28 Декабр, 2024, 27 Жумадул сони, 1446
28 Декабр, 2024, 27 Жумадул сони, 1446
Бисмиллаҳир роҳманир роҳим.
Ислом дини пайдо бўлибдики унга туҳмат тоши отувчилар бор. Ана шундай туҳматлардан бири Исломда одамларни, хусусан, аёлларни ўлдиришга буюрилади, деган гапдир.
Аслида муқаддас динимизда бегуноҳ инсонни қонини тўкиш, жонига қасд қилиш, ҳатто, ўз жонига қасд қилиш ҳам гуноҳи кабира саналади. Исломда битта одамни ноҳақ ўлдириш ҳамма одамларни ўлдириш билан баробардир. Қуръони каримда шундай дейилади:
مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا
яъни: “...Бирор жонни ўлдирмаган ёки Ерда (бузғунчилик ва қароқчилик каби) фасод ишларини қилмаган инсонни ўлдирган одам худди ҳамма одамларни ўлдирган кабидир. Унга ҳаёт бахш этган (ўлимдан қутқариб қолган) одам эса барча одамларни тирилтирган кабидир” (Моида сураси 32-оят).
Айниқса, кексалар, аёллар ва болаларни ҳаётига тажаввуз қилишга ҳаттоки жангларда ҳам рухсат берилмайди. Бу ҳақда бир қанча ҳадиси шарифлар ворид бўлган. Қуйида шундай ҳадислардан баъзиларини ўрганиб чиқамиз. Абдуллоҳ ибн Умар разияллоҳу анҳумо шундай дейдилар:
وجدت امرأة مقتولة في بعض مغازي رسول الله صلى الله عليه وسلم فنهى رسول الله صلى الله عليه وسلم عن قتل النساء والصبيان
(رواه الامام البخاري و الامام مسلم عن ابن عمر رضي الله عنهما)
яъни: “Расуллуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васалламнинг ғазот (Расулуллоҳ ўзлари қатнашган жанг)ларининг бирида бехосдан ўлдирилган аёл топилди ва шундан кейин Расуллуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам аёллар ва болаларни ўлдиришдан қайтардилар” (Имом Бухорий ва Имом Муслим ривоятлари).
Бошқа бир ҳадиси шарифда Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам қўшинни кузата туриб шундай деганлар:
انطلقوا باسم الله وبالله وعلى ملة رسول الله ولا تقتلوا شيخا فانيا ولا طفلا ولا صغيرا ولا امرأة
(رواه الامام أبو داود عن أنس بن مالك رضي الله عنه)
яъни: “Аллоҳнинг исми ила, Расулуллоҳ миллати (уммати, дини, одати)га кўра ҳаракат қилинг ва ёши улуғ кексаларни, ўсмирларни, ғўдаклар ва аёлларни ўлдирманглар”(Имом Абу Довуд ривоятлари).
Бу ҳадиси шарифда Пайғамбаримиз алайҳиссалом 14 аср аввал урушдаги асосий қоидалардан бирини умматларига буюрмоқдалар. Бу инсонпарвар қоида: агарчи душманларнинг ёш болалари, қариялари ва аёллари бўлса ҳам, урушга алоқаси бўлмаса, уларни ўлдирилмайди, уларнинг жони дахлсиз қолади. Агар ҳозирда дунёда бўлаётган уруш ҳаракатларида Пайғамбаримиз алайҳиссаломни биргина мана шу буйруқларига амал қилинса, юз минглаб болалар ва аёлларнинг жони сақлаб қолинган бўларди.
Бундай ҳадисларни кўплаб келтириш мумкин. Аммо, соғлом ақл, соф ақида ва теран фикрли инсон учун мана шу ривоятларнинг ўзи ҳам Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам ҳеч қачон аёлларни, болаларни ва ожиз кексаларни ўлдиришга буюрмаганликларини англаб етади.
Ислом динимизга нисбатан қалбида душманлиги бўлган ғаразли кимсалар Пайғамбаримиз алайҳиссаломга туҳмат ўлароқ қуйидаги ҳадисни келтирадилар, ҳадиснинг тўлиқ матни қуйидагича:
قال ابن إسحاق : وحدثني شعبة بن الحجاج عن عبد الملك بن عمير ، عن عطية القرظي ، قال كان رسول الله صلى الله عليه وسلم قد أمر أن يقتل من بني قريظة كل من أنبت منهم وكنت غـــلاماً ، فوجدوني لم أنبت فخلوا سبيلي .
