23 Январ, 2025, 23 Ражаб, 1446
23 Январ, 2025, 23 Ражаб, 1446
وَإِذۡ قَالَ مُوسَىٰ لِقَوۡمِهِۦٓ إِنَّ ٱللَّهَ يَأۡمُرُكُمۡ أَن تَذۡبَحُواْ بَقَرَةٗۖ قَالُوٓاْ أَتَتَّخِذُنَا هُزُوٗاۖ قَالَ أَعُوذُ بِٱللَّهِ أَنۡ أَكُونَ مِنَ ٱلۡجَٰهِلِينَ٦٧
Яъни, Аллоҳ таоло Мусо алайҳиссаломнинг қавмига бир сигир сўйишни буюрганида қавм истеҳзо билан "Сен бизларни мазах қиляпсанми?" дедию ўзи мазах аралаш пайғамбаридан ўша сигирнинг сифатларини сўрайверди. Аллоҳ таолонинг буйруқларини бажариш ўрнига уларни тафтиш қилиш, турли саволлар бериш каби бемаъни хислатлар жоҳил кимсаларга хос нарса. Агар Бани Исроил бир сигирни ушлаб сўйганида Аллоҳнинг амрини бажариб, мақсадлари ҳосил бўларди. Аммо улар табиатларидаги саркашликларига бориб, бундай йўл тутишмади.
Ибн Аббос, Убайда Салмоний, Мужоҳид, Икрима, Мужоҳид Саъдий, Абул Олия каби муфассирларнинг айтишларича, Исроил авлодлари орасида бир кекса киши бўлиб, мол-дунёси беҳисоб эса-да, фарзанди йўқ эди. Унинг фақир жиянлари мерос илинжида бой амакининг ўлимини интизор бўлиб кутишарди. Улардан бирининг сабри чидамай, қотилликка қўл урди: ўз амакисини ўлдириб, жасадини одамлар йиғилиб турадиган майдонга яширинча келтириб ташлади. Эрталаб йиғилган оломон бир-биридан гумон қилишга ва жанжаллашишга ўтди. Фурсатни ғанимат билган қотил одамлар олдига келиб, дод-вой қилишни ва қотилликда бошқаларни айблашни бошлаб юборди. Можаро кучайиб кетди. Шунда оқил кишилардан бири: "Катта кўчада можарони қизитмай, яхшиси Аллоҳнинг пайғамбари Мусо алайҳиссаломнинг олдига боринглар, у муаммони ҳал этиб, қотилни аниқлаб беради", деди. Мусо алайҳиссаломнинг олдиларида ҳаммадан олдин қотил жиян пайдо бўлди ва бўлган воқеани шикоят қилди. Мусо алайҳиссалом: "Муаммо тўғри ҳал бўлиши учун қотиллик ҳақида бирор нарсани билган киши Аллоҳ розилиги йўлида гувоҳликка келсин", дедилар. Ҳеч ким гувоҳликка келмагач, ҳазрати Мусо бу муаммони ҳал этишни Аллоҳнинг Ўзидан сўраб, Унга илтижо қилдилар. Аллоҳ таоло бир сигир сўйилиши зарурлигини айтди. Мусо алайҳиссалом буни қавмга етказганларида улар: "Эй Мусо, бизни мазах қиляпсанми?" дея ажабланишди.
