09 Феврал, 2025, 10 Шаъбон, 1446
09 Феврал, 2025, 10 Шаъбон, 1446
Ўзбекистон Бадиий ижодкорлар уюшмаси аъзоси, “Меҳнат шуҳрати” ордени соҳиби, таниқли хаттот, юздан ортиқ асарлар муаллифи, кўплаб шогирдлар устози, юртимиз ва хорижда ўтказилган нафис санъат фестивалларида иштирок этиб, нуфузли совринларни қўлга киритган Салим домла Бадалбоев билан хаттотлик санъатининг аҳамияти, нозик жиҳатлари ҳақида суҳбатлашдик.
– Ассалому алайкум, домла. Юртимизда тарихий иншоотлар, меъморий мажмуалар кўп. Улар пештоқига арабий матнда гўзал санъат асарлари битилган. Кўрган киши завқ олиш баробарида, уларни ким ёзганига қизиқади...
– Ва алайкум ассалом. Аллоҳ таоло инсонга ато этган бебаҳо неъматлардан бири ёзув. У бўлмаганда ўтмишни бугун ва эрта билан боғлаб бўлмасди. Халқимиз ўтмиши давомида турли ёзувлардан, жумладан, араб имлосидан фойдаланиб келган.
Хаттотлик – дунё халқлари, жумладан, Шарқ мамлакатлари маданиятининг ўзига хос йўналишидир. Унинг Марказий Осиё ва Ўзбекистонда пайдо бўлиши Ислом дини кириб келиши ва ёйилиши билан боғлиқ.
Ундан олдин амалда бўлган уйғур, урхун-энасой, хоразмий ёзувлари истеъмолдан чиқди. Шу тариқа араб тили ва ёзувига эътибор кучайиб, уни санъат даражасида ёзишга мўлжалланган хаттотлик мактаби юзага келди.
Наққошлик, ганж, ёғоч ўймакорлиги, каштачилик, кандакорлик каби ҳунарлар қаторида хаттотлик ҳам санъат даражасига чиқди. Юртимизда хаттотлик санъати Амир Темур даврида янада ривожланган.
Чиройли ёзилган хат кўзни қувнатади. Ҳуснихат билан кўчирилган қўлёзмалар ниҳоятда қадрланади.
– Соҳага қизиқтирган устозларингиз, илк фаолиятингиз ҳақида ҳам айтиб ўтсангиз...
– Мустабид тузум даврида кўплаб соҳалар қатори хаттотлик диний йўналиш, Қуръон хати сифатида тазйиққа учради. Араб хатини яширинча ўргандик. 1963–1964 йилларда Тошкент Давлат университети (ҳозирги ЎзМУ)нинг филология факультетида ўқиб юрган кезларимизда хаттот устоз Ҳасанхон домла Низомов форс тилидан дарсга кирарди.
Бир куни устоз матн берди. Тахтага ёзарканман, устоз ёнимга келиб: “Салимжон, сиз хаттот бўлишингиз керак. Истеъдодингиз бор экан, хоҳласангиз, менга шогирд тушинг”, деди. Устоздан бир неча йил таълим олдим. 1980 йилдан сўнг хат илмини ўрганишни яна давом эттирдим.
Алҳамдулиллаҳ, истиқлолдан сўнг бар-ча амалий санъат турлари қатори хаттотликка ҳам алоҳида эътибор қаратилди. Ёшим 50 дан ошиб, хаттотликни ўрган-
гач, олий ўқув юртлари, араб тили ўргатиладиган махсус лицейларда дарс бера бошладим.
Камолиддин Беҳзод номидаги миллий дизайн ва рассомлик институти, Тошкент Давлат шарқшунослик институтида, Ўзбекистондаги Миср элчихонаси маданият марказида ишладим.