яъни: “Ибн Исҳоқ раҳимаҳуллоҳ: “Шуъба ибн ал Ҳажжож менга Абдул Малик ибн Умайрдан, у киши эса Атия ал Қурозий разияллоҳу анҳудан бир ҳадис айтиб берди. Унда жумладан: “Расуллуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам (Ҳандақ жангидан кейин) Бану Қурайза (Мадинада яшайдиган, Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам билан тинчлик битимини тузган, аммо, кейинчалик аҳдларига вафо қилмай, Пайғамбаримиз ва мусулмонларга хиёнат қилган яҳудий қавм)дан ҳар бир вояга етган кишиларни ўлдиришни буюрдилар. Мен ёш бола эдим, мени қўйиб юборишди”, – дейилади.
Бу ҳолат Ислом тарихида “Хандақ ғазоти” номи билан машҳур бўлган жангдан кейин содир бўлади. Жанг жуда оғир шароитда кечган, бутун мушриклар бирлашиб, мусулмонларни охиригача қириб юборишга аҳд қилишади, Мадина шаҳрини қамал қилишади. Мусулмонлар билан тинчлик битими тузиб, қўшни бўлиб яшаётган яҳудий қавмлар хиёнатга қўл уриб, орқа томондан ҳужум қила бошлайдилар. Шунда Аллоҳнинг нусрати ва марҳамати ила қаттиқ шамол, изғирин совуқ ва мушрикларнинг ўзаро бир-бирларига ишончсизликлари сабаб душман келган жойига қуруқ қўл билан қайтиб кетади. Шунда Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васалламга Жаброил алайҳиссалом орқали Аллоҳ таолодан буйруқ бўлади ва бу хиёнаткор яҳудий қавм ўз хиёнатлари сабабли жазоланадилар. Бу ҳақда Қуръони каримда шундай дейилади:
وَأَنْزَلَ الَّذِينَ ظَاهَرُوهُمْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ صَيَاصِيهِمْ وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ فَرِيقًا تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِيقًا
(سورة الاحزاب الاية – 27)
яъни: “У (фирқаларга) ёрдам берган, аҳли китобдан иборат кимсаларни (Аллоҳ) ўз қалъаларидан туширди ва дилларига қўрқув солди. (Улардан) бир гуруҳни ўлдирурсиз, бир гуруҳни асир олурсиз ( Аҳзоб сураси 27 – оят).
Расул алайҳиссалом Хандақ жангидан қайтиб, Фотима разияллоҳу анҳо ҳузурида турганларида Жаброил алайҳиссалом келиб, Бани Қурайза кофирларига қарши жангга чиқишлари тўғрисида Аллоҳнинг амрини етказади. Уларга мадад бериш учун осмондан тушган фаришталар ҳам уруш қуролларини ечмай мунтазир бўлиб туришгани ҳақида ҳам хабар беради. Расул алайҳиссалом дарҳол мусулмонларга тезлик билан Бани Қурайза сари равона бўлишга, то у ерга етиб бормагунларича аср намозини ўқимасликка буюрадилар. Ҳазрат Али разияллоҳу анҳу байроқни кўтариб, олдинда боради. Бани Қурайзага Шом вақти кирганда етиб борадилар. Баъзи саҳобалар кун ботишдан олдинроқ, яъни йўлда аср намозини ўқийдилар. Бошқалари ҳадиснинг зоҳирига амал қилиб, Бани Қурайзага етиб боргач, шомдан кейин қазо қилиб ўқийдилар. Кейин бу ҳақда Расул алайҳиссаломдан сўрашганда ҳар икки тоифа ҳам тўғри қилибдилар, деб жавоб берадилар. Шу гапларидан келиб чиқиб, мужтаҳид ўз ижтиҳодида хато қилса ҳам ажр олаверади, дейилган[1] Бани Қурайза кофирлари ўз қалъаларида йигирма беш кун қамалда турганларидан кейин таслим бўлиб, Саъд ибн Муоз разияллоҳу анҳунинг ҳакам бўлишига рози бўлишади. Унинг ҳукмига асосан ёвнинг 600 аскари қириб ташланиб, аёл ва болалари асирга олинади ва бойликлари ўлжа сифатида мусулмонларга тақсим қилиб берилади[2] . (Қуръони карим маънолари таржимаси. Шайх Абдулазиз Мансур Тошкент. 2001.)
