Бу сўзларни ҳар куни қайта-қайта ишлатамиз. Мақоллару ибораларимизни кўп ўринларда ҳам шу сўзлар безаган. “Олтмиш кун атон бўлгунча, олти кун буғра бўл”, “Олти мучанг омон бўлсин”, “ Олтмишгача ошир, етмишдан сўнг яшир”, “Етти ёшга етгунча ер тўқмоғин ерсан, етмиш ёшга етгунча эл тўқмоғин ерсан” каби ўнлаб мақолу ибораларимиз бор.
Эрванд Севортяннинг “Туркий тиллар этимологик луғати”да олти, етти, олтмиш ва етмиш сонлари ҳақида қизиқарли маълумотлар ва фаразлар айтилган. Карл Брокельман энг қадимги саноқ сонлар қаторининг охири етти бўлган, шунинг учун ҳам Хартман айтганидай етти рақами етиб келди маъносидаги “етди” сўзидан келиб чиққан ва “олти” сўзи паст, ост, кам маъноларини ифодалаб етти остидаги, пастидаги, еттидан кам деган маънони англатган деган.
Агар ростдан ҳам шундай бўлса, “олти” сўзи “олд” сўзидан эмасмикин? Олти “еттидан олдинги” маъносини ифодаламасмикин? Чунки туваликлар тилида “олти” “алды” сўзи билан ифодаланади. Маҳмуд Кошғарий “алтин” сўзини “ост, қуйи” маъносида изоҳлаган. Баъзи олимлар “олти” сўзининг илдизини олмоқ маъносидаги “ол” феълига тақайдилар. Лекин бу тахминни асосли деб бўлмайди.
Шу ўринда айнан “олти” ва “етти” сўзларига алоқадор “олтмиш” ва “етмиш” сўзлари ҳақида ҳам турли тахминлар бор. Масалан, Б.Мунчаки “олтмиш” сўзининг “миш” қисмини Авестога тақаб, “катта” маъносидаги “mas” сўзидан деган фаразни илгари суради. У ҳолда “олтмиш” сўзи “катта олти”, “етмиш” сўзи “катта етти” маъносини ифодалаши керак бўлади.
Лекин “олти” ва “еттига” боботарих қўшиб қўйган “миш” қўшимчаси ҳақида аниқ маълумотлар йўқ. Баъзи туркий тилларда, хакас, караим, телеут, шор тилларида “олтмиш” сони “алтон”, яъни “саксон”даги каби “олти ўн” шаклида қўлланади.
Адирнинг ажралиши
“Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да адир сўзига шундай изоҳ берилади: “Тоғларга яқин, тоғ этакларидаги алоҳида тепалик ерлар”. Изоҳда “алоҳида тепалик” дейилган. Алоҳида дегани ажралиб турадиган дегани. Ҳамма гап ана шунда! Қадимги тилимизда айирмоқ, ажратмоқ, фарқламоқ “адыр” деган сўз билан ифодаланган. Бу ҳақда “Қадимги туркий тил луғати”да айтилган. Юсуф Хос Ҳожиб худди шу сўзни икки хил шаклда “адыр” ва “азыр” шаклида қўллаган. Шу сўзлар қаторида “адырт” ва “азырт” сўзлари ҳам фарқ ва тафовутни, ажралишни билдирган. Демак, ҳозирги тилимиздаги “ажрат” сўзи худди шу “адырт” ва “азырт” сўзларидан келиб чиққан бўлиши керак.
Шу ўринда менда бир фараз пайдо бўлди. Модомики, “адыр” сўзи айирмоқ, ажратмоқ, фарқламоқ маъноларини англатар экан, унда алоҳида тепалик ер маъносидаги “адир” сўзи ҳам шунга алоқадор бўлиши керак.
Эшқобил ШУКУР
Бир кунда беш вақт намозни ўз вақтида адо этинг! Тўғри дастлаб, бир маҳал, кейин икки, уч қилиб кўпайтираётган бўлишингиз мумкин. Бироқ беш маҳал намоз ҳар бир мусулмон зиммасидаги фарздир.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Муъоз ибн Жабал розияллоҳу анҳуни Яманга жўнатаётиб: “Аллоҳ таоло беш маҳал намозни ҳар бир банданинг зиммасига фарз қилганини етказгин”, деб алоҳида таъкидлаганлар.