Ҳозир бир кам саксонга кирган бўлсам-да, фаолиятимни тўхтатганим йўқ. Насх, сулс, риқъа, настаълиқ, девоний, куфий каби хат турларида ижод қиламан. Асарларимни эски ўзбек тили ёзувида ёзаман. Унда асосан мақол, ҳикматли сўз, ҳадислардан фойдаланаман. Одамларга илм ўргатяпман, жамиятга нафим тегаётганидан хурсандман.
– Хаттот ўз касбини пухта ўзлаштириши учун нималарга эътибор қаратиши керак, деб ўйлайсиз?
– Хаттотлик касбини танлаган киши камида 5–6 та хат турида ёза олиши, назарияни яхши билиши лозим. Мисол учун, насх, сулс, настаълиқ, риқъа, девоний, куфий хатларининг алоҳида ёзилиши, ўз назарияси бор. Қоидаларини билмасдан чиройли ва тўғри ёзиб бўлмайди.
Хаттотликка қизиққан баъзилар дарс бошиданоқ: “Устоз, олтита хат алифбосини ёзиб беринг”, дейди. Мен: “Йўқ, аввал насх хатини яхши ўрганиб, Қуръондан 5-6 пора кўчирганингдан кейин сулс хатини ўргатишим мумкин”, деб тушунтираман. Шогирдларимга кунига камида икки соат хат ёзишга ажратмаса, хаттот бўлиш қийинлигини айтаман. Кўпчиликнинг сабр-тоқати етмайди.
Хаттот бўлиш учун, аввало, Аллоҳнинг каломига муҳаббат, дарсга мунтазам қатнашиш, уй вазифаларини доимий бажариш керак.
Низомиддин Турсуналиев, Шаҳноза Раҳматуллаева, Омина Бойназарова, Дилдора Зокирова, Нодира Қутбиддинова умидли шогирдларимдан.
– Сизнингча, бошқа ўлкалар билан қиёсланса, бугун юртимизда хаттотлик санъати қай даражада ривожланмоқда?
–Айни пайтда яхши ривожланмоқда. Масалан, Сурия ва Ироқда зўр хаттотлар бор. Аммо ҳозир у ерлар нотинч бўлгани боис хаттотлик одамларнинг хаёлига ҳам келгани йўқ. Қаерда тинчлик-хотиржамлик бўлса, у ерда тараққиёт бўй кўрсатади.
Халқаро хаттотлик мусобақа ва фестивалларида қатнашиб, машҳур хаттотлар билан суҳбатлашганман. Жумладан, халқаро мусобақаларда доимо етакчи ўрин олиб келадиган туркиялик хаттотлар фаолиятига қизиқиб, улардаги шарт-шароитларни ўрганганман. Ҳамкасбимнинг айтишича, у ерда давлат томонидан ташкил қилинган алоҳида хаттотлик мактаблари йўқ. Аммо хусусий тўгараклар жуда кўп экан. Машҳур хаттотлар ана шу жойларда дарс бераркан.
Айни пайтда юртимиздаги диний таълим муассасаларида, маданият ва санъатга ихтисослашган ўқув даргоҳларида араб тили, хаттотлик дарслари бор. Аммо бу етарли эмас. Ушбу соҳага ихтисослашган таълим муассасаларни кўпайтириш, ижтимоий йўналишдаги барча олий ва ўрта-махсус таълим муассасалари, мактабнинг юқори синф ўқувчилари учун бошқа тиллар қатори араб тили ва хаттотлик фанини ҳам киритиш керак. Хусусий хаттотлик тўгаракларини ҳам кўпайтириш зарур. Ёшлар орасида ушбу нафис санъат турига қизиқувчилар кўп.
– Таълим муассасаларида ўқиётган ёки айни пайтда соҳада фаолият бошлаш арафасидаги талаба-ёшларга тавсия ва насиҳатларингиз...
