳ ибн Ҳусайн ал-Муқрийга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен худди шундай қилиб, Абу Имрон Мусо ибн Жарир ан-Наҳвийга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен Абу Шуайбга ўқиб берганман. У айтганки:
Язидийга ўқиб берганман. У эса «Абу Амрга ўқиб берганман», деган».
Ҳофиз Абу Амр ад-Доний айтади;
«Бизга усули идғомни Муҳаммад ибн Аҳмад Ибн Мужоҳиддан, у Абдурраҳмон ибн Абдусдан, у Абу Умар ад-Дурийдан, у Язидийдан, у Абу Амр(ибн Ало)дан нақл қилган. Шунингдек, бу (қироат) ҳақида бизга шайхимиз Абулҳасан хабар берган. У айтганки:
«Абдуллоҳ ибн Муборак Жаъфар ибн Сулаймондан, у Абу Шуайбдан, у Язидийдан, у Амрдан[39] ривоят қилган».
Бу учинчи тўлин ой Абу Амр ибн Ало ал-Басрий ал-Мозиний бўлиб, Бану Мозиндандир. Асли Казриндан.[40] Буғдойранг, бўйдор, насаби тоза, аслзода эди. Исми ҳақида ихтилоф қилинган. Баъзилар исми куняси бўлган, деса, баъзилар Забон бўлган, дейди, яна баъзилар бошқача айтган. Ҳижоз ва Ироқдаги тобеъинлардан бир жамоасида ўқиган. Жумладан, Ибн Касир, Мужоҳид Саъид ибн Жубайрда, улар Ибн Аббосда, у қиши Убай ибн Каъбда, у киши Набий соллаллоҳу алайҳи васалламда ўқиганлар.
4 – Имом Абдуллоҳ ибн Омир аш-Шомий қироати.
1) Ундан Ибн Заквоннинг ривояти:
«Бизга ундан Муҳаммад ибн Аҳмад хабар берган. У «Аҳмад ибн Мусо ибн Мужоҳид хабар берган», деган. У айтганки:
«Аҳмад ибн Юсуф ат-Тағлибий хабар берган. У айтганки:
«Абдуллоҳ ибн Заквон хабар берган. У айтганки:
«Абу Айюб ибн Тамим ат-Тамимий хабар берган. У айтганки:
«Яҳё ибн Ҳорис аз-Зимморий (бир нусхада ад-Дамморий)[41] хабар берган. У эса:
«Мен Ибн Омирга ўқиб бердим», деган».
Абу Амр (ад-Доний) айтади:
«Мен Қуръоннинг ҳаммасини ушбу қироат билан Абдулазиз ибн Жаъфар ал-Форисий ал-Муқрийга ўқиб бердим. У менга айтганки:
«Мен Абу Бакр Муҳаммад ибн ал-Ҳусайн ан-Наққошга ўқиб бердим. У айтганки: «Мен бу қироатни Абу Абдуллоҳ Ҳорун ибн Мусо ибн Шарик ал-Ахфашга ўқиб бердим. Ахфаш эса уни Абдуллоҳ ибн Заквондан ривоят қилган».
2) (Абдуллоҳ ибн Омир аш-Шомийдан) Ҳишом ривояти: «Бизга уни Муҳаммад ибн Аҳмад хабар берган. У: «Ибн
Мужоҳид хабар берган», деган. У айтганки: «Бизга Ҳасан ибн Абу Меҳрон ал-Жаммол хабар берган. У: «Аҳмад ибн Язид ал-Ҳулвоний хабар берган», деган. У: «Ҳишом ибн Аммор хабар берган. У Ирок ибн Холид ал-Миррий (бир нусхада ал-Музаний)[42] хабар берган», деган. У: «Яҳё ибн Ҳорис аз-Зимморийга ўқиб берганман», деган. У: «Абдуллоҳ ибн Омирга ўқиб берганман», деган».
Абу Амр (ад-Доний) айтади:
«Мен бу қироат билан Қуръоннинг ҳаммасини шайхимиз Абулфатҳга ўқиб бердим. У менга: «Бу қироат билан Абдуллоҳ ибн ал-Ҳусайнга ўқиб бердим», деган. У айтганки:
«Мен Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Абдуллоҳ ибн Абдонга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен ал-Ҳулвонийга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен Ҳишомга ўқиб берганман».