قَالُواْ ٱدۡعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّن لَّنَا مَا هِيَۚ قَالَ إِنَّهُۥ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٞ لَّا فَارِضٞ وَلَا بِكۡرٌ عَوَانُۢ بَيۡنَ ذَٰلِكَۖ فَٱفۡعَلُواْ مَا تُؤۡمَرُونَ٦٨
Нодон қавм Аллоҳ таолонинг амрини сўзсиз бажариш ўрнига турли саволлар билан Унинг пайғамбарига мурожаат қилаверди. Сигирни сўйиш ўрнига унинг сифатларини сўрашга тушди. "Парвардигорингдан сўра-чи, у сигир қандай бўлиши керак экан" дея пайғамбарни қийин-қистовга олаверди. Итоатсиз ва саркаш кимсаларнинг қилиғи шу: "Аллоҳ ибодатни буюрган" десанг, "Мен нега ибодат қилишим керак, шусиз ҳам қалбим тоза, одамларга яхшиликлар қиляпман-ку", деб эътироз билдиришга тушади. "Муҳтожларга закот, садақа бериш керак", десангиз, "Нега мен ўзим машаққат билан топган мол-мулкимни ўзгаларга индамай беришим керак", дея қайсарлик қилади. Бани Исроил қавми ҳам Аллоҳ таолонинг амрига кўра сигир сўйиш ўрнига қарши саволларни бераверди. Шунда Мусо алайҳиссалом: "Аллоҳ ёши ўртача бир сигир сўяверинглар, дея буюряпти", дедилар.
قَالُواْ ٱدۡعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّن لَّنَا مَا لَوۡنُهَاۚ قَالَ إِنَّهُۥ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٞ صَفۡرَآءُ فَاقِعٞ لَّوۡنُهَا تَسُرُّ ٱلنَّٰظِرِينَ٦٩
Бошқа итоатсиз кишилар каби Мусо алайҳиссаломнинг қавми у кишининг сўзидан кейин ҳам Аллоҳнинг амрини бажаришга киришмади. Қайсар қавм сигир топиб, сўйишга шошилмади, энди унинг ранги қанақа бўлиши керак, деб сўрашга тушди. Бунга жавобан Мусо алайҳиссалом: "Парвардигор сигирнинг кўрганларнинг кўзини қувонтирадиган тўқ сариқ рангли бўлишини буюрди", дедилар. Бани Исроил Аллоҳ таолонинг амрини дарҳол бажаришга одатланмаган, нобакор қавмлиги аввалдан маълум эди. Аммо бу сафар уларнинг саркашлиги ҳаммасидан ўтиб тушди. Улар дастлаб Мусо алайҳиссаломдан сигир сўйиш ҳақидаги Аллоҳнинг амрини эшитишлари билан буни инкор қилиш учун гапни бошқа ёққа буриб, «Бизни масхара қиляпсанми?» дейишди. Буйруқ иккинчи марта такрорланганида эса, сўйилиши лозим бўлган сигирнинг умумий сифатини таърифлаб беришни сўрашди. Сигирнинг умумий сифати баён қилиб берилиб, илоҳий амр учинчи марта такрорланганда эса унинг ранги ҳақида савол беришга ўтишди. Пайғамбарни масхаралаш учун ҳар гал янги баҳоналарни келтира бошлашди, аммо Аллоҳнинг амрини бажаришга киришмади ҳам.
قَالُواْ ٱدۡعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّن لَّنَا مَا هِيَ إِنَّ ٱلۡبَقَرَ تَشَٰبَهَ عَلَيۡنَا وَإِنَّآ إِن شَآءَ ٱللَّهُ لَمُهۡتَدُونَ٧٠
Бўлиб ўтган воқеа баёнига кўра, ўша ноҳақ ўлдирилган қариянинг қотили ким эканини қавмга билдириш ва бу билан бошланиб кетадиган катта фитнанинг олдини олиш учун Аллоҳ таоло Ўз ҳикматига кўра бир чорани ирода қилган эди. Аллоҳ таоло қотилнинг сирини фош қилиш учун ўлдирилган шахсни гапиртирмоқчи бўлди ва Бани Исроилга бир сигир топиб сўйишга ва ўша сўйилган сигирнинг гўштидан бир бўлак олиб, у билан ўликни уришга буюрди. Шунда ўлик Аллоҳнинг иродаси билан тирилиб туриб, қотил ким эканини айтиб бериши лозим эди. Аммо саркаш қавм пайғамбарнинг сигир ҳақидаги ҳар гапидан сўнг янги савол сўрайверди, пайғамбарнинг сигирнинг ранги ҳақидаги гапи ҳам уларни қониқтирмади. Энди яҳудийлар сигирнинг ёшию ранги билан қаноатланмай, унинг бошқа сифатларини ҳам сўрай бошлашди. Пайғамбарларини Аллоҳ таолодан сигирнинг бошқа сифатларини ҳам сўрашга мажбурлай бошлашди.