Демак, бир кунда беш маҳал намоз фарздир. Икки ёки уч маҳал эмас.
Барчамизга яхши маълумки, бирорта эшикни очиш учун албатта калит керак. Худди шунингдек, Жаннатга кириш учун ҳам калит талаб этилади. Агар жаннатга киришни истасангиз сизга калит керак бўлади. Ахир бу дунёда ҳам эшикдан кириш учун калит керак бўляптику.
Ҳар бир калитда ўзининг тишлари бўлади. Тасаввур қилиб кўрингчи, калитингизнинг бир тиши бўлмаса нима бўлади? Истасангиз синаб кўринг, калитингиз тишидан биттасини синдириб, очишга уриниб кўрингчи? Эшик очилармикин? Ваҳоланки, калитда биргина синган тишдан бошқа яна бир қанча бутун тишлар бор.
Яна бир мисол. Айтайлик, бир танишингизга қўнғироқ қилмоқчи бўлсангиз, унинг рақамини терасиз. Бордию биргина рақамни нотўғри терсангиз, сиз яқин одамингиз билан гаплаша олмайсиз, тўғрими?
Демак, Жаннатга тушишни истар экансиз сиз беш маҳал намозни ўз вақтида адо этишингиз керак экан.
Намоз вақти кирганда юмшоқ тўшакингизда ётган ёки аёлингиз билан бирга бозорда бўлсангиз ҳам, бирор иш билан банд ёки фарзандларингиз билан бирга ўйнаётган бўлсангиз ҳам дарҳол ҳаммасини четга суриб, намозни адо этишга киришинг!
Қанчалик кўп ишларингиз бўлмасин, сиз намозни ўз вақтида адо этсангиз Аллоҳ таолонинг Ўзи бошқа ишларингизни осон қилиб қўяди. Лекин афсуски, буни кўпчилик тушунмайди.
Одатда биз ўзимиз учун осон бўлган амалларни қиламиз. Лекин қачонки нафсимизга оғир келадиган ишга дучор бўлсак ўзимизни олиб қочамиз.
Бугунги кунда ўзининг гавдаси, мушаклари билан мақтанадиганларнинг видеолавҳаси жуда кўпайиб кетди. Бунинг сабаби ҳозирги ёшлар мушакларини ишириб олишга жуда қизиқадилар. Ўзларини бошқалардан кучли деб ҳисоблайдилар. Лекин аслида ҳақиқий кучли инсон ким? Мушаклари бақувватми? Йўқ, асло ундай эмас. Бомдод намозига туриш учун устидаги кўрпасини кўтара олган ҳақиқий кучли одамдир. Агар ўзингизни кучли деб билсангиз, бомдодга туришда синаб кўринг.
Азиз ота-оналар фарзандларимиздан бирор нарсани талаб қилишда аввало ўзимиз ўрнак бўлайлик. Токи ёшлар бир қўлида оғир тошни кўтарадиган одам кучли инсон эмас, балик, таҳажжуд ва бомдод намозларини турадиган одам ҳақиқий кучли одам эканини яхшилаб англаб етсинлар.
Аллоҳ таоло Қуръони каримда бундай марҳамат қилади: “Уларнинг ёнбошлари ўрин-жойларидан йироқ бўлур. Улар Парвардигорларига қўрқув ва умидворлик билан дуо-илтижо қилурлар ва Биз уларга ризқ қилиб берган нарсалардан инфоқ-эҳсон қилурлар” (Сажда сураси, 16-оят).
Аллоҳ таоло бу оятда кучли мўминлар ҳақида хабар қилади. Улар тунларни ибодат билан ўтказиб, оз ухлайдилар, кечалари Роббул аъламийндан қўрқиб, Унинг раҳматидан умидвор ҳолда бедор бўладилар.
Аллоҳ таоло барчамизни ана шундай гўзал хулқлар билан сифатланган бандаларидан қилсин!
Даврон НУРМУҲАММАД