24 Январ, 2025, 24 Ражаб, 1446
24 Январ, 2025, 24 Ражаб, 1446
Аллоҳ таолога ҳамд ва санолар, Расулимиз Муҳаммадга салавот ва саломлар бўлсин. Аммо баъд.
Дарҳақиқат, Рамазон энг улкан хайрият мавсумидир. Унда нафс сайқалланади, қалб ўз Холиқига яқинлашади. Унда жаннат эшиклари очилади. Эргашиб нажот топадиганимиз Қуръони карим Рамазонда нозил бўлди. Рўза учун бериладиган мукофотни эса Ундан ўзга ҳеч ким билмайди. Бу ибодатни Раббиси талаб қилгандек бажариб, ваъда қилинган мукофотга эришиш учун инсон тутаётган рўзасининг моҳияти ва фалсафасини англаши зарур. Келинг, унинг баъзи ҳақиқатларини қисқача ўрганишга ҳаракат қиламиз.
Инсониятни зулматлардан нур сари етаклаган, унга янги ҳаёт баҳш этган, ўзига эргашганларни бир уммат сифатида шакллантирган, адолат мезони, дунё ва охират машъали, қалблар таскини, нафслар мураббийси, зоҳир-у ботиннинг шифоси, руҳ-у баданнинг табиби, тиловати зикр ва Ҳақ таоло билан сўзлашиш воситаси бўлган боқий китоб Қуръони каримни нозил қилиш учун Аллоҳ таоло айнан Рамазони шарифни танлаган.
Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Рамазон ойининг илк туни бўлганда жаннат эшиклари очилади, ой мобайнида унинг бирор эшиги ёпилмайди. Дўзах эшиклари ёпилади, бутун ой давомида унинг бирор эшиги очилмайди. Жиноятчи жинлар боғланади. Осмондан бир нидо қилувчи: “Истиғфор айтувчи борми, мағфират қилинса! Тавба қилувчи борми, Аллоҳ тавбасини қабул қилса! Дуо қилувчи борми, ижобат қилинса! Сўрагувчи борми, сўрагани берилса!” деб нидо қилади. Рамазон ойининг ҳар бир тунида ифторлик пайтида Унинг Дўзахдан озод қиладиган олтмиш мингта қули бордир. Фитр (охирги куни) бўлганда Аллоҳ бутун ойда ўттиз марта олтмиш минг олтмиш мингдан озод қилган миқдоричалик қулларни озод қилади”[1].
Рамазон ойи гўзал ой. Унда Аллоҳ бандаларига Ўз раҳматини намойиш қилади. Жаннат ҳаридорлари осмонлар-у ерни яратаёттганда ҳисобни билишимиз учун ойларни ўн иккита қилган Зотга ибодат қилиш ила ўз хазиналарини бойитишади. Олдин кўрган зарарлари ўрнини қоплайдилар. Бу муқаддас кунларда Парвардигорнинг мағфирати бошқа вақтлардагига қараганда янада мавж уради, ижобат эшикларининг икки тавақаси ҳам кенг очилади.
Убода розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Сизларга барака ойи бўлмиш Рамазон келди. Унда Аллоҳ сизларни (раҳмати ила) қамраб олиб, раҳмат нозил қилади, хатоларни ўчиради, дуоларни ижобат қилади. Аллоҳ сизлар у ойда (ибодат қилишда) мусобақа қилишингизга назар солади. Сизлар билан Ўз фаришталарига мақтанади. Бас, Аллоҳга ўзингиздан яхшиликни кўрсатинг. Таъкидки, (ҳақиқий) бадбахт унда Аллоҳнинг раҳматидан маҳрум бўлган (кимса)дир”[2].
Шайх Мустафо Сибоъий рўзанинг мақсадлари ҳақида сўз юритиб, жумладан, шундай дейди: “Бу муборак ойда баъзи одамлар тонггача суҳбатлашиб чиқишга одатланиб қолишди, ифторлик дастурхонларини тайёрлашда муболаға қилишади, у ойни ҳашамат ва фаровонлик билан тўлдирадилар. Бу кўринишлар баъзи тақводор инсоларни ҳурсанд ҳам қилади. Бу ишларни мусулмонларнинг қалбларида ислом мустаҳкам ўрнашганига далил сифатида ҳам келтиришади. Рўзанинг ҳақиқати кундузи оч юриш, тақвонинг ҳақиқати масжидлар намозхонлар билан тўлиши деб билишади. Рўза, булар билан биргаликда, умматнинг иродасини мустаҳкамлаш учун йўлдир. Рўзадор мубоҳ лаззатга қарши курашиш орқали ҳаром лаззатлардан тийилишга қодир бўлади. У ихтиёрий равишда таом ва ичимликдан ўзини маън қилиш орқали мажбурий ҳолатда сабр қилишга ўрганади.