قَالَ إِنَّهُۥ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٞ لَّا ذَلُولٞ تُثِيرُ ٱلۡأَرۡضَ وَلَا تَسۡقِي ٱلۡحَرۡثَ مُسَلَّمَةٞ لَّا شِيَةَ فِيهَاۚ قَالُواْ ٱلۡـَٰٔنَ جِئۡتَ بِٱلۡحَقِّۚ فَذَبَحُوهَا وَمَا كَادُواْ يَفۡعَلُونَ٧١
Бани Исроилнинг қайсарона эътирозларидан тўйган Мусо алайҳиссалом сигирнинг жуда кўп сифатларини аниқлаб, қавмга етказишга киришдилар: сигир шундай бўлсинки, қўшга ҳам қўшилмаган, суғоришда ҳам ишлатилмаган бўлсин, ҳеч қандай нуқсони бўлмасин, доғ-дуғдан холи, текис сариқ рангли бўлсин!" Савол сўрайверишнинг ёмон оқибатини кўрингки, Аллоҳ буюриши билан бир сигирни сўйишганида, ҳеч қандай ташвиш, можаро йўқ эди. Энди Аллоҳ таоло томонидан буюрилган сифат, ёш, ранг ва кўринишдаги сигирни топиш машаққати пайдо бўлди. Ахтара-ахтара охири ана шундай сигирни ҳам топишди. Мусо алайҳиссалом: "Сигирни сўйиб, бир бўлак гўшти билан ўликни урилса, ким ўлдирганини ўзи кўрсатиб беради, Аллоҳ таолонинг ҳукми шу", дейди. Улар шундай қилишган эди, ўлик тирилиб, ўз қотилини кўрсатиб берди.
وَإِذۡ قَتَلۡتُمۡ نَفۡسٗا فَٱدَّٰرَٰٔتُمۡ فِيهَاۖ وَٱللَّهُ مُخۡرِجٞ مَّا كُنتُمۡ تَكۡتُمُونَ٧٢
Эй Бани Исроил, ўша бадавлат кишини ўлдириб қўйиб, қотилни тополмай жанжаллашиб юрганингизни бир эсланглар. Агар Аллоҳ таоло яширган нарсангизни ошкор қилмаганида ҳаммани қотилликда айблаб, гумонда бўлиб юрган, қавм ичида ишончсизлик, шубҳа, саросима кучайган бўлур эди. Парвардигорингиз сизлар яширмоқчи бўлган нарсаларни ана шундай ошкора қилувчидир. Худди шу каби Унинг ваҳийларини яширмоқчи бўлганлар ёки шахсий манфаатлари йўлида уларни ўзгартиришга журъат этганлар ана шундай сирлари фош бўлиб, эл орасида шармандаликка юз тутишади.
فَقُلۡنَا ٱضۡرِبُوهُ بِبَعۡضِهَاۚ كَذَٰلِكَ يُحۡيِ ٱللَّهُ ٱلۡمَوۡتَىٰ وَيُرِيكُمۡ ءَايَٰتِهِۦ لَعَلَّكُمۡ تَعۡقِلُونَ٧٣
Исроил авлодлари сигирни сўйишга сўйиб қўйиб, энди бу ёғига нима қилишни билмай туришганида Аллоҳ таоло буни ҳам ўргатди, яъни сигирнинг гўштидан бир бўлагини кесиб олиб, у билан ўлдириб қўйилган жасадни уриш лозимлигини билдирди. Бу бўлак сигирнинг қайси аъзоси экани ҳақида уламолар: "бир парча гўшти", "думғазаси", "икки кураги орасидаги пайи" каби турли ривоятларни келтиришган. Бир парча сигир гўшти билан урилган ўликни тирилтирган Парвардигор учун қиёматда инсонларни қайта тирилтириш ҳеч қандай қийинчилик туғдирмаслигини инсонлар бир мулоҳаза қилиб кўришса, имонлари янада зиёдалашган бўлур эди.