Бу тўртинчи сиймо Абдуллоҳ ибн Омир ад-Димашқий ат-Тобиъий бўлиб, Муғира ибн Абу Шиҳобга, у киши Усмон ибн Аффон ва Абу Дардо розияллоҳу анҳумга, улар Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга ўқиб берганлар.
5 – Имом Осим қироати.
1) Ундан Абу Бакр Шуъбанинг ривояти:
«Бизга уни Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Али ал-Котиб хабар берган. У айтади:
«Бизга ибн Мужоҳид хабар берган. У айтганки:
«Иброҳим ибн Аҳмад ибн Умар ал-Вакиъий хабар берган.
«У: «Отам (Аҳмад) хабар берган», деган. У айтганки: «Яҳё ибн Одам хабар берган». У айтганки: «Абу Бакр (яъни Шуъба) Осимдан нақл қилган».
Абу Амр (ад-Доний) айтади:
«Мен Қуръоннинг ҳаммасини бу қироатда Форис ибн Аҳмад ал-Муқрийга ўқиб бердим. У менга айтдики:
«Мен бу қироат билан Абулҳасан Абдулбоқий ибн ал-Ҳасан ал-Муқрийга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен Иброҳим ибн Абдурраҳмон ибн Аҳмад ал-Муқрий ал-Бағдодийга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен Юсуф ибн Яъқуб ал-Воситийга ўқиб берганман.
У: «Шуайб ибн Айюб ас-Сайрафийга ўқиб берганман», деган.
У: «Яҳё ибн Одамга, у Абу Бакрга, у Осимга ўқиб берган», деган.
Шунингдек, менга Форис ибн Аҳмад шундай деган:
«Мен ушбу қироат билан Абдуллоҳ ибн Ҳусайнга ўқиб берганман.
У менга хабар берганки, у Аҳмад ибн ал-Қофилонийга ўқиб берган.
У Аҳмадга, у Сайрафийга[43], у Яҳёга, у Абу Бакрга, у Осимга ўқиб берган».
2) (Осимдан) Ҳафс ривояти:
«Бизга уни Абулҳасан Тоҳир ибн Ғалбун ал-Муқрий хабар берган. У айтганки:
«Бизга Басрадаги Муқрий Абулҳасан Алий ибн Муҳаммад ибн Солиҳ ал-Ҳошимий аз-Зарир хабар берган. У айтганки:
«Бизга Абул-Аббос Аҳмад ибн Асҳал ал-Ушноний хабар берган. У айтганки:
«Мен Абу Муҳаммад Убайд ас-Саббоҳга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен Ҳафсга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен Осимга ўқиб берганман».
Абу Амр (ад-Доний) айтади:
Мен Қуръоннинг ҳаммасини ушбу қироат билан шайхимиз Абулҳасанга ўқиб берганман. У менга айтганки:
«Мен ал-Ҳошимийга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен: ал-Ушнонийга ўқиб берганман. У Убайдга, у Ҳафсга, у Осимга ўқиб берган».
Бу бешинчи сиймо тобиъий Осим ибн Абуннажуд бўлиб, куняси Абу Бакрдир. У Абу Абдуллоҳ ибн Ҳабиб ас-Суламий[44] ва Зирр ибн Ҳубайшда, улар Усмон, Алий, Ибн Масъуд, Убай ва Зайд розияллоҳу анҳумда, улар Набий соллаллоҳу аяайҳи васалламда ўқиганлар.
6 – Имом Ҳамза аз-Зайёт ал-Кўфий қироати.
1) Ундан Халафнинг ривояти:
«Бизга уни Муҳаммад ибн Аҳмад хабар берган. У айтганки:
«Бизга Ибн Мужоҳид хабар берган. У айтганки: «Бизга Идрис ибн Абдулкарим хабар берган. У Халафдан, у Сулаймдан, у Ҳамзадан нақл қилган».