Демак, Бани Қурайза қавмига юриш қилиш Аллоҳ таолонинг буйруғи билан бўлган ва урушда ғолиб бўлганларидан кейин ҳам Пайғамбаримиз алайҳиссалом юксак инсоний фазилатни намоён этдилар. Қуллари устун бўлиб турганда яҳудийларга охирги имкониятни бериб, сизлар тўғрингизда ким ҳукм чиқаришини хоҳлайсиз, деб сўрадилар. Ана шунда улар ҳеч қандай босимсиз ўзининг аввалги битимдоши бўлган Саъд ибн Муоз разияллоҳу анҳунинг ҳакам бўлишига рози бўлишади.Улар бу билан ўзларига енгиллик бўлишини умид қилишганди. Энг қизиғи Пайғамбаримиз алайҳиссалом Саъд разияллоҳу анҳуга қандай ҳукм қилиш тўғрисида бирор кўрсатма бермадилар, нима деса, шу бўлишини айтдилар, холос. Уруш пайтида оғир хиёнат қилган қавмнинг ўлимига Саъд ибн Муоз разияллоҳу анҳу ҳукм чиқардилар.
Хулоса шуки, Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам ҳеч қачон аёлларни ноҳақ ўлдиришга буюрмаганлар. Ахир, ўз номи билан тинчлик дини бўлган Ислом динимиз нафақат аёллар, балки, бирор инсонни, ҳатто, у бошқа дин вакили бўлса ҳам, уни ноҳақ ўлдиришга буюрмайди. Пайғамбаримиз алайҳиссаломга тош отаётганлар эса, аслида муқаддас динимизга бўҳтон уюштирмоқдалар ва билмайдиларки, Аллоҳ таолонинг нурини ўчиришга уларнинг ҳеч ҳам кучлари етмайди. Зеро Аллоҳ таоло Қуръони каримда:
يُرِيدُونَ لِيُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ
(سورة الصف الاية - 8)
яъни: “Улар Аллоҳнинг нурини (Исломни) оғизлари (беҳуда гаплари) билан ўчирмоқчи бўлурлар. Аллоҳ эса, гарчи кофирлар ёқтирмаса-да, Ўз нурини (динини) камолга етказувчидир”, – деб марҳамат қилган (Саф сураси 8 - оят).
Ўзбекистон мусулмонлари идораси
Фатво ҳайъати
[1] (Баҳрул-улум тафсири. Муфассир: Абул-лайс Наср ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ас-Самарқандий (вафоти 375 ҳ.й.). Байрут нашри. 1993 й.)
[2] («Мадорикут-танзил ва ҳақоиқут-таъвил» номли тафсир. Муфассир: Абул-баракот Абдуллоҳ ибн Аҳмад ибн Маҳмуд ан-Насафий ал-Ҳанафий (вафоти 701 ҳ.й.). Истанбул нашри. 1324 ҳ.й.)
ҲИДОЯТ
Исрофгарчиликка йўл қўймаслик оиладан бошланади
Ҳар қандай ишда ўртаҳоллик, мўътадиллик ва меъёр ҳамиша маъқулланиб келинган. Ҳаддан ошишлик, исрофгарчилик, манманлик ва риёкорлик каби иллатлар ҳам ақлан, ҳам шаръан қораланиб, улардан ҳазар қилишга буюрилган.
Таассуфлар бўлсинки, бугун аксарият ҳолларда исрофдан сақланишга эътибор бермаймиз, исрофгарга айланиб қолаётганимизни сезмаймиз. Деярли кўп нарса, у қимматми ёки арзон, аҳамиятлими ёки аҳамиятсиз, нодирми ёки сероб, олди-кетига қарамай, бирваракайига исроф қилинишини кузатиш мумкин.
Хўш, исроф нима? Бугун ҳар бир инсон исрофгарчиликка йўл қўймаслик учун тежамкорликни нимадан бошлаши керак? Бу борада динимизда нима дейилган?
Аллоҳ таоло исрофнинг ёмон иллат эканлиги ҳақида Қуръони каримда марҳамат қилган. Жумладан, “Аъроф” сураси, 31-оят мазмунида: “...Еб-ичинг ва исроф қилманг. Чунки У зот исроф қилувчиларни севмас”, дейилади.