Қадрли ёш рўзадор дўстларим, сизлар очлик азоби, ташналик шиддатини елкангизга олдингиз. Ота-онангиз билан рўза тутиш орқали ўзингизнинг эркаклигингизни эълон қилиб, иродангизни мустаҳкамлаб олдингиз. Эй рўзадор авлод, сизларга барвақт эркаклик ва метин ирода муборак бўлсин! Аллоҳга қасамки, сизлар эртанинг эркакларисиз. Бошқа диёрлар кураш майдонидан олдин ўз нафси олдида мағлуб бўлганлар қўлида зарар кўрган пайтда, ватанингиз сизнинг қўлингизда устун бўлади.
Эй рўзадорлар, сизлар нафснинг жанг майдонларидан биридасиз. Унда моддият ва руҳ ўртасида жанг авжига чиқади. Мағлуб бўлишдан ҳазир бўлинг! Тунда қоринни тўлдириш учун кундузи оч юришдан эҳтиёт бўлинг!”[3]
Рамазон ойидаги иймоний туҳфалар бизга саноқли кунларда берилувчи жуда ноёб фурсатдир. Ақлли инсон бундай мавсумларини ғанимат билади. Ахир, Аллоҳ таоло: “Уларга Аллоҳнинг кунларини эслат! Албатта, бунда ҳар бир ўта сабрли ва ўта шукрли киши учун оят-ибратлар бордир”[4], дея марҳамат қилган. Солиҳлардан бирига вафот яқинлашганида қаттиқ йиғлаган экан. Ундан сабаби сўралганида “Мен фақатгина рўзадорлар Аллоҳ учун рўза тутганларида уларнинг орасида бўлмаганим, намозхонлар Аллоҳ учун намоз ўқиганларида улар билан тура олмаганим, зокирлар зикр қилганда улар билан зикр қила олмай қолганим учун йиғлаяпман”, деган[5].
Шу ўринда рўзанинг мақсад ва моҳиятига муносиб бўлмаган бир ишга эътибор қаратишимиз лозим. Рўза инсон жисмида фаолликни, зеҳнида мусаффоликни пайдо қилади. Натижада инсонга солиҳ амални бажариш учун имкон бўлади. Шунга қарамай биз рўзанинг аксар соатларини уйқуда ўтказамиз. Ҳатто одамлар орасида “Рўзадорнинг уйқуси ҳам ибодатдир” деган ҳадис ҳам тарқаган. Ҳолбуки, ҳофиз Ироқий “Иҳё ҳадислари тахрижи”да бу ҳадиснинг санадида каззоб ровийлар борлигини таъкидлаган. Биз бошқа ойларданда кўпроқ Рамазон ойида дангасалик қиламиз. Натижада, Рамазонимиз амалимиз энг кам ойга айланиб қолмоқда. Рамазонда кўп таом еймиз. Кўп таом ошқозон ва ичакларга қоннинг кўп боришига сабаб бўлади. Бу эса қоннинг ақлий қувват маркази бўлмиш ақлга кам келишига олиб боради ва амалларда сустлик келиб чиқади. Умар розияллоҳу анҳу: “Тўйиб ейишдан сақланинг! У намоз учун дангасалик, жисмни бузувчи, касалликни олиб келувчидир”, деганлар[6].
Мўмин банда Рамазонни фақатгина очлик ва ташналик ила ўтказишга рози бўлмайди. Уни оддий бир мавсумдек, таъбир жоиз бўлса, таътил мавсумидек уни уйқу билан ўтказиб юбормайди. Аксинча, унда Раббисига муножот ила юзланади, гуноҳларига тавба қилиб, кечиришини сўрайди, эҳтиёжларини талаб қилади, зикр ва Қуръон қироати ила лаззатланади. Роббисиннинг буйруқ ва таъқиқларига амал қилиб, ўзининг қуллиги, Холиқига муҳтожлиги, унинг раҳматидан ва фазлидан умидворлигини изҳор қилади.