(Абу Амр ад-Доний) айтади:
«Мен ушбу қироат билан Қуръоннинг ҳаммасини шайхимиз Абулҳасанга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен бу қироат билан Басрада Муқрий Муҳаммад ибн Абулҳасан ибн Юсуф ибн Наҳор ал-Ҳартакийга[45] ўқиб бер-ганман. У менга айтганки:
«Абулҳусайн (бир нусхада Абулҳасан)[46] Аҳмад ибн Усмон ибн Жаъфар ибн Савбонга[47] ўқиб берганман. У менга айтганки:
«Мен Идрис ибн Абдулкаримга «Халафнинг ихтиёри»да[48] ўқимай туриб, ўқиб берганман. У менга айтганки:
«Мен Халафга ўқиб бердим. У айтганки:
«Мен Сулаймга ўқиб бердим. У айтганки:
«Мен Ҳамзага ўқиб бердим».
2) (Ҳамзадан) Халлоднинг ривояти:
«Бизга уни Муҳаммад ибн Аҳмад айтиб берган. У айт-ганки:
«Бизга Аҳмад ибн Мусо хабар берган. У айтганки:
«Бизга Яҳё ибн Аҳмад ибн Ҳорун ал-Марзуқ[49] Аҳмад ибн Зайд ал-Ҳулвонийдан, у Халлоддан, у Сулаймдан, у Ҳамзадан нақл қилган».
(Абу Амр ад-Доний айтади:)
«Мен ушбу қироат билан Қуръоннинг ҳаммасини шайхимиз Абулфатҳ аз-Зарирга ўқиб бердим. У айтдики:
«Мен бу қироат билан Абдуллоҳ ибн ал-Ҳусайн ал-Муқрийга ўқиб бердим. У айтдики:
«Мен бу қироат билан Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Шанабузга ўқиб бердим. У айтдики:
«Мен Абу Бакр Муҳаммад ибн Шозон ал-Жавҳарий ал-Муқрийга ўқиб бердим. У айтганки:
«Мен бу қироат билан Халлодга ўқиб бердим. У айтганки: «Мен Сулаймга ўқиб бердим, у Ҳамзага ўқиб берган». Бу олтинчи сиймо Ҳамза ибн Ҳабиб аз-Зайёт ал-Куфий бўлиб, куняси Абу Амморадир. Нозим имом Шотибий айтганларидек, у киши жуда заковатли, парҳезкор, Қуръонга ужра – ҳақ олишдан қаттиқ эҳтиёт бўладиган, ибодатга сабру бардошли эди. Кечаси озгина ухлар эди, холос. Мукаммал тартил билан тиловат қилар, ким унга рўпара бўлса, фақатгина Қуръон ўқиётган ҳолида топар эди. У Жаъфар Содиқда, у отаси Муҳаммад Боқирда, у отаси Зайнул-обидинда, у отаси Ҳусайнда, у отаси Алий ибн Абу Толибда ўқиган. Аллоҳ ҳаммаларидан рози бўлсин. Ҳамза яна Аъмашда, у Яҳё ибн Вассобда, у Алқамада, у Ибн Масъудда ўқиган. Шунингдек, у Муҳаммад ибн Абу Лайлода, у Абу Минҳолда, у Саъид ибн Жубайрда, у Абдуллоҳ ибн Аббосда, у Убай ибн Каъбда ўқиган. Яна у Ҳумрон ибн Аъёнда,[50] у Абул Асвадда, у Усмон ва Алийда ўқиган. Усмон, Алий, Ибн Масъуд ва Убай розияллоҳу анҳум Набий соллаллоҳу алайҳи васалламда ўқиганлар.
7 – Имом Али ал-Кисоий қироати.
1) Абу Амр ад-Дурий ривояти:
«Бизга уни Муҳаммад Абу Муҳаммад Абдурраҳмон ибн Умар ибн Муҳаммад ал-Муаддал хабар берган. У айтганки:
«Бизга Абдуллоҳ ибн Аҳмад ад-Димашқий хабар берган. У айтганки:
«Бизга Жаъфар ибн Муҳаммад ибн Асад ан-Насибий хабар берган. У айтганки:
«Бизга Абу Умар ад-Дурий Алий ал-Кисоийдан нақл
қилган».
(Абу Амр ад-Доний айтади:)
«Мен ушбу қироат билан Қуръоннинг ҳаммасини Абул-Фатҳ аз-Зарирга ўқиб бердим. У айтганки:
«Мен Абдулбоқий ибн ал-Ҳасанга ўқиб берганмаи. У айтганки:
«Мен Муҳаммад ал-Жуланда[51] ал-Мавсилийга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен Жаъфар ибн Муҳаммадга ўқиб бердим. У айтганки:
«Мен Абу Умарга ўқиб берганман. У айтдики:
«Мен Ал-Кисоийга ўқиб бердим».
