Пайғамбар алайҳиссалом Аллоҳ таоло Қуръонда:
وَمَا كُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ
яъни: “Сиз илгари бирор китобни тиловат қилувчи эмас эдингиз ва қўлингиз билан хат ҳам ёзган эмас эдингиз. Акс ҳолда бузғунчилар, албатта, шубҳага тушган бўлур эдилар” (Анкабут сураси, 48-оят), деб гувоҳлик берганидек, ўқишни ҳам, ёзишни ҳам билмайдиган бесавод бир киши эдилар. Шунинг учун ҳам Расулуллоҳ саллаллоҳу лайҳи саваллам ўзларига келган ваҳийни нозил бўлиш вақтидаёқ ёдлаб олишга ҳаракат қилар эдилар. Бунга қуйидаги оятда ишора қилинган:
لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ. إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآَنَهُ. فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآَنَهُ. ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ.
яъни: “(Эй, Муҳаммад! Қуръонни) тезроқ (ёдлаб) олиш учун тилингизни у билан (кўп) ҳаракатлантираверманг. Зеро, уни (Сизнинг дилингизда) жамлаш ҳам, (тилингиздаги) қироати ҳам Бизнинг зиммамиздадир. Бас, қачон Биз (Жаброил тилида) уни ўқисак, Сиз ҳам уни ўқишга эргашинг! Сўнгра уни (Қуръонни) баён қилиб бериш ҳам, албатта, Бизнинг зиммамиздадир” (Қиёмат сураси, 16-19-оятлар).
Расулуллоҳ саллаллоҳу лайҳи савалламнинг бир нечта котиблари бўлиб, улар Қуръон оятларини суяк, ҳурмо барглари, япалоқ тош ва шунга ўхшаш нарсаларга ёзиб борар эдилар. Ёзилган оятлар Расулуллоҳ саллаллоҳу лайҳи савалламнинг уйларида турар, котиблар ҳам ўзлари ёдлашлари учун ундан кўчирма олар эдилар. Пайғамбар алайҳиссалом уларга ҳар бир оятни суранинг қайси жойига қўйилишини кўрсатиб берар эдилар.
Уламолар ўртасида суралардаги оятларнинг жойлашиш тартиби тавқифий (яъни, Расулуллоҳ саллаллоҳу лайҳи саваллам томонидан белгиланган) эканлиги ҳақида ҳеч қандай ихтилоф йўқ. Бунга Усмон ибн Ос разияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ушбу ҳадис далил бўлади. У киши шундай деганлар: “Мен Расулуллоҳ саллаллоҳу лайҳи савалламнинг ҳузурларида ўтирган эдим. Шу пайт У зот кўзларини бир юмиб очдилар ва шундай дедилар: “Ҳозир ҳузуримга Жаброил алайҳиссалом келиб мана бу оятни мана бу сурага қўйишимни буюрдилар”:
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ
яъни: “Албатта, Аллоҳ адолатга, эзгу ишларга ва қариндошга яхшилик қилишга буюради ҳамда бузуқчилик, ёвуз ишлар ва зулмдан қайтаради. Эслатма олурсиз, деб (У) сизларга (доимо) насиҳат қилур” (Наҳл сураси, 90-оят).
Сураларнинг жойлашиши тартиби ҳақида эса, уламолар бир нечта фикрлар билдиришган. Баъзилари, уни саҳобаларнинг ижтиҳодлари орқали тартиб қилинган деса, бошқалар, тавқифий деб айтишган. Бу фикрларнинг тавқифий дегани қувватлироқ. Дарҳақиқат, Қуръонни тўлиқ ёдлаган Ибн Масъуд разияллоҳу анҳу каби баъзи саҳобалар Пайғамбар алайҳиссалом билан Жаброил алайҳиссалом ўрталарида бўладиган Қуръон дарсларида ҳозир бўлишган. Ўшанда Қуръоннинг сура ва оятлари ана шу тартибда қироат қилинар эди.
Расулуллоҳ саллаллоҳу лайҳи савалламнинг энг машҳур котиблари тўрт халифа, Убай ибн Каъб, Зайд ибн Собит, Муовия ибн Абу Суфён, Язид ибн Абу Суфён, Муғира ибн Шуъба, Зубайр ибн Аввом, Холид ибн Валид разияллоҳу анҳумлардир. Абдуллоҳ ибн Масъуд, Солим ибн Маъқал, Муоз ибн Жабал, Убай ибн Каъб, Зайд ибн Собит разияллоҳу анҳумлар Пайғамбар алайҳиссаломнинг даврларида Қуръонни мукаммал ёдлаган саҳобалар жумласидандир.
Қуръондаги Маккий ва Маданий суралар
Юқорида айтиб ўтилдики, Қуръони карим қарийиб йигирма уч йил давомида нозил бўлди. Бу муддат икки қисмга бўлинади: Расулуллоҳ саллаллоҳу лайҳи саваллам Маккада ҳижратдан олдин яшаган ўн уч йил ва ҳижратдан кейин Мадинада яшаган ўн йил. Айнан мана шу жиҳатдан Қуръон суралари Маккий ва Маданийга ажратилади. Қуръони каримни тушунишда сураларнинг Маккий ва Маданийга ажратиш катта аҳамият касб қилади. Оятнинг носих (бекор қилувчи) ва мансух (бекор қилинган) эканлиги уни Маккий ёки Маданий эканлигини билишга боғлиқдир.
Уламолар ўртасида Маккий ва Маданий суралар ҳақида уч хил атама мавжуд:
Биринчи, Маккий деб Маккада нозил бўлган сурага айтилади, гарчи у ҳижратдан кейин нозил бўлган бўлса ҳам. Маданий деб, Мадинада нозил бўлган сурага айтилади. Бу фикрга биноан сафар вақтида (Макка ва Мадинадан ташқарида) нозил бўлган суралар Маккий ҳам эмас, Маданий ҳам эмас, балки у алоҳида учинчи қисмдир.
Иккинчи, Маккий – Макка аҳолисига қарата хитоб қилинган оятлар, Маданий – Мадина аҳолисига қарата хитоб қилинган оятлар.
Учинчи, энг машҳур фикр, Маккий – ҳижратдан олдин нозил бўлган сура, Маданий – ҳижратдан кейин нозил бўлган сура, гарчи у Маккада нозил бўлган бўлса ҳам. Мисол учун, Нисо сураси, Моида сурасининг 3-оятидаги “Бугун мен сизларга динингизни комил қилиб бердим” жумласи. Яҳё ибн Саламдан шундай ривоят ҳам бор: Маккада ва Пайғамбар алайҳиссалом Мадинага етиб бормай туриб йўлда нозил бўлган суралар Маккий, Мадинага келганларидан кейинги сафарлари давомида нозил бўлган суралар Маданийдир. Бундан ҳижрат сафари мобайнида нозил бўлган сурани ҳам Маккий деб аташ маълум бўлади.
Уламолар Қуръон сураларининг қайсилари Маккий ва қайсилари Маданий эканлиги устида тортишганлар. Баъзилар Қуръондаги 19та сура Маданий эканлигига уламолар иттифоқ қилганларини айтишган. Улар: Бақара, Оли Имрон, Нисо, Моида, Анфол, Тавба, Нур, Аҳзоб, Қитол, Фатҳ, Ҳужурот, Мужодала, Ҳашр, Мумтаҳана, Жумъа, Мунафиқун, Талоқ, Таҳрим, Наср. Қолган суралар Маккий бўлиб, уларнинг баъзисига иттифоқ қилинган бўлиб, уларнинг сони 71та, баъзиси устида ихтилоф бор, улар 24та. Маккий эканлиги устида ихтилоф бўлган суралар қуйидагилар: Фотиҳа, Юнус, Раъд, Ҳаж, Фурқон, Ёсин, Ҳадид, Соф, Тағобун, Инсон, Мутаффифин, Балад, Валлайл, Қадр, Баййина, Залзала, Одиёт, Такосур, Маъун, Кавсар, Ихлос, Фалақ, Нос. Эҳтимол бу суралар устидаги ихтилофнинг асосий сабаби, бу сураларнинг кўпчилигининг баъзи оятлари Маккий, баъзилари Маданий бўлганлигидир.
Маккий ва Маданий сураларнинг бир-биридан фарқи
Уламолар сураларнинг Маккий ёки Маданий эканлигини ажратадиган белгиларни аниқлашган бўлиб, улар қуйидагича;
Ўзбекистон мусулмонлари идораси
раисининг биринчи ўринбосари
Ҳомиджон Ишматбеков
https://t.me/tuhur
Лондонда муҳим маданий воқеа бўлиб ўтди: Буюк Британияда илк бор Ўзбекистон тарихи билан боғлиқ, Ислом цивилизациясининг олтин даврларига оид ноёб Қуръон қўлёзмалари ва тарихий артефактлардан иборат коллекция намойиш этилди. Ушбу муқаддас ёдгорликлар йиллар давомида хусусий коллекциялар ва музейларда сақланган, эндиликда улар ўз диёри – Ўзбекистонга қайтмоқда.
Дунёнинг машҳур Sotheby’s ва Christie’s аукцион уйлари мезбонлигида ташкил этилган ушбу кўргазмалар 2017 йилда Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев томонидан БМТ Бош Ассамблеясида илгари сурилган ташаббус – Тошкентда Ислом цивилизацияси марказини яратиш бўйича кенг кўламли лойиҳанинг бир қисмидир. Сўнгги йилларда миллий ва халқаро мутахассислар томонидан йўқолган маданий меросни излаш ва аниқлаш бўйича кенг тадқиқот ишлари олиб борилмоқда.
Лондондаги икки кўргазмада илк бор халқаро жамоатчилик эътиборига ҳавола этилган экспонатлар орасида дунёнинг етакчи олимлари, экспертлари, масъул мутахассислар, машҳур музей ва кутубхоналар вакиллари ва коллекционерлари иштирок этди.
– Ўзбекистон Республикаси Президенти ушбу маданий-маърифий мега платформа – Ислом цивилизацияси маркази ташаббусини илгари суриш баробарида шахсан унинг амалга оширилишига бошчилик қилмоқда. Тарихий ва маънавий дурдоналарни Ватанга қайтариш бўйича давлатимиз раҳбарининг тўғридан-тўғри топшириғи асосида ушбу кенг қамровли лойиҳа амалга оширилмоқда. Бу фақат тарихий артефактларнинг қайтиши эмас – бу хотиранинг, миллий ўзликнинг ва Ўзбекистоннинг ислом меросини асрашдаги бетакрор ролини тан олишнинг тимсолидир, – дея таъкидлади Ислом цивилизацияси маркази директори Фирдавс Абдухолиқов кўргазма очилиш маросимида.
Намойиш қилинган нодир артефактлар орасида IX-XIII асрларга оид Қуръон қўлёзмалари саҳифалари, миниатюралар, нафис заргарлик буюмлари, маиший буюмлар, матолар ва санъат асарлари бор. Улар Ўзбекистонни жаҳондаги муҳим интеллектуал марказлардан бири сифатида кўрсатади.
– Ушбу кўргазмалар – Ўзбекистон Президенти шахсий ташаббуси билан амалга оширилаётган муҳим маданий ҳодиса бўлиб, ёш авлодни илҳомлантиришга қаратилган. Ўз меросини қайтаришга йўналтирилган бундай амалий қадриятлар маданий уйғониш учун мустаҳкам замин бўлиб хизмат қилади, – деди Буюк Британиядаги "Ал-Фурқон" фонди директори Сали Шаҳсивари.
Кўргазмаларда тақдим этилган экспонатларнинг кўпчилиги 2025 йилда Sotheby’s ва Christie’s аукционларида Ислом цивилизацияси маркази фаолияти доирасида харид қилинган.
Sotheby’s савдо уйининг Шарқ мероси бўйича вакили Бенедикт Картер шундай деди:
– Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази билан ҳамкорлик қилиш биз учун катта шарафдир. Марказий Осиё тарихида алоҳида аҳамиятга эга бўлган ёдгорликларнинг Ватанга қайтишига кўмаклашганимиздан мамнунмиз.
Тошкентнинг марказида 10 гектардан ортиқ ҳудудда барпо этилаётган Ислом цивилизацияси маркази минтақадаги энг йирик маданият ва маърифат институтларидан бирига айланмоқда. Унинг экспозиция майдони 8000 квадрат метрдан ошади. Марказ таркибига қуйидаги беш мавзули галерея киради:
"Қуръон зали"
"Исломгача бўлган мерос"
"Ренессанснинг биринчи ва иккинчи даврлари"
“Янги Ўзбекистон”.
Ўзбекистоннинг Буюк Британиядаги элчиси Равшан Усмонов қуйидагиларни таъкидлади:
– Бугун Ўзбекистон ўз тарихий меросини тиклаш ва асраб-авайлаш борасида улкан саъй-ҳаракатлар қилмоқда. Тошкентдаги Ислом цивилизацияси маркази каби ташаббуслар бу йўлдаги муҳим қадам бўлиб, тез орада у билим ва динлараро мулоқот маёғи сифатида ўз эшикларини очади. Бу бизнинг тарихий ўзлигимизни англаш ва уни очиқ тараннум этишга интилишимизнинг ифодасидир.
Лондондаги ушбу кўргазмалар нафақат муҳим маданий воқеа, балки тарихий адолатнинг тикланиши ифодаси бўлди. Намойиш этилган экспонатлар Ўзбекистоннинг ислом олами интеллектуал маркази сифатидаги ўрни ва бугунги Янги Ўзбекистоннинг маданий-тарихий меросни асраш, ўрганиш ва тарғиб қилиш йўлидаги навбатдаги ютуқларини амалда исбот этди.
Сisc.uz