Маълумки ислом тарихи Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи васалламнинг туғилишларидан то ҳозирги кунимизгача бўлган даврни қамраб олади. Бу тарихнинг энг аввали, яъни Пайғамбаримиз салолоҳу алайҳи васалламнинг ҳаётлари ислом тарихининг асосий босқичидир. Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи васалламнинг ҳаётлари шу кунгача кўпчилик тарихчилар хоҳ мусулмон, хоҳ ғарб олимлари томонидан ўрганиб келинмоқда.

Шунингдек бу борада бизнинг юртимиз олимлари томонидан ҳам кўпгина ишлар қилинган, асарлар битилган. Шулар қатори мумтоз адабиётимиз намоёндалри ҳам бу соҳада кўпгина асарлар битишган. Масалан Носириддин Рабғузий “Қисаси Рабғузий” Алишер Навоий “Тарихи анбиё ва ҳукамо” кабилар.

Ислом тарихининг ҳар бир босқичи буюк аҳамиятга эга. Шулар қаторида Исро ва меърож ҳодисаси ҳам ислом тарихининг муҳим босқичларидан бири ҳисобланади. Шу маънода бизниг мумтоз адибларимиз ҳам бу воқеани ўз шеру рубоийлари, ғазалу достонларида ўзига хос тасвирлаганлар. Масалан Бобораҳим Машрабнинг:

  Кел, энди Жаброил, Аршни супурғил,

Анга меҳмон бўлгани Расулуллоҳ келадур – деб бошланувчи ғазалини ёзган.

Буюк шоир, ғазал мулкининг султони Алишер навоий ҳам ўз ижодларида бу воқеага ўзига хос бадий тавсифлар беради. Масалан, шоир “Бадойиъ ул бидоя” асаридаги Расулуллоҳнинг таърифида шундай дейди:

Шарбати «юҳйил-изом» эрни майи нобиндадур,

Сурайи «ваш-шамс» тафсири юзи бобиндадур,

Шарҳи «мозоғал-басар» наргислари хобиндадур,

Лайлатул-меърожнинг шарҳи сочи тобиндадур,

Қоба қавсайн иттиҳоди қоши меҳробиндадур[1].

Бу муҳаммасда шоир Қуръони карим оятлари билан Расулуллоҳни сафатлаяпти. Биринчи қаторда Ёсин сурасининг 78 оятидаги «юҳйил-изом»[2] яъни суякларни тирилтирувчи сув эрнинг тоза майи (манийсида) эканини хабарини бераяпти. Иккинчи қаторда эса “Ваш шамс” сурасининг биринчи оятидаги “Ваш шамси ва зуҳаҳаа” [3]оятини тафсири Расулуллоҳнинг юзларида экани тасвирлаяпти. Учинча қаторда эса “Нажм” сурасининг 17 оятидаги:  «мозоғал-басар»[4] ни Расулулоҳ саллоллоҳу алайҳи васалламнинг уйқусидаги кўзларининг ҳолатини тасвирлайди. Тўртинча қаторда Лайлатул меърож – меърож туннинг шарҳи сочи тобинда эканлиги айтади. Бу ердаги “тоб”нинг бир неча маънолари бўлиб, улар 1) ҳарорат, иссиқлик; 2) куч-қувват, бардош; 3) ўрам, жингалак[5] маънолари экан. Шулардан келиб чиқиб Расулуллоҳнинг сочларининг ҳарорати, бардоши “лайлатул меърож” – мерож туннинг шарҳи ҳисобланар экан.

Яна бу қаторда йигирманчи асрга келиб кашф қилинган буюк мўъжизага ишора бор. Байтда айтилганидек Расулуллоҳнинг сочларининг ҳарорати меърож тунига шарҳдир. Бу шарҳни бир гуруҳ япон олимлари ўзлариниг илмий тажрибалари орқали топдилар. Улар: Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи васаллам ҳақиқатдан ҳам меърожга яъни фазога кўтарилган бўлса, у кишида нурланиш бўлиши керак деб расулулоҳнинг мўйи мубораклари – сочларини нурланишни ўлчайдиган асбоб билан текшириб кўришибди. Тажриба шундоқ бўлибдики Расулуллоҳнинг сочларидаги нурланиш миқдори энг юқори даража экан. Бу мўжизани кўрган барча олимлар имонга келишибди.