2) (Алий ал-Кисоийдан) Абул-Ҳорис ривояти:
«Бизга уни Муҳаммад ибн Аҳмад хабар берди ва айтдики:
«Бизга Ибн Мужоҳид хабар берди ва айтдики:
«Бизга Муҳаммад ибн Яҳё хабар берган, у Абул-Ҳорисдан, у ал-Кисоийдан нақл қилган».
(Абу Амр ад-Доний айтади:)
«Мен ушбу қироат билан Қуръоннинг ҳаммасини Абул-Фатҳ Форис ибн Аҳмадга ўқиб бердим. У менга айтдики:
«Мен Абулҳасан Абдулбоқий ибн ал-Ҳасан ал-Муқрийга ўқиб бердим ва у менга айтдики:
«Мен Зайд ибн Алийга ўқиб бердим ва у айтдики:
«Ал-Баттий нисбати билан танилган Аҳмад ибн ал-Ҳасанга ўқиб бердим. У айтдики:
«Мен Абулҳасан Муҳаммад ибн Яҳё ал-Кисоий ас-Сағирга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен Абул-Ҳорисга ўқиб берганман. У айтганки:
«Мен Ал-Кисоийга ўқиб бердим».
Бу еттинчи порлоқ сиймо Абулҳасан Алий ибн Ҳамза ан-Наҳвий бўлиб, Бану Асаднинг мавлоси бўлган. Ўзи форс авлодидан. «Кисоий» деб аталипшга сабаб шуки, у киши «кисо», яъни кўйлак-иштон каби кийимни эҳром қилган. У Ҳамза аз-Зайётнинг қўлида ўқиган. Унинг (Ҳамзанинг) санади юқорида ўтди.
Шунингдек, бу зот Ийсо ибн Умарда, у Талҳа ибн Мусаррифдa, y Ан-Нахаъийдa, y Алқамадa, y Ибн Масъудда, у Набий соллаллоҳу алайҳи васалламда ўқиган.
Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам қироатни Жаброил алайҳиссаломдан, у Лавҳул Маҳфуздан, Оламларнинг Робби – Аллоҳ таолодан олган.
Энди у (Мулла Рўзи ибн Муҳаммад Толеъ ал-Бухорий) ўзи етишган нарсанинг, унга сероб қилиб берилган мана бу улуғ неъмат, буюк марҳаматнинг қадрини билсин. Аллоҳ таолонинг Китобидан таълим берсин. Унга талаби илм билан келган кишига қанотини паст қилсин, ўзида ҳосил бўлган нарса билан чекланиб қолмасин, балки зиёдалашиш талабида бўлсин. Зеро, Аллоҳ таоло бандаларнинг саййиди Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни ўзининг Китобида мана шунга буюриб, «Роббим, илмимни зиёда қилгин», деб айт», дегандир. Шунингдек, бу мақом унда ҳусни хулқ ва ҳилмни ўстирсин. Тоабад мен унга машойихларим – устозларим менга қилган насиҳатни қилиб қоламан:
Ошкору махфий ҳолда Аллоҳга тақво қилгай, ривояти тўғри бўлиши ҳаракатида бўлгай, ўзи ўқиганида ҳам, ўзгага ўқитаётганида ҳам ўзидан олдинги ўтган устозларига эргашгай. Мен унга хатодан қайтишдан ор қилмасликни, ўзидан ўтган камчиликда нафсу ҳавосига эргашмасликни, ўзидан кичикка шафқат кўрсатиб, билмаган нарсасида мулойимлик бйлан тўғри йўлга солишни, ўзидан каттани эъзозлаб, агар ундан озор етса ҳам, ўтиб юборишни, ўзига зулм қилганни кечиришни, биродарларга муҳаббат кўрсатишни ўзининг сармояси қилиб олишни, дўстларга қўлидан келганича, бир оғиз ширин сўз билан бўлса ҳам, яхшилик қилишни қатьий васият қиламан. Зеро, тавозуъ – ўзини паст олиш билан ўзининг қадри юксалади, унга неъматлар ёғилади. Аллоҳ таоло унга доимо раҳмат назари билан боқсин. Мен Аллоҳ таолодан Қуръони Карим менинг учун ҳам, унинг учун ҳам зиёнимизга эмас, фойдамизга ҳужжат бўлишини, бизларга Ўз баракоти билан эҳтиёжимиз тушган нарсани осон қилиб беришини умид қиламан.