Рўзадор бошқаларга таом, ичимлик, жинсий эҳтиёжларда ўзгага тобеъ бўлишдан озоддир. У рўзада инсонга хос ҳақиқий ҳурлик ҳиссини туяди. Ахир Рамазонни мана шундай қабул қилиш ва ундаги ҳурлик орқали, унинг одоблари ила зийнатланиш билан бу ойда мусулмонлар катта муваффақиятга эришди. Бадр кунидаги саҳобаларнинг ҳолига бир қаранг! Ислом тарихининг ана шу шонли куни Рамазони шарифнинг 17 санаси эди. Унда мусулмонлар кам сон ва етарлича бўлмаган қурол-аслаҳа билан жангга киришди ва Аллоҳ уларга нусрат берди. Ўшанда мусулмонлар иффат, олийлик, қурбон ва фидолик, қийинчиликларга бардош бериш, Аллоҳга бўйин эгиб, Уни барча нарсадан олий қўйиш, ботилнинг қувватини паст билиш каби рўзанинг хулқлари билан хулқланмаганларида бундай мўжизавий ғалаба бўлармиди?[7]
Шунингдек, рўза исломий ҳамжиҳатлик учун амалий намунадир. Одамлар унда бир пайтда очлик ва чанқоқни ҳис қилишади, бир пайтда тўқ бўлиб, сувга қонишади. Бирон оғиз бошқасидан, бирон қорин бошқа қориндан фарқ қилмайди. Дунёда рўзадан бошқа одамлар маҳрумликда ва унинг кетидан таомланишда бир бўладиган яна қандай амалий муштараклик бор? [8]
Рамазоннинг қувончли дамларидан бири унинг кечаларида жамланишимиз. Оила бир вақтда бир таом устида, кўпинча Рамазондагина уюшади. Эй рўзадорлар, сизлар бу оқшомларда қалбларни сурур ва бахтга тўлдирадиган саодатни ҳис қиласиз. Бунда фақатгина Аллоҳ таолога шукр қилиб, неъматлари давомий бўлишини сўрашимиз, устимизга ёғилаётган беҳисоб неъматларга шукр қилишимиз даркор. Бу неъматларга шукр қилиш тилнинг ўзи билан амалга оширилмайди. Балки ҳаёт синовлари сабаб бу неъматлардан баҳраманд бўла олмаётганларни ҳам насибадор қилиш билан унинг шукрини том маънода ўтаган бўламиз.
Ҳаётда бойларданда ҳимматли, фаросатли ва илмли қанча фақирлар бўлиб, жамиятнинг уларга нисбатан шафқатсизлиги, давлати борларнинг бепарволиги туфайли қийинчилик тепкиси остида қолганлар. Уларга бошқа пайтларда қандай меҳр кўрсатиш зарур бўлса, Рамазонда бу иш унданда кўпроқ аҳамият касб этади.
Агар ҳар бир қудрати бор рўзадор бир муҳтожни кўнглини олса, бир бой оила ночор оилага ёрдам берса, орамизда ҳеч қандай фақир ва муҳтож қолмайди. Рўза баракоти ва савоблари узилмайдиган хайрият ойига айланади[9].
Ҳозирги карантин даври ҳам ибодатларни кўпроқ қилиб олиш учун қулай имконият. Чунки бу узлатнинг бир кўриниши бўлиб, ундан унумли фойдаланиш, Раббимизга муқарраб бўлишга итнтилишимиз даркор. Эҳтимол карантиннинг ҳикматларидан бири ҳикмат ҳам шудир. Уламолардан бири: “Агар Аллоҳ сени ўз махлуқотларидан ажратиб қўйган бўлса, билки, у Ўзи билан сенга унс (дўст) бўлишни ирода қилаяпти”, деган эди[10]. Демак, Аллоҳ биз Унга яқин бўлишимизни ирода қилар экан, биз ҳам бунга муносиб жавоб қайтарайлик. Тунлари намозларни тўкис адо этайлик. Аллоҳ таоло тунда ибодат қиладиган обидларни мақтаб: “Улар тунларни Роббиларига сажда қилиб, қиёмда ўтказадилар”, дейди.