– Хаттот бўлиш учун икки шарт бор: аввало, дарс қолдирмаслик ва берилган вазифани бажариш. Шунда натижа бўлади. Аксарият ёшлар дарсга беш-олти ой қатнашиб, битта насх хатини ўрганиб, тўхтатиб қўяди. Яхши шогирд устозини кўп “безовта қилиши” керак, уйга берилган вазифани тўлиқ бажариш билан бирга, ўз устида мустақил ишлаши ҳам керак.
Шогирдларимга: “Бу нафис санъат, илм мукаммал бўлиши учун хат ҳам чиройли бўлиши керак”, дейман. Ҳақиқатда илму амали яхши, хати чиройли ва ихлосли киши зўр мутахассис бўлиб етишади.
Хаттотлик илми мисоли қушга ўхшайди. Қўлингизда ушлаб турсангиз, у сизники, агар қўлингизни қушдан бўшатсангиз, учиб кетади. Сўнг яна ушлаш учун катта машаққат чекиш керак. Демак, хаттотликни мукаммал эгаллаб, доимо машқ қилиб турсангиз, хатни ушлаб туришингиз мумкин. Зеро, ҳаёт ўрганишдан иборат.
– Мазмунли суҳбатингиз учун ташаккур.
Баҳриддин ХУШБОҚОВ,
суҳбатлашди
“Ҳидоят” журналининг 8-сонидан олинди
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Бугунги кунда учраётган муаммоларимиз нималардан иборат эканига эътибор берайлик. Ислом инсонларнинг турмуш тарзига, ҳаётига, риоя қилиб яшайдиган дастурига айланиши учун нима қилиш керак? Исломий илмларни қандай қилиб ёйиш ҳақида ўйлаш керак, бунинг учун мумкин бўлган ҳамма имкониятни, воситаларни ишга солиш керак. Хўш, ҳозирги кунда Қуръон илмларини, тажвид илмларини оммага ёя оляпмизми?
Ҳа, алҳамдулиллаҳ. Биз бундан хурсандмиз, булар энг яхши, энг гўзал илмлар. Лекин ҳар бир мусулмон эркак ва аёлга фарзи айн бўлган илми ҳолни ҳам ёйишимиз шарт. Афсуски, бугунги кунда ундан анча узоқлашиб қолдик. Бундан бошқа илмларни билиш суннат, мустаҳаб ҳисобланади, яъни фарз эмас. Масалан, Урдунда ким динга амал қилмоқчи бўлса, бориб, тажвид ўрганади. Тажвидни ўргатадиган минглаб марказлар бор. Тўрт минг-беш минг атрофида. Лекин фиқҳни ўргатадиган марказлар деярли йўқ. Ҳолбуки, барча мазҳабларнинг иттифоқига кўра, тажвид илмини пухта эгаллаш фарз эмас, суннат, мустаҳаб амал саналади.
Мусулмонлар дуч келаётган муаммо айнан шунда: тўғри қироат қилиш учун тажвид илмларини ўрганади, лекин таҳорат, намоз, рўза фиқҳи, эр-хотинлик муносабатлари фиқҳи, савдо-сотиқ фиқҳи каби илмларни ўрганмайди, чунки энг муҳим илмларни, фарзи айннинг аҳамиятини унутиб қўйяпмиз. Мусулмонларнинг бугунги аҳволга тушиб қолишига сабаб Ислом илмларини, биз юқорида айтиб ўтган илми ҳолни ўрганмай қўйишларидир. Аҳволни ислоҳ қилиш учун бунга катта эътибор беришимиз, бу илмни мусулмонлар орасида ёйишимиз, уларнинг савиясини кўтаришимиз, бунинг учун қилинадиган ишларни чуқур ўйлашимиз керак.
«Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ фақатгина далилдан келиб чиқиб гапирганларига аниқ ишонамиз», деймиз. Ҳолбуки, мазҳабда у кишининг барча фикрларига ҳам суянавермаймиз. Бунинг сабаби нимада?