Мен бу биродаримиздан бўш ҳолида-ю, банд ҳолида каминани дуои хайрда унутмаслигини, хусусан, ҳаққимга иймон саломатлиги, барча гуноҳу айбларимнинг мағфират бўлишини, бизни мазкур биродаримиз ва яқинларимиз билан Доруссалом жаннатда саломат бирга қилишини дуо этишини сўрайман. Зеро, барчамиз ўшанга муҳтожмиз, у ерда нималар бўлишини Аллоҳ билувчидир.
Аллоҳ таолодан бизларга сўзда ва амалда тавфиқ, муваффақият ато этишини, хато қилиш ва тойилишдан сақлаш билан бизларга лутф кўрсатишини сўраб қоламан. Албатта, У Зот бунга қодирдир ҳамда ижобат қилишга ҳақлидир.
Мен бу биродаримизга қироат ва ривоят билан, барча важҳларни ўқиши ва ўқитишига ижозат бердим. Аллоҳ таоло менга ҳам, унга ҳам бу ишни осон қилсин ва муваффақ айласин, омин!
Бу муборак хатм Маккаи Мукаррамадаги Бухоро амири шаҳаншоҳ Амир Абдулвоҳидхонга тегишли такяда бўлди. Аллоҳ у кишини давомий боқий қилсин, муроду мақсадларига етказсин ҳамда мажлисдошларию умаролари, қозиларию бош қозилари, раҳбару мулозимлари билан азизлик ва омонликда айласин. Чунки қонунлар ва даврнинг интизоми улар билан камолини топгай. Уларнинг фазилати ва ўрни доимо замон пешонасида ярқираб, уларнинг мақтовлари ҳар бир тилда жорий бўлиб туради. Бу хатмона бир қанча уламоларнинг ҳозирлигида бўлди. Улар бугунги куннинг энг сара сиймолари, замонанинг пешволари, асрнинг намояндаларидир. Аллоҳ уларни Ўз паноҳида асрасин, уларга Ўз инъому эҳсонини бардавом айласин. Бизнинг ҳам, уларнинг ҳам оқибатларимизни иймон билан тамомласин. Бу эса халқнинг энг яхшиси – у кишига афзал салавот, энг покиза салом бўлсин – Набийимиз ҳижратидан ҳисоблаганда, 1325 йил Зулҳижжа ойининг саккизинчиси, якшанба оқшоми бўлди. Аллоҳ таолонинг фазлидан, буюк Пайғамбарининг ҳурматини васила қилиб, бизларга ҳам, сизларга ҳам ризо ва қабулни ато этишини сўрайман. Зеро, У энг улуғ Хожа, энг буюк сўралувчидир.
«Иззат Робби бўлмиш Роббинг улар қилаётган васфдан покдир. Ва юборилган расулларга салом бўлсин! Оламларнинг Робби – Аллоҳга ҳамд бўлсин!» (Соффаат сураси, 180-182-оятлар).
Яратган Парвардигорининг афвидан умидвор Абдуллоҳ Қори.
Ўрганилган бу санад бир қорининг санадидир. Ундан бошқа ҳам бир қанча санадлар мавжуд. Ушбу ижоза ва санад матни билан танишган ҳар қандай инсон Аллоҳ таоло Қуръони Каримни сақлаш ҳақидаги ваъдасини нечоғлик рўёбга чиқарганини кўриб, тан бермай иложи йўқ.
КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:
ТАФСИР ВА МУФАССИРЛАР
[1] Уммий – ўқиш-ёзишни билмайдиган одам. Бу сифат Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг хислатларидан бўлиб, у кишининг мўъжизаларидандир.
[2] Яъни фиқхда имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг мазҳабларига эргашган. Абу Ҳанифа Нуъмон ибн Собит раҳимаҳуллоҳ ҳижрий 80 (м. 699-700) йилда таваллуд топиб, 150 (768) йили вафот этганлар.