Исроф динимизда қаттиқ қораланган. “Исроф” деганда кераксиз нарсаларга беҳуда пул сарф этиш, фойдасиз сарф-харажатлар ва ҳаракатлар тушунилади. Исрофнинг катта-кичиги йўқ. Ном чиқариш, обрў қозониш, бошқалардан устун ёки пулдор эканини кўрсатиш, зиёфат ва маросимларни бошқаларникидан бир неча баробар дабдабали, серчиқим қилиш ҳам мақтанишнинг юқори кўринишларидандир. Ҳазрати Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳадисларида ҳам, жумладан, бундай дейилган: “Аллоҳнинг нозу неъматларидан хоҳлаганча еб-ичинглар, хайру эҳсон қилинглар, кийиниб ясанинглар, лекин исрофгарчилик ва манманликка йўл қўймангизлар!” (Имом Аҳмад ривояти).
ОҚАР ДАРЁ БЎЛСА ҲАМКИ, СУВНИ ТЕЖАНГ
Ҳар бир инсон исрофгарчиликка йўл қўймасликни ўз оиласидан бошлаши керак. Бу борада ўзлари намуна бўлиб, фарзандларига тўғри тарбия бериши лозим. Дастлабки тежамкорликни сувдан бошлаш зарур. Аллоҳ бандаларига берган неъматларидан унумли фойдаланиб, исрофгарчиликка йўл қўймасликка буюради. Бироқ кўпчилик эрталаб сув жўмрагини тўлиқ очган ҳолда юз-қўлни ювишади.
Афсуски, айрим юртдошларимиз қовун-тарвуз, ичимликларни салқинлатиш ёки машиналарни ювиш учун кўп миқдорда тоза ичимлик сувини ишлатади. Бу – исрофдир. Ўша мева ёки ичимликларни бошқа йўл билан ҳам совутиш, машина юваётганда бир челакка сув олиб, увол қилмасдан ювиш мумкин-ку, ахир. Аллоҳ таоло Қуръони каримда бутун инсониятга қарата шундай марҳамат қилади: “Сизлар ўзларингиз ичадиган сув ҳақида ҳеч ўйлаб кўрдингизми? Уни булутлардан сизлар ёғдирдингизми ёки Биз ёғдиргувчимизми? Агар Биз хоҳласак, уни шўр қилиб қўйган бўлар эдик. Бас, шукр қилмайсизларми?” (“Воқеа”, 68-70).
Сув нафақат истеъмол, балки покланишимиз учун ҳам муҳимдир. Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан қилинган ривоятда айтилишича, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бир соъдан беш муддгача бўлган сув билан ғусл қилар ва бир мудд сув билан таҳорат олар эдилар (Муттафақун алайҳ). Яъни, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам тахминан, 0,688 литр сув билан таҳорат қилардилар. Бу нарса ҳаммамизга ўрнак бўлиши лозим.
Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳу ривоят қилади: Бир куни Саъд таҳорат қилаётган чоғида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унинг олдидан ўтиб қолдилар ва унга қарата: “Бу қандай исрофгарчилик, эй Саъд?!”, дедилар. Шунда Саъд розияллоҳу анҳу: “Таҳоратда ҳам исроф бўладими?” дея ажабланди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Гарчи оқар дарёда бўлсанг ҳам, таҳоратда сувни ортиқча ишлатиш исрофдир”, дея унга танбеҳ бердилар (Имом Аҳмад ва Ибн Можа ривояти).
Аввалги пайтларда таҳорат учун сув алоҳида идишга олиниб, оз-оздан қуйиб амалга оширилган. Ҳозирда махсус қувур ва жўмраклари орқали сув ўтказилиб, сувдан фойдаланишда қулайлик пайдо бўлган. Аммо бу, сувдан хоҳлаганича фойдаланиш, уни исроф қилиш мумкин, дегани эмас. Балки, бу неъмат учун Аллоҳга шукр қилиб, тежамкорлик йўлига ўтишимиз ҳаммамиз учун бирдек зарур.
Қолаверса, бугун аҳолини ичимлик сув билан таъминлаш дунёвий муаммо даражасига кўтарилган бир паллада қўни-қўшни, ёру дўстларимизни сувни тежашга чақирсак, дунёда ютуқларга, охиратда эса Аллоҳнинг розилигига сазовор бўламиз.
Шундай экан, ҳар биримиз сувни исроф қилмасдан, тежамкорлик билан ишлатишни ўрганайлик!
ҚАНЧА ТАОМ ТАНОВУЛ ҚИЛМОҚ КЕРАК?
Ким исрофгарчиликка йўл қўяди? Албатта, увол-савобнинг фарқига бормаган одам. Шундай оилалар бор, вақти келса қолипли нонга пул тополмайди. Шундай оилалар бор, фақат бирон йиғин сабаб ёпган нон сотиб олади.