Уйда аҳли оиламиз билан таровеҳ намозларини ўқийлик. Кўпчилик инсонлар уйда бўлган пайти бу намозлардан ғафлатда қолишмоқда. Ахир, Аллоҳ таолога ўзимиз оила бағрида дуолар қилишимиз, фарзандларни намоз-ниёзга ўргатиш учун бунданда қулай фурсат борми?! Оилада эр киши бир ишга қатъий туриб бардавом бўлса, аҳлини намозга буюрса улар шунга одатланишади. Зеро Аллоҳ таоло қиёматгача тиловати ибодат бўлган Каломи шарифида Исмоил алайҳис саломни мақтаб: “(Эй Муҳаммад,) Китобда Исмоил (қиссасини) ёд этинг! Дарҳақиқат, у ваъдасида содиқ турувчи ва элчи - пайғамбар эди. У ўз аҳлини намоз ва закотга буюрар эди. У Парвадигори наздида рози бўлинган киши эди”[11], деган. Фарзандлар ҳам ота оналарига эргашишади, намозга муҳаббат қўйишади. Доно халқимиз бежизга “Қуш уясида кўрганини қилади”, демаган. Ана шундай кунларда яқинларимизга, оила аъзоларимиз ичидаги ёши кичикларга ўрнак бўлишимиз айни фурсатдир.
Тунлари оилавий жамоа бўлиб Аллоҳ таолодан юртимизнинг тинчлигини сўраб дуо қилайлик. Аллоҳ халқимизга бундай кетма-кет мусибатлардан омонлик берсин, Ўзи муҳофаза қилсин. Ватан ва халқ бошида раҳбар бўлиб турган юртбошимизга хайрли ишларида сабр, манотан ва қувват берсин!
Ҳадис илми мактаби 1-босқич талабаси
Узоқов Абдулбосит Абдувоҳид ўғли
[1] Байҳақий ривояти. Ҳофиз Мунзирий ҳасан ҳадис деган.
[2] Табароний ривояти. Ровийлари ишончли кишилар.
[3] Мустафо Сибоъий. Аҳкомус сиём ва фалсафатуҳу. 64. Мактабатул исломий нашри. Байрут. 1977й.
[4] Иброҳим сураси, 5 оят.
[5] Абдулҳамид Ҳамиса. Софақат ва фуросур рамазония. 30.
[6] Ат-тадаавий биссиям. Муҳаммад Иброҳим Салим. Қоҳира: Мактабату Ибн Сино, 18 бет.
[7] Мустафо Сибоъий. Аҳкомус сиём ва фалсафатуҳу. 34-64. Мактабатул исломий нашри. Байрут. 1977 й.
[8] Юқоридаги манбаа.
[9] Юқоридаги манбаа.
[10] Ибн Абу Дунё. Ал-Узлату вал инфирод. 100. Дорул Ватан нашри. Риёз. 1997 й.
[11] Марям сураси, 54-55-оятлар.
Inson yaratilgan vaqtdan buyon jamiyat o‘rtasida uning huquqlari va majburiyatlari birga shakllandi. Huquq va majburiyatlar insonlar o‘rtasida paydo bo‘ladigan nizolarni oldini olish uchun yuzaga kelgan. Asrlar osha inson takomillasha borgan sari uning huquq va majburiyarlari ham shunga monan rivojlanib bordi. Shuning uchun ham Alloh taolo turli zamonlarda va turli millatlarga turli xil shariat mezonlarini nozil qilgan. Boshlang‘ich bosqichda islom davlatida huquqiy institutlar rivojlanmagan shaklda mavjud bo‘lib, islomning axloqiy vazifalari va mazhabiy figurasi bir-biri bilan hamohang va uyg‘unlashgan edi.