[3] Яъни сулукда чиштийлик тариқатида бўлган. Бу тариқат олтинчи ҳижрий асрнинг охирларида фаолият кўрсатган Абу Исҳоқ ад-Димашқий ал-Чиштийга нисбатан «чиштийлик» деб юритилади. У киши Мимшод Улув ад-Дайнурийнинг муридларидан бўлган. Чишт Ҳиротдаги бир қишлоқнинг номи бўлиб, ҳозирги Афғонистоннинг шимоли-ғарбига тўғри келади. «Ал-Чиштий» лақаби билан машҳур бўлган Хожа Муъийнуддин Ҳасан ас-Санжарий ал-Ажмирий бу тариқатни Ҳинд диёрида кенг ёйган. У киши Ажмирда вафот этган. Унинг вафот санаси турлича айтилади: ҳижрий 620 (м. 1223-1224), 627 ёки 634 йили. Ҳиндистондаги энг машҳур ва мўътабар тариқат чиштийлик сулукидир. Зеро у Ҳиндистон мусулмонлари тарихидаги биринчи тариқатдир.
[4] Имом Шамсуддин Муҳаммад ибн Муҳаммад ал-Жазарий аш-Шофиъий ҳижрий 751 (м. 1350-1351) санада туғилиб, 822 (1419-1420) йили вафот этганлар. У киши Қуръон ва тажвид илмининг султони ҳисобланиб, қироат илмида улкан асарлар қолдирганлар.
[5] Имом ал-Жазарийнинг «Тоййибатун нашр фил қироатил ъашр» номли шеърий асарига ишора.
[6] «Ал-Муъжамул кабир», 12262 ҳадис. Абул Қосим Сулаймон ибн Аҳмад ат Тобароний.
[7] «Ал-Муъжамул кабир», 10325.
[8] «Ал-Жомиъус саҳиҳ», 4739. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Д. Мустафо таҳқиқи. Дору ибн Касир нашриёти, 1407 (м. 1987).
[9] Аммо Термизийнинг «Сунан»ида матн бир оз ўзгачароқ келган: «Кимни Қуръон ва Менинг зикрим Мендан сўрашдан машғул қилган бўлса, Мен унга сўрагувчиларга берадиганимнинг афзалини бераман». Ҳадиснинг давоми қуйидагича: «Аллоҳнинг Каломининг бошқа каломлардан афзаллиги Аллоҳ таолонинг махлуқотларидан афзаллиги кабидир». «Ал-Жомиъус саҳиҳ», 2926. Имом Абу Ийсо Муҳаммад ибн Ийсо ат-Термизий.
[10] Ҳофиз Абул Ало ал-Ҳамадоний келтирган. Уни Имом ал-Жазарий «Ан Нашр фии қироатил ъашр» китобида ривоят қилган.
[11] «Шуъабул иймон» 2022. Абу Бакр Аҳмад ибн Ҳусайн ал Байҳақий.
[12] «Аз-Зухд» 799. Абу Абдуллоҳ Абдуллоҳ ибн Муборак ал-Марвазий. Бу ҳадис турли лафз, турли йўл билан ҳам ривоят қилинган.
[13] «Ахлақу ҳамалатил Қуръан». Абу Бакр Муҳаммад ибн ал Ҳусайн ал-Ажуррий Абдуллоҳ ибн Амрдан ривоят қилган. Ҳадиснинг тўлиқ шакли қуйидагича: «Кимки Қуръонни жамласа, улуғ ишни зиммасига олибди. Батаҳқиқ, пайғамбарлик унинг икки елкаси орасига жойлашибди, фақат унга ваҳий тушмайди, холос. Бас, аччиқланганга қўшилиб аччиқланиш, нодонлик қилганга қўшилиб нодонлик қилиш унга жоиз бўлмайди. Ахир унинг ичида Қуръон бор!»
[14] Ибн Адий, Ибн Мурдавайҳ, Ибн Нажжор ва Дайламийлар Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилган. «Жомиъул ҳадис», 21967. Жалолуддин ас-Суютий. Ал-Муновий уни заиф деган.
[15] «Ал-муғний ан ҳамлил асфар» 858 ҳадис (мурсал). Абул Фазл ал Ироқий.
[16] Ҳадиснинг қуйидагича ривоят қилинганини топдик: а) «Эй Алий, Қуръонни ўрган ва уни одамларга ўргат, зеро унинг ҳар бир ҳарфига ўн ҳасана – яхшилик бордир. Эй Алий, Қуръонни ўрган ва уни одамларга ўргат, шунда агар вафот этсанг, одамлар Аллоҳнинг Байтул атиқини ҳаж қилгандек, фаришталар сенинг
қабрингни ҳаж қилурлар». «Жомиъул ҳадис» 26147. Жалолуддин Суютий;
б) «Эй Абу Ҳурайра, Қуръонни кишиларга ўргат, уни ўзинг ҳам ўрган. Агар мана шу ҳолда ўлим топсанг, фаришталар сенинг қабрингни Байтул атиқ зиёрат қилинганидек зиёрат қилурлар. Одамларга менинг суннатимни ўргат, гарчи ёқтирмасалар ҳам. Агар Сиротда кўз юмиб-очгунча ҳам турмай, жаннатга киришни хоҳласанг, АлЛоҳнинг динида ўз фикринг билан янги нарса айтма». «Жомиъул ҳадис» 42656. Жалолуддин Суютий.
[17] Айрим манбаларда ал-Исқотий деб ҳам берилган.
[18] Манбаларда аш-Шаммозий, баъзи нусхалардагина аш-Шаймозий дейилган. Бундан кейин келадиганлари ҳам шундай ўқилиши лозим.
[19] Куняси Абус Самоҳ, асл исми Аҳмад ал Бақарий.
[20] Манбаларда Абун-нур ад-Димётий деб берилган.
[21] Абдуллоҳ Қорий Ҳанафий: «Ал-Воситий бўлса керак», дейди. Шунингдек, китобнинг номини «Ал-Авқот» деб келтирган. Манбаларда унинг исми Абдуллоҳ ал-Ҳабтий деб, китобнинг номи эса «Алавқоф» деб келтирилган.
[22] Китобнинг тўлиқ номи «Ат-Тайсир фил-қироатис-сабъ», Муаллифнинг тўлиқ исми имом Абу Амр Усмон ибн Саъид ибн Амр ад-Доний (ҳижрий 371-444, милодий 981-1053).
[23] «Зарир» сўзи «аъмо» деган маънони билдириб, кўпинча кўзи кейинроқ кўрмай қолган кишига нисбатан ишлатилади.
[24] Аслида «Буён». «Ат-Тайсир фил қироатис сабъ». Абу Амр ад-Доний (бундан кейинги барча тузатишлар ушбу китобдан олинди)
[25] Аслида Ашъас.
[26] Бу ерда асосий ровий – Ийсо Қолун тушиб қолган, чунки Абу Нашит Нофеъга эмас, Ийсо Қолунга, Ийсо Қолун эса имом Нофеъ ал-Маданийга ўқиб берган.
[27] Аслида ал-Қаввос.
[28] Аслида ал-Ҳимсий.
[29] «Бир нусхада ... дейди Абдуллоҳ Қорий. Аслида Музар.
[30] Аслида Аҳмад ибн Абу Базза, яъни Аҳмад ал Баззий.
[31] Тўғриси ҳам Омир.
[32] Баззийнинг Ибн Касиргача санади сал аввал олдин ўтди.
[33] Порлоқ сиймо демоқчи, яъни Ибн Касир.
[34] Аслида Абу Маъбад, исми Абдуллоҳ.
[35] Аслида Аҳмад ибн Қатн.
[36] Аслида Абу Умар (ад-Дурий).
[37] Тўғриси ҳам Ҳасан.
[38] Аслида Абу Мухаммад Ҳусайн билан Абу Шуайбнинг ўртасида Абу Абдурраҳмоп Аҳмад ибн Шуайб ан-Насаий ҳам бор.
[39] Яъни Абу Амр. «Абу» сўзи тушиб қолган.
[40] У Форс ўлкасига тегишли жой бўлиб, мўътабар манбаларда, жумладан, Имом Жазарийнинг «Ғоятун-ниҳая фии тобақотил-қурро» асарида «Казрун» дейилган.
[41] Тўғриси аз-Зимморий.
[42] Баъзи нусхаларда ал-Музаний эмас, ал-Миззий келган.
[43] Аслида ас-Сарифийний.
[44] Аслида Абу Абдурраҳмон Абдуллох ибн Ҳабиб ас-Суламий.
[45] Аслида Абулҳасан Муҳаммад ибн Юсуф ибн Наҳор ал-Ҳартакий. Қўлёзмада ... га ҳам ўхшаб қолган.
[46] Тўғриси Абулҳусайн.
[47] Аслида Буён.
[48] Яъни Халафнинг Ҳамзадан айри ҳолда ихтиёр қилган қироати.
[49] Аслида ал-Музаввиқ.
[50] Қўлёзмада «ю» каби ёзилган.
[51] Аслида Муҳаммад ибн Алий ибн Жуланда.
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Қўлни бўғимгача ювиш фойдалари
Маълумки, биз таҳоратни икки қўлимизни ювишдан бошлаймиз. Бунинг кўплаб фойдалари бор. Инсон қўли билан турли нарсаларни ушлайди, ўзгалар билан қўл бериб кўришади. Мана шу нарса бактериянинг тарқалиши ва унинг кўпайишига сабаб бўлади. Қўл орқали юқадиган касалликларга ич терлама, дизентерия (ичбуруғ) ва гастрит кабиларни мисол қилиб келтириш мумкин.
Исломда қўлни покиза сақлаш, тирноқларни вақтида олиб, озода бўлиб юриш ҳар бир мўмин-мусулмоннинг қатъий вазифаларидан саналади.
Қўл ювилганда, бармоқ учларидан нур чиқиб, қўл атрофида доира ҳосил қилади. Бунинг натижасида бизнинг ички энергиямиз ҳаракатга келади ва қўлларимиз тоза, чиройли кўриниш касб этади.
Оғизни чайиш (мазмаза) фойдалари.
Таҳоратда аввал қўлларни ювишнинг фойдаси жуда кўп. Агар қўллар яхшилаб ювилмаса, бактериялар оғиз орқали ошқозонга ўтиб, касаллик келтириб чиқаради.
Оғизни пок тутиш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Унга ҳаво, озиқ-овқат ва бошқа сабаблар билан турли зарарли моддалар тушади. Агар булар вақтида тозаланмаса ёки мисвок билан покланмаса, оғизда кўплаб касалликлар, жумладан, милк ва тиш касалликлари келиб чиқади.
Таҳоратда мисвок ишлатиш суннати муаккада бўлиб, бу нарса тиббий нуқтаи назардан ҳам фойдалидир.
Замонавий илмий кашфиётлар мисвок ҳақида қуйидаги хулосаларга келди:
– арок дарахтидан олинадиган мисвок таркибида кўп миқдорда фторид бўлиб, бу модда тиш чиришининг олдини олишда катта аҳамиятга эга;
– мисвок эмал ва милкларга зарар бермаган ҳолда тишларни муваффақиятли тозалайди ва оқартиради;
– мисвок таркибидаги табиий антисептиклар оғиздаги зарарли микроорганизмларга қирон келтиради;
– мисвок таркибидаги фтор моддаси тишларнинг кариесга йўлқишининг олдини олади;
– хлор моддасига эга бўлгани сабабли тишлардан турли ранг ва доғларни кеткизади;
– ошловчи кислота (дубилъная кислота) милкни касалликлардан сақлайди;
– хлорид моддаси ҳар хил тошма ва доғларнинг кетишига ёрдам беради;
– мисвок таркибидаги силикат моддаси тишларни оқартиради;
– мисвокдаги баъзи моддалар оғиз саратони ва чиришнинг олдини олади;
– фарфор моддаси тишни чиритувчи бактериялардан ҳимоя қилади;
– мисвокдаги хушбўй ёғ сўлак ажралиб чиқишини (саливация ) кўпайтиради ва натижада ксеростомия касаллигининг олди олинади;
– мисвок умумий шамоллашнинг оддий давосидир;
– гингивит касаллигини камайтиради;
– арок дарахти экстракти билан оғиз чайилса, оғиздаги бактериялар 75% гача камайиши ўз тасдиғини топди. Мисвок билан тозалаганда ҳам шу натижага эришилади;
– милк қонашининг олдини олади;
– Мисрда олиб борилган изланишларда маълум бўлишича, мисвок билан оғиз тозалангач, унинг қолдиқлари икки кунгача (!) бактерияларни ўлдириш хусусиятини сақлаб қолар экан;
Одилхон қори Юнусхон ўғли