Таассуфки, бугун айрим чиқиндихоналарда турли нонлар, ширинликларни, ҳатто овқат қолдиқларининг ташлаб юборилаётганини кўриб, ақлингиз шошади. Уни бир одам исроф қилмагани аниқ. “Танаси бошқа дард билмас”, деганларидек, атрофдагиларнинг ҳаёти ундай одамларни қизиқтирмаслиги аниқ. Агар қизиқтирганида, қўшнисининг яшаш шароити ўйлантирганида эди, бугун бундай нонлар, турли таомлар чиқиндихоналардан жой олмас эди.
Айтишингиз мумкин, кўп қаватли уйларда турадиган одамларнинг моли бўлмагач нима қилсин, деб. Аммо меъёр деган нарса бор-ку! Наҳотки бир кунлик меъёр қанчалигини англаш қийин бўлса?!
Айнан мана шу меъёрни ҳар бир оила эрталабки нонушта олдидан бир кунда қанча нон, овқат ва бошқа таомлар зарурлигини билиши керак. Киндий розияллоҳу анҳу Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилади: “Одам боласи тўлдирадиган идишларнинг энг ёмони – қориндир. Кишига ҳаракат қилиши учун керак бўлган миқдордаги таом кифоя қилади, ёки бўлмаса қорнини уч қисмга бўлсин, бир қисми таом учун, бир қисми сув учун, яна бир қисми нафаси учундир” (Имом Аҳмад ривояти). Аллоҳ таоло айтади: “Енглар, ичинглар, аммо исроф қилманглар. Зеро, У исроф қилгувчиларни севмас” (Аъроф, 31).
Ноннинг увоғи ёки бир бурда нон ҳам аслида бутун ноннинг кичкина бўлагидир. Кўзимизга илмаган ушоқ ҳам йиғилса, бутун нон бўлади. Шундай экан, бизлар барча неъматларнинг қадрига етиб, уларни кичик санамаслигимиз лозим. Акс ҳолда, киши неъматларга нонкўрлик қилган бўлади. Неъматларни қадрлашни, уларни кичик санамай барчасига бирдек яхши муомалада бўлишни Пайғамбаримиздан ўрганишимиз керак.
МЕЪЁРДАН ОШСА, ИСРОФГАР БЎЛАДИ
Муҳтож кишиларга садақа ва эҳсонлар қилиш динимиз талаби ва бунинг учун бандага улуғ савоблар ваъда қилинган. Аммо бу соҳада ҳам меъёрдан ошса, исрофгарчиликка йўл қўйилган бўлади.
Саховат – яхши фазилат. Саховат хасислик ва исроф ўртасидаги меъёрий бир босқичдир. Садақа ва эҳсонларда исрофгарчилик қилиш кўпинча кимўзарга тўйлар қилиш, ўзини кўз-кўз қилиш ва шу каби кўринишда намоён бўлади. Унутмайликки, хоҳ амали, хоҳ молу давлати билан бўлсин, риёкорлик қилиш банданинг охиратдаги аҳволини ёмонлаштиради.
Шуни билингки, кийимда ҳам исрофгарчилик бўлади. Инсон ўзига керакли, фақат ҳожатига етарли либос кийиши керак. Мода ортидан қувиб, сон-саноқсиз кийим-кечак ва турли либосларни сотиб олиш исроф ва бу такаббурликка олиб боради.
НЕЪМАТЛАРНИ ҚАДРЛАШИМИЗ КЕРАК
Бизда бир тушунча бор: қайси неъмат арзон бўлса, уни хоҳлаганча ишлатиш мумкин, нархи қиммат нарсаларни тежаш керак. Бу нотўғри. Сабаби, Аллоҳ берган неъматларнинг қадри унинг инсонлар наздидаги баҳоси, қиймати билан ўлчанмайди.
Газ ва шу каби неъматлар, одатда, тежаб ишлатилади. Сабаби, эртага унинг пулини тўлаб қўйишни ўйлаймиз. Йўқ, биз неъматларни катта-кичикка ажратмасдан, барини қадрлашимиз керак. Ким билади, биз ҳозир қадрига етмаётган нарса вақти келиб, энг қимматбаҳо нарсага айланар. Неъматлар бардавом бўлсин, заволга учрамасин, десак, вақтида уларнинг қадрига етайлик.
Биз юқорида моддий неъматлар исрофи ҳақида гапирдик. Лекин исрофнинг энг ёмон кўриниши – маънавий соҳадаги исрофгарчиликдир. Буларга, асосан, қуйидаги икки нарса киради:
биринчиси, умрни исроф қилиш. Аллоҳ таоло бандасига берган энг қадрли неъматлардан бири айнан умрдир. Унинг қадри шундаки, бошқа барча неъматларни қайта тиклаш, қўлдан чиқаргач, яна унга эришиш мумкин, аммо умр бундай эмас. Шу сабаб умрни исроф қилишдан узоқ бўлайлик;
иккинчиси, илм ва истеъдодни исроф қилиш. Илм эгаллаш – улуғ фазилат. Илм соҳиби бўлгач, уни ҳаётга татбиқ этиш – илмига амал қилиш ва ўзгаларга илм ўргатиш ҳар бир зиё аҳлининг бурчидир. Акс ҳолда, ўргатилмаган ёки амал қилинмаган илм исрофдир. Бунинг учун банда охиратда жавоб беради.
***
Биз Аллоҳга суюкли халқлардан, маҳбуб умматлардан бўлишни хоҳласак, исрофдан сақланайлик! Аллоҳ берган ҳар бир неъматни катта-кичик демасдан, қадрига етайлик. Шунда ризқимиз янада зиёда бўлади.
Ҳомиджон домла ИШМАТБЕКОВ,
Ўзбекистон мусулмонлари идораси раисининг биринчи ўринбосари.
ҚЎЛЛАНМА
ҲАР БИР ОИЛА БИЛИШИ ШАРТ!
Уламолар исрофга йўл қўядиган кишиларнинг ҳолатларини таҳлил қилиш орқали, исрофга йўл қўйишга сабаб бўладиган омилларни, исрофгарликнинг зарарли оқибат ва асоратларидан қутулиш йўлларини аниқлаганлар.
ИСРОФГА ЙЎЛ ҚЎЙИШГА САБАБ БЎЛАДИГАН ОМИЛЛАР:
– аввало, тарбия ўчоғи бўлмиш оилада фарзандларни сабрли ва қаноатли қилиб тарбиялаш ўрнига, улар томонидан бўладиган барча талабларни меъёридан ошириб таъминлаб бериш;
– маишатпараст, дунёпараст кишилар билан улфат ва суҳбатдош бўлиш, уларнинг ҳолатларидан таъсирланиш;
– тезликда, машаққат чекмай тангликдан кейин кенгликка, фақирликдан кейин бойликка эришиш;
– нафснинг хоҳиш ва истакларига сўзсиз итоат этиш;
– бу дунё ҳаёти охират учун тайёргарлик кўриш даври эканлиги, охиратда эса бу дунёда қилинган амаллар учун ҳисоб-китоб бор эканини унутиш ёки тушунмаслик;
– умуман, инсон ҳаётида мўътадиллик ва меъёр деган тушунчалардан йироқ бўлиши.
ИСРОФГАРЛИКНИНГ ЗАРАРЛИ ОҚИБАТ ВА АСОРАТЛАРИ:
– Аллоҳнинг муҳаббатидан мосуво бўлиб, Унинг ғазаби ва қаҳрига мубтало бўлиш;
– шайтонни хурсанд қилиб, унинг шеригига айланиш;
– ҳаётдаги қийинчилик ва машаққатларни кўтара олмаслик, ожизлик ва нотавонликка маҳкум бўлиш;
– танада турли касалликларнинг пайдо бўлиши, қалб қотиши, фикрнинг ўтмаслашуви;
– жамиятда ялқовлик, текинхўрликнинг авж олиши, қашшоқлик ва тиланчиликнинг кўпайиши.
ИСРОФГАРЛИКДАН ҚУТУЛИШ ЙЎЛЛАРИ:
– ҳар ишда Аллоҳ таоло буюрган мўътадил йўлни тутиб, ҳаддан ошиш ва исрофгарликдан ўзни сақлаш;
– Пайғамбар алайҳиссалом, саҳоба ва тобеинлар ҳамда улуғ зотларнинг ҳаёт тарзларини ўрганиб, уларга эргашиш;
– дунёдаги фақир ва мискинлар, уйсиз-жойсиз, оч-наҳор юрган халқларнинг ҳолатини кўз олдига келтириш;
– исрофгар, дунёпараст одамлардан узоқлашиб, қалби синиқ, хокисор кишиларга яқин юриш;
– оила ва фарзандларни сабр ва қаноат каби гўзал фазилатлар соҳиби қилиб тарбиялаш.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 