Энди охирги бешинча қаторда эса Алишер Навоий Меърож тунида Жаброил алайҳиссаломнинг   Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи васалламга  “Қоба қавсайн” яъни икки камон миқдорида яқинлашганини жуда чиройли ўхшатиш яъни икки қош туташган жой - қоши меҳробидек эканлигини айтади.

Яна шоир “Хазоинул маоний” девонинг Наводир уш-шабаб қисимида Расулулоҳни таърифлаб шундай дейди:

Зиҳе бошинг уза ва-ш-шамс зеваридин тож,

Сочинг саводида тафсири лайлат-ул-меърож[6].

Яъни, бошингдаги “Ваш шамс” безагидан бўлган тож қандай яхши. Сочингнинг қоралиги эса Лайлатул меърожнинг тафсиридир.

Яна шу асарнинг “Бадоъ ул-васат” бўлимида шундай байт бор:

Ҳашрға тегру меърожинг афсонаси,

Хайли хайл малойик аро можаро[7].

Яъни, “Эй расулуллоҳ саллолоҳу алайҳи васаллам меърожинг афсонаси Ҳашр кунигача фаришталар аро можаро бўлади”.

Яна “Хазоинул маоний” китобининг учинчи қисми Фавоид ул-кибар асарида Меърож тунидаги бир ҳолат, яъни Аллоҳдан Расулуллоҳнинг умматлари учун мағфират сўраб турган ҳолатини тасвирлайди:

Тилаб уммат гуноҳин ҳар неким истаб топиб бахшиш,

Зиҳи сойил, зиҳи бозил, зиҳи рифъат, зиҳи меърож[8].

Яъни, Расулуллоҳ саллолоҳу алайҳи васаллам умматнинг гуноҳининг мағфиратини сўраб, ҳар нимаики истаса бахшиш – инъом топди. Бунда сўровчига ҳам, бозил – саҳига ҳам, кўтарилиш ва меърожга офаринлар бор.

Бундан ташқари Алишер Навоийнинг яна кўпгина асарларида меърож васфи ва ундаги воқеалар ҳақида ҳам байтлар бор. Масалан биргина “Ҳамса”нинг бешала достонида ҳам Исро ва Меърож воқеасига бағишланган боблар бор. Масалан “Хайрат ул-аброр” ва “Фарҳод ва Ширин” достонларининг бешинчи боби, “Лайли ва Мажнун”, “Сабъаи Сайёр” ва “Садди Искандарий” достонларининг тўртинчи боби айнан Исро ва Меърож воқеаси тавсифидан иборат.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак Исро ва Меърож воқеаси нафақат ўз даврининг балки ундан кейин келган ҳар бир мусулмоннинг, у шоирми ёки олимми ёки оддий одамми ҳаммага бирдек қизиқ. Чунки бу Ислом тарихидаги буюк кишининг ҳаётидаги буюк воқеадир.

Тошкент ислом институти

 “Ҳадис ва ислом тарихи фанлари”

кафедраси ўқитувчиси Юсуф Абдурахимов

[1] Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. Биринчи том. Бадойиъ ул-бидоя. Ўзбекистон сср «Фан» нашриёти. Тошкент.1987 й. 593 бет.

[2] Оятнинг тўлиқ шакли: “У Бизга: «Чириб кетган суякларни ким ҳам тирилтира олур?»– деб, нақл келтирди-ю, (аммо) ўзининг (қандай) яралганини унутиб қўйди”. (Ёсин 78) Шайх Абдулазиз Мансур таржимаси.

[3] Оятнинг маъноси: “Қасамёд этаман Қуёш ва унинг зиёси билан”.

[4] Оятнинг тўлиқ маъноси: “(Пайғамбрнинг) кўзи (четга) оғгани ҳам йўқ, ўз ҳаддидан ошгани ҳам йўқ.”

[5] Навоий асарлари учун қисқача луғат. Ботирбек Ҳасанов. Тошкент. “Фан” нашриёти. 1993й. 280 бет.

[6] Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. Тўртинчи том. Ҳазоинул маоний  Наводир уш-шабоб. Ўзбекистон сср «Фан» нашриёти. Тошкент.1989 й. 69 бет.

[7] Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. Бешинчи том. Ҳазоинул маоний  Бадоеъ ул-васат. Ўзбекистон сср «Фан» нашриёти. Тошкент.1990 й. 7 бет.

[8] Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. Олтинчи том. Ҳазоинул маоний  Фавоид ул-кибар. Ўзбекистон сср «Фан» нашриёти. Тошкент.1990 й. 68 бет.