Аллоҳ инсонларнинг тафаккур қилишлари учун ўликларни шундай тирилтиради, У қиёматда қабрдаги инсонларни ҳисоб-китоб қилиш учун тирилтириб, Ўз даргоҳида шундай тўплайди. Ҳар қандай ҳолатда ҳам ўликларни қайта тирилтириш Аллоҳ учун асло машаққат туғдирмайди. Инсон ўлиши билан унинг охират ҳаёти бошланади. Мўминларнинг ўлимдан кейин тирилиб маҳшаргоҳда тўпланишларига, қилган яхши ва ёмон амаллардан ҳисоб беришларига имон келтиришлари вожибдир. Модомики, дунёга келган эканмиз, бу ерда бир қанча исломий, инсоний вазифаларимизни ўташимиз, Аллоҳ буюрганларини бажаришимиз керак бўлади. Бунга осийлик қилганлар эса Аллоҳнинг ғазаби ва жазосига дучор бўладилар. Охиратдаги бахтли-саодатли ва осойишта ҳаёт бу дунёдаги қилган амалларимизга, савобли, хайрли ишларимизга боғлиқ. Аллоҳ таоло Қуръони каримда: «Биз сизларни (ердан) яратдик, яна унга қайтарурмиз ва сизларни яна бир бор ундан чиқарурмиз» (Тоҳа, 55), деган. Буни инкор қилиш Қуръонни инкор этишдир, бу эса куфри мужибдир. Ўлимдан сўнг қайта тирилишга ишониш имон рукнларидан биридир.
Ўша кезлари Мисрнинг “Ал-Азҳар” университиетида таҳсил олардим. Янги ўқув йили арафаси – таътилдан қайтиб сабрсизлик билан сабоқ соатларини санаб турардик. Эртага худо хоҳласа, биринчи дарс! Оғзим қулоғимда эди, чунки боягина университетнинг эълонлар лавҳидаги дарс ва сабоқлар жадвалига кўз югуртира туриб, кутилмаган бир хушхабардан воқиф бўлдим. Шундан кайфиятим аъло, фикру ёдим эртанги синовдан мувафақиятли ўтиш ташвиши билан банд эди. Бирда, шундай имкониятга мушарраф бўлганим учун қувониб ғурурланардим. Сўнгра унинг масъулияти ёдимга тушиб жиддий тортиб қолар эдим: “саволим салмоқли бўлиши керак”, – деб такрорлардим ўзимга ўзим. Аммо, фикримни ифода этиш учун топган жумлаларим назаримда юпунгина бўлиб туюлар, тузган саволларимнинг арабча қироатидан ҳам кўнглим тўлмаётганди. Хаёлан ўқиган китобларимни варақлаб, арабча луғатимни титкилайман, қани бирор бир арзирлик нарса топсам. Шу пайт эшик шарақлаб очилди-ю, хонага ҳовлиққанча хонадошим Мамат кирди.
– Я-а-н-нгиликни эшитдингми? – Худдики, Марафондан Афинага ғалаба хабарини олиб келган чопарга ўхшаб ҳансирарди у.
– Қанақа янгиликни?
– Эртадан бизга янги курс ўтилар экан, маърузачи ким – биласанми? Нақ Мустафо ад-Доурнинг ўзлари! – Ҳовлиқманинг ҳовури пасаймаганди. У девордаги эълоннинг бошига кўз югуртиргану, давомини ўқишга сабри чидамагани аниқ, акс ҳолда яна бошқа бир янгиликдан бохабар бўлган бўларди. Бир ҳисобда шуниси ҳам маъқул, бўлмаса эртагача ич-этини еб қўярди бояқиш!
Мен ўзимни бепарво тутдим:
– Ким у киши?