Бу саволга жавоб шундай: Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ фақат ва фақат далилдан келиб чиқиб гапирганлар. Агар бирор масалада далилсиз гапириб юборганларида, фосиқ бўлиб қолардилар. Лекин нима учун биз у кишининг кўплаб қавлларини қабул қилмаганмиз? Агар кимдир: «Абу Ҳанифанинг барча сўзлари далилларга суянган, деяпсизлар, унда нега «Абу Ҳанифанинг 100 дан 50 фоиз сўзларини қабул қилмаганмиз», дейсизлар?» деса, бу чигалликка шундай жавоб берамиз: «Аввало, Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг бирорта сўзини олмасак, бундан у кишида бу масалада далил бўлмаган, деган гап келиб чиқмайди. Бир масалага фиқҳий ҳукм беришда иккита босқич бўлади: танзир ва татбиқ босқичлари. Танзир – масаланинг назарий жиҳати бўлса, татбиқ уни амалда қўллаш демакдир.
Танзир босқичи шариатда бир масалага ҳукм бериш фақат ва фақат мутлақ ижтиҳод даражасига етган, ўзида мутлақ мужтаҳиднинг барча шартларини мужассам этган, мутлақ мужтаҳиднинг усулларини, яъни ҳукм олиш қоидаларини тўлиқ эгаллаган зотдангина қабул қилинади. Кимки бу шартларни тўла қамраб олмаган, ижтиҳод даражасига етмаган бўлса, унинг гапи эътиборга олинмайди. Шунинг учун ҳозирги кунда замондош одамларнинг Қуръон ва Суннатдан янги ҳукм истинбот қилишга тааллуқли гаплари умуман қийматга эга эмас, чунки улардан бирортаси мутлақ ижтиҳод даражасига чиқа олмаган.
Бу гап менинг даъвоим эмас! Умматнинг тарихига қарасак, биринчи, иккинчи ва учинчи асрларда сон-саноқсиз мутлақ мужтаҳидлар бўлган. Лекин уммат улардан тўрттасининг сўзини олиб, бошқалариникини қабул қилмаган. Албатта, бу умумий гап, тафсилотини кейинроқ айтиб ўтамиз.
Уммат мазкур кўплаб мутлақ мужтаҳидлар орасидан маълум зотларнинг сўзини қабул қилган. Юқорида таъкидлаганимиздек, умумий қилиб айтганда, улар тўрт киши. Уларнинг усуллари, яъни далил олиш қоидалари бошқаларникидан устунроқ, кучлироқ бўлган, улар энг олий ижтиҳод даражасида бўлишган. Уларнинг замонидаги бошқа мужтаҳидларнинг ижтиҳоди уларникидан қуйироқ бўлгани учун уммат уларни қабул қилмаган. Ушбу тўрт имомдан кейин, уламолар айтганидек, имом Табарий роҳимаҳуллоҳдан бошқа ҳеч ким мутлақ ижтиҳодни даъво қилмаган. Аммо Табарийнинг бу даъвосига ҳам рози бўлинмаган, яъни мутлақ мужтаҳидлик даъвоси рад этилган. Буни имом Лакнавий роҳимаҳуллоҳ айтганлар.
Демак, уламолардан фақат имом Табарийгина буни даъво қилганлар. Тўртинчи, бешинчи, олтинчи, еттинчи, саккизинчи асрларда бошқа даъвогарлар йўқ. Тўғри, қишлоқларда, тоғу тошларда туриб, илмсиз бўлса ҳам, нималарнидир даъво қиладиганлар топилган, лекин уларга ҳеч ким эътибор бермаган, сўзини қабул қилмаган. Шундай қилиб, мазкур тўрт мазҳабдан бошқа эътироф қилинадиган, мазҳаб сифатида танилган, амал қилиб келинаётган ва ҳукми юритиладиган мазҳаб йўқ.
«Ҳанафий мазҳабига теран нигоҳ» китобидан
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 