Shuni ta’kidlash kerakki, har bir jamiyatda, uning qanday sharoitda yashashidan qat’i nazar, unga tegishli bo‘lgan ishlar, muammolar, shaxsiy va ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish, jamiyatda tinchlikni ta’minlab, jinoyatning oldini olish va boshqa ko‘p hayotiy muammolarini yechish uchun bir miqdor qonun-qoidalarga zarurat bo‘lgan. Islom dinini birinchi bo‘lib qabul qilgan arablar jamiyati yetarli darajada rivojlangan bo‘lmasa ham, o‘ziga xos qoidalar va an’analarga ega edi. Ularda salam (pulni oldindan to‘lab, pishib yetmagan mol, masalan, bug‘doyni keyinroq olish bitimi), muzoraba (sheriklik asosida pulni foydaga ishlatish uchun birovga berish), xilma-xil nikoh shakllari, hakamiyat (hakamlik), savdo va muomalotga tegishli bir qator urf-odatlar mavjud bo‘lib, jamiyatda qonun tusini olgan edi. Lekin mazkur udum va qoidalar yetarli darajada o‘sib rivojlanmagani tufayli, butun jamiyat hayoti sohalarini qamrab olib, birlashgan jamiyat va umumiy huquqiy tizim qurish uchun yetarli emasdi. Arablar qabilaviy sharoitda yashaganliklari uchun ularda markazlashgan hokimiyat yo‘q edi, bu esa yagona sud tizimini tashkil etish uchun imkon bermasdi. Makka shahri eng muhim tijorat markazi bo‘lgan. Savdo va tijorat sohasidagi qonunlarni savdogarlar o‘zaro ijro etardilar.
Oilaviy munosabatlar (qarindoshlik va meros)ga oid qonunlar, shuningdek, jazo qonuni,ham ko‘chmanchilar va ham shaharlarda yashovchi aholi orasida eski qabilaviy tuzum ta’siri ostida edi. Unga binoan biron-bir qabilaga mansub bo‘lmagan kishi qabilaviy qonun himoyasidan chetda qolardi[1]. Arablar orasida nizo va kelishmovchiliklar paydo bo‘lganda, tomonlar muzokara yo‘li bilan kelisha olmasalar, hakamlarga murojaat qilinardi. Hakamlar biron-bir xos firqaga mansub bo‘lmay, keng ma’lumotli, zukko va yaxshi nom chiqargan kishilar hamda ilohiy kuchga ega hisoblangan kohinlar ichidan tanlanardi.
Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam (payg‘ambarligidan ilgari) Ka’bani ta’mirlash ishlari olib borilganda Qoratosh (Hajarul-asvad)ni o‘rniga qo‘yish bo‘yicha urug‘lar orasida yuzaga kelgan nizoni hakam sifatida hal qilishga muvaffaq bo‘lgan edilar. Islom dini o‘z huquqiy tizimi va qonunchiligini rivojlantirar ekan, Qur’on va Sunnaga asoslangan holda arablar jamiyatida qonun darajasiga ko‘tarilgan urf-odatlar va an’anaviy udumlardan ham foydalandi. Shu ma’nodaki, ularning ayrimlari Qur’on oyatlari yoki hadislar orqali bekor qilindi, ayrimlariga o‘zgartirishlar kiritib qabul qilindi va ba’zilariga qonuniy tus berildi. Shuningdek, muzoraba va shirkat me’yorlari qabul qilinib, ribo (sudxo‘rlik) butunlay harom deb e’lon qilindi.
Hijriy I asrda islom huquqi shakllana boshlab, hijriy II va III asrlarda taraqqiyot bosqichlariga ko‘tarildi. Hijriy II asr boshlarida ilk huquqiy maktablar (mazhablar) yuzaga kela boshladi va yangi shakllangan islom jamiyati o‘zining boshlang‘ich huquqiy va qonuniy institutlari-muassasalarini qurishga muvaffaq bo‘ldi[2]. Arab xalifaligida ijroiy faoliyatlar va qonun tuzish ishlari bir-biri bilan chambarchas bog‘liq edi va uning maqsadi yangi tasarruf qilingan mamlakatlar idoralarini islom qonunlari asosida tashkil etib, boshqarish edi. Hijriy I asr o‘rtalariga kelib islom siyosiy qarama-qarshiliklarga duch keldi. Xavorij (xorijiylar) va shia firqalari ko‘pchilikni tashkil etgan ahli sunna val-jamoaga qarshi turdilar. Keyinroq shialar sunniylikning buyuk olimlari tomonidan asos solingan va takomillashtirilgan huquqiy tizimlarni iqtibos etib, hijriy II asrning ikkinchi yarmida ularga ayrim o‘zgartirishlar kirgizdilar[3]. Hijriy I asr asosan tasarruf etilgan mamlakatlar huquqiy normalarini ko‘rib chiqib, ularning urf-odatlarini shariat qonunlariga moslashtirish jarayoni bilan o‘tdi. Islom huquqining yaratilib, tartibga solinishi hijriy II asr o‘rtalarida boshlandi va o‘z taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tdi. Islom huquqi o‘z rivojlanish bosqichlarini shu yo‘sinda bosib o‘tdi. Asli arab bo‘lmagan ko‘p xalqlar, ayniqsa, Movarounnahr faqihlari va muhaddislari uning rivojiga beqiyos darajada katta hissa qo‘shib keldilar. Islom tarixchilarining fikrlariga ko‘ra, islom huquqi (fiqh) o‘z taraqqiyot jarayonida quyidagi olti davrni bosib o‘tgan:
Birinchi bosqich: Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam davrlari;
Ikkinchi bosqich: Sahobalar davri;
Uchinchi bosqich: Tobeinlar davri;
To‘rtinchi bosqich: Mujtahidlar davri;
Beshinchi bosqich: Muharrijlar davri;
Oltinchi bosqich: Muqallidlar yoki taqlid davri[4].
Abdulhay Laknaviy rahimahulloh hanafiy mazhabi faqihlarini tabaqalashtirishda muharrijlar davridan so‘ng as’hobut-tarjih, ya’ni buyuk faqihlar tomonidan yozib qoldirilgan hukmlardan ayrimlarini zaruratga binoan bir-biridan ustun qo‘yish vakolatiga ega bo‘lgan olimlar davrini ham ko‘rsatib o‘tadi. Lekin bizning fikrimizcha, muharrijlar va as’hobut-tarjih davrini bir bosqich deb hisoblash mumkin, chunki ular ko‘pincha bir davrda yashab, o‘z vazifalarini bajarib kelganlar. Zamon o‘tishi va davr taqozosi bilan islom huquqi, ya’ni fiqh ilmi rivojlanib, asta-sekin tafsir, hadis va boshqa islomiy ilmlardan ajralib bordi. Payg‘ambarimiz hazrat Muhammad sollallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin sahobalar davri va undan keyin tobeinlar davri qaror topdi.
Hijriy II asrning dastlabki o‘n yilliklarida ilk huquqiy maktablar yuzaga kela boshladi. “Islomda huquq” kitobida ular “qadimiy huquqiy maktablar” deb atalgan. Biz ularni “ilk huquqiy maktablar” deb atadik. Mazkur maktablar hech qanday mushaxxas va konkret tashkilotni ko‘rsatmaydi, ularning foydalanadigan usul va qoidalari tizimga solinmagan va hech qanday rasmiy tus olmagan edi[5]. Ushbu maktablar vakillari bo‘lgan faqihlar o‘z sohalari bo‘yicha iqtidorli kishilar bo‘lib, islom ta’limotiga asoslangan barcha ilmlar, masalan, tafsir, hadis va fiqh ilmlariga qiziqardilar va ular bo‘yicha keng ma’lumot va yuksak malakaga ega edilar. Ular o‘z shaxsiy qiziqishlari asosida musulmonlar jamoasi orasida yuksalib, o‘z ilmu fazilatlari bilan barcha xalq tomonidan ishonch va hurmatga sazovor bo‘lgan edilar.
Ahli sunna val-jamoaga tegishli bo‘lgan ilk huquqiy maktablar quyidagilardan iborat edi:
1. Madina huquqiy maktabi;
2. Makka huquqiy maktabi;
3. Basra huquqiy maktabi;
4. Kufa huquqiy maktabi;
5. Shom huquqiy maktabi.
Basra va Kufa huquqiy maktablari Iroq maktabini tashkil etadi.
Misr o‘ziga xos huquqiy maktabga ega bo‘lmay, boshqa huquqiy maktablar, ayniqsa, Madina maktabi ta’siri ostida edi .
Ilk huquqiy maktablarning mashhur vakillari quyidagilardan iborat edi:
1. Madina maktabi namoyandalaridan Umar ibn Xattob, Ali ibn Abu Tolib, Abdulloh ibn Umar, Zayd ibn Sobit, Said ibn Musayyib, Zuhriy, Yahyo ibn Said va boshqalar.
2. Makka maktabidan Abdulloh ibn Abbos, Sufyon ibn Uyayna, Muslim ibn Xolid.
3. Iroq maktabidan Alqama ibn Qays, Qozi Shurayh, Ibrohim Naxaiy, Hammod ibn Sulaymon, Ibn Abi Laylo.
4. Shom maktabining vakili Abdurahmon Avzo’iy edi.
Fiqh tarixi mutaxassislari ta’kidlashlaricha, Iroq islom huquqining muhim markazlaridan biri edi. Hijriy II asr davomida ham Iroq bu sohada o‘z ustunligini saqlab qoldi[6]. Faqat doktor Muhammad Yusuf Muso turli shaharlarda tashkil topgan huquqiy maktablar qatorida Misrda ham shunday maktab bor ekanligini qayd etib o‘tadi . Ilk huquqiy maktablarning eng muhim jihatlari shundan iborat ediki, birinchidan, ular Qur’onga asoslanar edi va Sunnaga katta e’tibor qaratardi. O‘sha davrlarda qiyos, shariatning asosiy manbai sifatida o‘z rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tmagani uchun, ular ushbu metoddan keng ko‘lamda foydalanmasdilar deyish mumkin[7].
Xulosa:
Zamon o‘tishi bilan islom dini keng miqyosda tarqalib, turli dinlarga mansub kishilar unga o‘tgani, ayrim siyosiy, ijtimoiy va aqidaviy sabablarga ko‘ra musulmonlar orasida yuzaga kelgan qarama-qarshiliklar oqibatida Islom muxoliflari tomonidan ko‘p to‘qima hadislar ishlab chiqilib tarqatila boshlandi va bu hodisa ushbu manbadan qat’iy ishonch bilan foydalanishni og‘irlashtirdi. Shu vaqtlarda hadislarni chuqurroq o‘rganib, tahlil qilish, ular orasidan to‘qima hadislarni chiqarib tashlash va faqatgina haqiqiy hadislar, ya’ni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilingan hadislardan huquqiy manba sifatida foydalanish zarurati yuzaga keldi. Bunday yondashuv bir tomondan hadisshunoslik ilmining rivojlanishiga sabab bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, yangi huquqiy maktablarning yuzaga kelishi uchun zamin yaratib berdi. Ilk huquqiy maktablarning ish uslubiga tanqidiy yondashilib, har bir maktab tarkibida yangi uslub tarafdori bo‘lgan olimlar yuzaga keldi. Shunday qilib, ilk huquqiy maktablar negizida to‘rtta asosiy sunniy huquqiy maktab shakllandi va har biri o‘z muhitidagi sharoitga muvofiq rivojlandi. Shu yo‘sinda ahli sunna val-jamoa fiqhi, ya’ni islom huquqi bir mukammal va rivojlangan huquqiy tizim sifatida o‘z taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tdi.
Ro'zimuhammad VAHOBOV,
Surxondaryo viloyati, Sho'rchi tumani
“Abu Bakr Siddiq” jome masjidi imom-xatibi.
[1]Islomda huquq./ To‘plovchilar: Majid Xadduriy va Herbert J.Libesni. (Mualliflar guruhi: Sharq va G‘arbning 12 ta mashhur huquqshunos, islomshunos va sharqshunos olimlari jumlasidan Muhammad Abu Zahra, Subhiy Muhassamoniy, Shukriy Qardoshiy, Abul’alo Mordin, Jozef Shaxt va boshqalar). Tehron–Nyu-York, 1955 y. B.37.
[2]O‘sha asar. B.40.
[3]I.Tabariy. Erondagi dunyoqarashlar va ijtimoiy harakatlar haqida tekshirishlar. Kobul: Davlat chop va nashr qo‘mitasi, 1361 h.y. B.221.
[4]Shayx Muhammad Xuzariybek.Tarixut tashri’il islomiy.Bayrut: 1988. B.14-6.
[5]Vahba Zuhayliy. Islom fiqhi va uning manbalari. J.1. Bayrut: Dorulfikr. 1984. 30-b.
[6]Shayx Muhammad Xuzariybek, Tarixut tashri’il islomiy.Bayrut: 1988. B.149-b.
[7]Vahba Zuhayliy. Islom fiqhi va uning manbalari. J.1. Bayrut: Dorulfikr. 1984. 29-b.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 