Юртдошим менга ўсмоқчиланиб қаради:
– Сен?.. Ростдан ҳам ул зотнинг кимликларини билмайсанми? Ахир, Ислом оламида бармоқ билан санарли шайхларнинг бири-ку! Кеча-ю, кундуз китобга муккасидан кетган сендек одам билишинг керак! Нимангни мақташади, ҳайронман! – Таажжубланиб елкасини қисди у. Сўнг худди ўзига ўзи гапирган каби (аслида жиллақурса шу борада мендан усунлигини намойиш қилмоқ бўлиб) давом этди:
– Билмасанг, билиб қўй: бу одам давлат муҳофазасидаги шахс. Ниҳоятда обрўли олим. Худди президентлардек алламбало машиналарда юради. Ёнида ҳамиша танқўриқчилари... Лекин, жа-а-а-а зап иш бўлди-да, шу кишидан сабоқ тинглашимиз! Ҳали Ватанга қайтгач, тасоввур қилаяпсанми, биргина шунинг ўзи бизга қанчалик обрў олиб келишини?
Албатта, у кишининг сабоқларидан кўпроқ нарса ўргансак, унга амал қилсак ва буни юртда кўрсата олсак ҳурматимиз икки ҳисса ошади. Бунинг учун эса ўқиш керак!
Хаёлимдан кечган бу гапларни унга айтиб ўтирмадим – бефойда! Қанча баҳслашганмиз, жиққамушт бўлганмиз – ўз билганидан қолмаган. Сабоқдошим жағи-жағига тегмай жавраркан, мен унга синчиклаб қарадим. Ватанда таниқ, нуфузли бир кишининг ўғли. Бирор-бир масалада ками йўқ! Илм ўргансин, ҳаётни кўрсин деб, отаси уни шу ёқларга йўллаган, лекин унда илмдан кўра чилимга иштиёқ кучли. Мисрнинг ғарбча ҳаётига қизиқиши зўр. Ҳаттоки, айни пайтда ҳам улуғ шайхнинг сабоқлари эмас, ўша сабоқлардаги иштироки унинг учун муҳим.
– Менга қара, – деб қолди у дабдурустдан, – балки шайх отамни танир-а? Дадам ҳам аҳён-аҳён хорижда бўлиб турадиган қандайдир йиғинларга бориб турадилар – учрашиб қолишган бўлишлари мумкин-ку? “Сиз фалончининг ўғлимисиз” деб сўраб қолса-я! Агар шундай бўлиб чиқса зап иш бўларди-да! – Мазза қилиб керишишидан ҳозир нималар ҳақида ўйлаётганини пайқаш қийин эмасди. Кейин: – Агар шайх менга бир бор эътибор қаратса, – деди-да, узоқ эснади. Шу орада: “ҳали мен билан бир хонада турганингдан фахрланиб юрасан” дея бошлаб қўйган фикрига якун ясади у.
Эртаси куни дарс бошланиши арафасида ҳам гап-сўзлар, асосан, улуғ шайх ва унинг сабоқларини тинглаш бизга насиб этгани ҳақида борди. Бугун дарс сўнгида шайхга мурожаат этиш имкониятига эга бўлганим ҳақидаги хабардан воқиф бўлган дўстларим эса келиб мени табриклаб, қўлларимни сиқиб кетишар, ёнимда турган Мамат бўлса гап нимада эканини англамай, каловаланарди.
Ниҳоят орзиқиб кутилган фурсат келди. Улкан аудиториянинг эшиклари оҳиста очилиб, ичкарига аввал қора дипломат кўтарган норғул йигит кирди. Ортидан ёши саксонларни қоралаб қолган, эгнида узун арабий оқ либос; устидан кулранг нимча кийган, бошида – атрофларига оқ зардан жило берилган оппоқ қалпоқ, оёғида қоп-қора ялтироқ ковуш илган киши кириб келди. Оламга машҳур Мустафо ад-Доур мана шу киши эди. У қариликданми ёки бошқа бир сабабданми бўйнини эгиб олган, нигоҳлари ерга қадалган; ҳаттоки саломимизга ҳам жавобан бошини кўтармади – енгилгина таъзим бажо келтирди холос.
Шайхнинг таърифини келтирганларича бор экан. У ёрдамчиси чиқиб кетгач, оҳиста аммо мафтункор қироат билан сўз бошлади: “Инсоннинг умри тақрибан азон ва намоз орасидаги фурсатдан иборат. Тақво аҳли мана шу дамда покланиб, ибодат тадоригида бўлади. Ислом илм демакдир. Башарти қулоғимизга азон айтилган фурсатдан то бошимизда жаноза намози ўқилгунга қадар покланиш, жаннат ҳаваси билан яшаш имконимиз бор. Ўткинчи дунёнинг ҳою ҳавасларига алданмаган, ҳақ йўлдан чалғитувчи иллатларга булғанмаган мўмин ва муслималар, шубҳасиз охират саодатига эришгайлар, инша Аллоҳ!..”
Кеча Маматнинг қитиқ патига тегиш учун, жўртага шайхни танимаганга олгандим. Аслида, университетниг ҳар бир талабаси бу хусусда керагидан ортиқроқ маълумотга эга эди. Шайхнинг тоблари бўлмай, соғликлари ёмонлашгани туфайли кейинги икки-уч йил мобайнида сабоқлари тўхтаб қолгани ҳақида аҳён-аҳён таассуф билан эслаб туришарди. Нақшбандия тариқатини тутиб, пиру комиллик мартабасига эришган бул зотнинг узоқ муолажалардан кейин яна қадрдон даргоҳга қайтишлари ва бизнинг у кишидан сабоқ тинглашга ноил бўлганимиз – тақдирнинг туҳфаси эди.
Пирнинг фақат ўзигагина хос жиҳатлари бор, масалан ул зот ҳеч қачон суҳбатдошииниг кўзига тик қарамас, бу ҳақда сўраганларга: “Самовий юксаклик истаги осмонга термулиш билан қондирилмас; оёғинг остига боқ – қоқилиб кетма тағин”, дея жавоб қайтарар эканлар. Яна бир усуллари, ўз мартабаларини билгани ҳолда, университетда энг билимдон талаба дея эътироф этилган илму толибга ўзлари билан мулоқот қилишга ижозат берар эканлару, ўтган ўқув йили якунига кўра шу мартабага каминани муносиб кўришибди.
Бу пайтга келиб Мамат ҳам янгиликдан воқиф бўлган, қизғанчиқлиги шундоққина ёвқараш нигоҳларидан сезилиб турарди. У бир варақчага хат ёзиб олдимга суриб қўйди. Унда юртдошимнинг айни дамдаги изтироблари ифода этилганди: “Ишқилиб, хол қўйиб қўйма тағин!”.
Устоз маърузасини тугатиб, бир муддат сукут сақлаб турди-да, сўнг: “Савол?” – деди дабдурустдан. Бу дарс итмомига етганидан дарак, менинг галим келганига ишора эди. Довдираб қолдим. Нутқ ирод этишларига маҳлиё бўлиб вазифамни деярли унутган эканман. Шундан ўзимни таништириш ёдимдан кўтарилиб, ҳозирги дарс тавридан келиб чиқиб, тилимга келган бир саволни таваккал ифода этдим:
– Тақсир, биз узоқ юртлардан келиб шунда таҳсил олмоқдамиз. Илм ўрганмоқдамиз. Аммо, ташқаридаги ҳаётда бизни чалғитувчи унсурлар бисёр. Исломнинг тараққий этмоғи учун шу иллатларга давлат йўли билан, куч ишлатиб барҳам берилса бўлмасми? Беҳаёликлар, бузуқиликлар, экстремистик ғояларни таг-туги билан суғуриб ташлаган дуруст эмасми?
– Шайх мулоҳазакор сукут билан мени тинглади, сўнг: “Ўзингизни таништиринг – қаерликсиз?” – деб сўради совуққина қилиб. Маматга шу асно жон кирди. “Аттанг” деган маънода бошини чайқади: “Назаримда расво қилдинг!” – оҳиста шивирлади у, кесатиқ оҳангида.
Ножўя иш қилиб қўлга тушган одамдек қизариб кетдим. Устоз томонга қарашга ботинолмадим: менга у ҳам ҳозир бошини қуйи эгганча, “бамаънироқ савол берадиган бошқа бир дурустроқ одам йўқмиди?” – деб афсусланаётгандек бўлиб туюлди. Бўлар иш бўлди, шайхнинг сўровига жавоб қайтардим. Исми шарифимни, ўзбекистонлик эканимни айтдим.
Барчанинг нигоҳи шу лаҳзаларда шайхга қадалган, камина ҳам ўзимни таништира туриб, бошимни озод кўтариб унга боқдим: “Нима келса ўзимдан кўраман!” Урвоққина бўлиб ўтирган устознинг ҳар бир ҳатти-ҳаракати, танасида кечаётган ҳар бир ўзгариш назаримиздан қочиб қутулмас, шундан унинг илкис қалтираб кетганини ҳамма илғади. Столга суяниб аста ўрнидан турди. Ҳеч қачон талабаларига тик қарамаган устоз оҳиста бошини кўтариб, мен томонга боқди. Афтидан роса жаҳлланибди! Камина шу лаҳзаларда ер ёрилса, унинг қаърига кириб кетишга тайёр эдим. Қолаверса, Мамат бу ишга бажонидил қарашиб юборган бўларди. Хаёлимдан нуқул: “Тамом! Ҳаммаси тамом. Пачава қилдим!” деган бадбин ўйлар кечмоқда эди. Шу пайт шайх кафтини кўксига босиб, енгилгина таъзим айлади-да:
– Улуғ муҳаддис Имом ал Бухорий авлодларига чексиз ҳурмат ва эҳтиромимни қабул айланг! – деди. Унинг хира тортиб қолган кўзларида самимий бир чўғ яллиғланганини кўрдим. Кутилмаган бу каби мулозаматдан довдираб қолгандим. Йиғлаб юборишдан ўзимни зўрға тийиб турардим.
Устоз эҳтиёткорона яна курсисига чўкди-да, яна аввалги ҳолатига қайтди.
– Биласизми, “Нилуфар”нинг ватани қаер? – саволимга савол билан юзланди у. Ўртага бир оз жимлик чўкди. Қўшалоқ саволлар исканжасида қолдим: бир пайтнинг ўзида ҳам “Нилуфар”нинг ватани қаер? ҳам “устоз жавоб кутаяптими ёки мушоҳадага ундади”, – деган жумбоққа ечим ахтармоқда эдим. Бир қарорга келиб улгурмай шайхнинг ўзи гапни илдириб кетди.
– Билиб қўйинг, “Нилуфар”нинг ватани – ботқоқ! Оҳу чаманларга ярашиқ жонивор эса-да, манзил-макони тошлоқ. Илло, иккиси ҳам ўзига гард юқтирмайди. Ҳар иккиси ноёб ва бетакрор мавжудот. Ҳар иккисининг васлига етишмоқ учун, ҳою ҳавас каби домига тортиб турган ботқоқдан, илон изи каби чигал сўқмоқдан кечиб ўтиш талаб этилади. Бинобарин Аллоҳ сиз ва бизнинг қалбимизда, нафс иллатларини, ҳою ҳавас зиллатларини енгибгина унга етишишимиз мумкин. Илм бу йўлда сизга ҳидоят бўлғуси...
Ташқарида қўнғироқ чалинди. Бу дарс тугаганидан дарак, аммо, у менинг назаримда талабалик ҳаётимда янги саҳифа очилганидан жар солаётгандек бўлиб туюлди...
Давоми бор...
Фозил Тиловатов,
Ҳадис илми мактаби матбуот котиби.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа