16 Июн, 2025, 20 Зулҳижжа, 1446
16 Июн, 2025, 20 Зулҳижжа, 1446
Ислом таълимотининг асосий мазмун-моҳиятини ифодаловчи “Лаа илааҳа иллаллоҳ” (“Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ”) калимаси диний адабиётларда “тавҳид” калимаси номи билан зикр этилган. Мазкур калима шарҳига бағишланган кўплаб адабиётлар бор.
Маҳмуд Замахшарий ҳам шаҳодат калимасига бағишланган мўъжаз “Ал-масъала фи калиматиш шаҳада” асарини ёзган. Унинг ягона қўлёзмаси Берлин шаҳридаги қўлёзмалар фондида сақланади. Асар қисқа ҳажмли рисола бўлиб, унда олим Ислом динининг таянч тушунчаларидан ҳисобланган “Лаа илааҳа иллаллоҳ” жумласини грамматик таҳлил қилади. Дастлаб Замахшарий олдинги уламоларнинг бу жумла борасидаги фикрларини баён қилади. Уларнинг фикрича “Лаа илааҳа иллаллоҳ” жумласи тўлиқ маъно ифодаламаган. Замахшарий эса бу калимани тугал маънога эга мустақил жумла деб шарҳлайди.
Мазкур калиманинг икки ҳолатда бўлиши таъкидланади. Биринчиси, асл мустақил жумла ҳолати, иккинчиси, жумлани шарҳлаб ва таъкидлаб келувчи қўшимчали ҳолат. Бу ҳолатларга Замахшарий араб тилидаги “Ма жаа фи рожулин” – “Номаълум киши келмади” жумласини мисол келтиради.
Агар бу жумла маъносидаги ноаниқликни кетказиш истаги бўлса, унга “Ма жаани мин рожулин бал рожулани” (“Менинг олдимга бир киши эмас, балки икки киши келди”) мазмунида қўшимча қилиш зарур бўлади.
Олим бу фикрига Қуръони каримдан: “(Эй Муҳаммад,) Аллоҳ томонидан бўлган бир марҳамат сабабли уларга (саҳобаларингизга) юмшоқ сўзли бўлдингиз. Агар қўпол, қаттиқ дил бўлганингизда эди, албатта атрофингиздан тарқалиб кетган бўлар эдилар” – (Оли Имрон сураси, 159-оят); «Сўнгра аҳду паймонларини бузганлари, Аллоҳнинг оятларини инкор қилганлари, пайғамбарларни ноҳақ ўлдирганлари ва “Дилларимиз қулф” деганлари сабабли (Биз уларни лаънатладик)» (Нисо сураси, 154-оят) оятларини мисол қилиб келтиради. Оятлардаги сабаблар “фабираҳматин” (“юмшоқ сўзли бўлиш”), “фабинақдиҳим” (“лаънат бўлиши”) маъноларини ифодалайди.
Муаллиф ҳар иккала оятдаги “фа” юкламасидан сўнг “ма” юкламасининг келиши туфайли юмшоқлик Аллоҳнинг марҳамати билан, лаънат эса, қилинган аҳднинг бузилиши натижасида бўлганини таъкидлайди. Шу каби, шаҳодат калимасидаги синтактик қўшимча жумладаги маънони таъкидлаб келади.
Замахшарий бу грамматик ҳолатни “Жаани Зайду” гапи асосида тушунтиради. Гап “Зайд келди” маъносини ифодалайди. Лекин мазмун-моҳиятда “Зайддан ўзга кимса келмагани” қатъий тушунилмайди. “Зайддан ўзга келмагани”ни таъкидлаш маъносида юқори ҳолатдаги шакл қўлланилиши керак бўлади. Шу мақсадда гапни “Ма жаани илла Зайду” тарзида тузиш маънони тўлиқ англатади.
Шаҳодат калимасидаги “Лаа илааҳа” жумласи “Зайд мунталиқун” (“Зайд кетди”) жумласи билан грамматик жиҳатдан тенг ҳисобланади. Муаллиф “Лаа илааҳа” жумласига “иллаллоҳ”ни қўшиш билан биринчидан, улуҳиятни Аллоҳ таолога нисбат бериш, иккинчидан, уни бошқа барча нарсалардан ажратиш маъносини кўрсатади. Шунга кўра “Лаа илааҳа” жумласи исмий гапнинг кесими бўлиб, “иллаллоҳ” гапнинг эгаси вазифасини бажаради. Чунки араб тилида гап тузиш қоидаларига кўра исмий гапнинг эгаси доим аниқ, кесими эса, ноаниқ ҳолда бўлиши талаб этилади.
Рисолада “Лаа илааҳа иллаллоҳ” дейилиши “барча илоҳ деб номланганларнинг сифати бекор қилиниб, илоҳлик фақат Аллоҳга хос”лигини билдириши айтилади. Буни таъкидлаш учун Абдуллоҳ ибн Масъуд ва Жобир ибн Абдуллоҳ Ансорийдан ривоят қилинган ҳадис келтирилади: «Уҳуд куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Лаа сайфа илла Зулфиқор ва лаа фатан илла Али” (“Зулфиқор қиличидан бошқа қилич ва Алидан бошқа йигит йўқдир”), дедилар». Яъни, шаҳодат калимаси юқоридаги ҳадис матни билан қиёсланса, кесимнинг эгадан олдин келиши мумкинлиги исботланади ва жумла мазмуни равшан бўлади.
Зоҳиджон ИСЛОМОВ,
Ўзбекистон халқаро ислом академияси
проректори, филология фанлари
доктори, профессор
Мусулмонлар Ҳунайн ғазотида ғалаба қозонишди. Ҳунайн ғазоти Шаввол ойида, ҳижратнинг саккизинчи йили, Макка фатҳидан сўнг Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам билан Ҳавозин ва Сақийф қабилалари ўртасида бўлиб ўтган эди. Жангда ғалаба қозонган мусулмонлар катта ғаниматга (ўлжага) эга бўлдилар.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бу ғаниматларни қалби Исломга мойил бўлган янги мусулмонларга тақсимлаб бердилар. Қавмнинг катталари Абу Суфён, Уяйна, Ақраъ, Суҳайл ибн Амр ва бошқаларга ҳам бердилар.
Ваҳоланки, улар Қурайш мушрикларининг энг катталари бўлиб, узоқ йиллар Пайғамбаримизга қарши урушган кишилар эди. Ушбу ғаниматлар тақсимланишидан бир неча кун олдингина исломни қабул қилишган эди. Лекин Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ансорларга (Мадиналик саҳобаларга) ушбу ғаниматлардан ҳеч нарса бермадилар.
Ҳолбуки, улар Исломни ёйиш ва Пайғамбар алайҳиссаломни ҳимоя қилиш учун қонларини тўккан, жонларини фидо қилган кишилар эди. Бу ҳолат уларнинг қалбларига оғир ботди ва хасратланиб шундай дейишди: «Қиличларимизнинг тиғидаги душманнинг қони ҳали қотгани йўқ, аммо ғаниматлардан бошқалар баҳраманд бўлди. Бизга эса, ҳеч нарса берилмади».
Бу борада Саъд ибн Убода розияллоҳу анҳу келиб Пайғамбаримизга бўлаётган гаплар хақида, одамларнинг қалбидаги хафаликни айтди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Эй Саъд, сен бу ҳақда нима дейсан?” дедилар. Саъд: “Мен ҳам қавмим тарафидаман”, деб жавоб берди. Шунда Пайғамбаримиз алайҳиссалом: “Қавмингни менинг ҳузуримга йиғ”, дедилар. Улар тўпланганларидан кейин, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламжуда буюк, ниҳоятда таъсирли, қалбларни жумбушга келтирувчи, кўзларни ёшга тўлдирувчи хутба қилдилар.
У зот уларга мулойимлик ва муҳаббат билан қуйидагича мурожаат қилдилар: “Эй ансорлар! Мен сизларни гумроҳ ҳолда топмаганмидим? Аллоҳ таоло мен туфайли сизларни ҳидоят қилмадими? Сизлар тарқоқ ва пароканда эмасмидинглар, Аллоҳ таоло мен сабабли сизларни бирлаштирмадими? Сизлар фақир ва муҳтож эмасмидинглар, Аллоҳ таоло мен орқали сизларни бой қилмадими?”.
Ҳар сафар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам савол билан мурожаат қилганларида, улар: “Аллоҳ ва Унинг Расулидан миннатдормиз”, деб жавоб қайтаришарди.
Сўнг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Нима учун менга жавоб қайтармаяпсизлар?” дедилар. Улар яна: “Аллоҳ ва Расулидан миннатдормиз!”, дейишди.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: «Агар истасангиз, сизларнинг ҳам шундай дейишга ҳаққингиз бор: “Сиз бизнинг ҳузуримизга қавмингиз томонидан инкор қилинган ҳолда келдингиз, биз эса, сизни тасдиқладик. Сиз қавмингиз томонидан ёлғончига чиқарилган эдингиз, биз сизга ишондик, имон келтирдик ва сизга ёрдам бердик. Сиз ўз юртингиздан қувилдингиз, биз эса, сизга паноҳ бердик. Сиз муҳтож ҳолда келдингиз, биз эса, Сизни ўз мол-мулкимизга шерик қилдик”.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ушбу сўзларни айтганларида улар: Аллоҳ ва Унинг расулигина бизларга миннат қилишга ҳақли, дейишди. Аслида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу сўзларни уларга тавозелик ва инсоф юзасидан айтган эдилар. Лекин, ҳақиқатан олганда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам миннат қилишга ҳақли эдилар, улар ҳар қанча миннатдор бўлсалар арзийди. Чунки агар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Мадинага ҳижратлари бўлмаганида, уларнинг орасида яшамаганларида, уларнинг бошқалардан фарқлари бўлмас эди. Ансорларнинг шаъни юксалмас эди, қадрлари кўтарилмас эди.
Шунинг учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уларга қараб: “Эй ансорлар! Нима деб ўйлайсизлар, бошқалар қўй ва туялар билан уйларига қайтсалар, сизлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан уйларингизга қайтишни истамайсизларми? Бундан розимасмисизлар?”-дедилар.
Бу гапнинг нақадар улуғлиги, ансорларнинг қалбига етиб боришлигини билганлари учун ҳам Расулуллоҳ уларга ғаниматдан бермаган эдилар.
Сўнгра Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай дедилар: “Агар ҳижрат қилмаганимда, албатта мен ансорлардан бўлар эдим, агар одамлар бир водийда юрсалар, мен ансорлар юрган йўллардан юрар эдим, ансорлар мен учун ички кийимимдек, бошқалар эса ташқи кийимимдек”, дедилар ва: “Аллоҳим ансорларга раҳматингни ёғдир, уларнинг фарзандларига ва фарзандларининг фарзандларига ҳам”, деб уларнинг ҳаққига дуо қилдилар.
Бу сўзларни тинглаган ансорларнинг кўзларидан ёшлар тўкилди, соқоллари хўл бўлди. Улар йиғлаган ҳолатда: Биз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни биз билан бўлишларига розимиз, бизнинг ғаниматимиз, бизнинг улушимиз бўлганларидан розимиз!” — дейишди.
Шундан кейин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уларни келажакда бўладиган фитналардан огоҳлантириб шундай дедилар:
“Мендан кейин сизлар ўзингизга нисбатан адолатсизликни кўрасизлар, аммо сабр қилинглар. Менинг ҳавзимда мен билан юзлашгунингизча, сабр қилинглар!”.
Ҳомиджон қори ИШМАТБЕКОВ
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа