Имоми Аъзам Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ ан-Нўъмон ибн Собит ибн Зутий ал-Кўфий (80-150/699-767) таниқли фақиҳ бўлиб, отасининг номи баъзи манбаларда Собит эмас, ан-Нўъмон, бобосининг номи эса ал-Марзбон экани қайд этилган. Абу Ҳанифа ҳазратларининг бобоси асли Кобулдан бўлиб, Термиз, Насо, Анбор ва Бобил шаҳарларида ҳам бир муддат яшаган, кейинчалик Кўфада ўрнашиб қолган эди. У зотнинг туғилган йили ҳақида кўпроқ 80/699 айтилса-да, 61/680 ва 70/689 саналари ҳам кўрсатилади. Зоҳид ал-Кавсарий 70 ҳижрий санада туғилганини тўғри деса, Абу Заҳра уни рад қилиб, 80 ҳижрий тўғри деб ҳисоблайди. Барча манбаларда Умавий халифа Абдулмалик ибн Марвон (685-705) даврида дунёга келгани зикр этилган.
Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг саҳобалар даврида туғилганига шубҳа йўқ. Кўпгина муҳаддис ва муаррихлар унинг бир неча саҳобалар билан учрашганини қайд қилганлар. У зот учрашган саҳобалар борасида ҳар хил фикрлар бўлса-да, лекин машҳур саҳобий Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу билан учрашгани ҳақида барча манбалар маълумот беради. Шундай бўлса-да, баъзилар У зотни тобиъий эмас, балки табъа тобиъий эканини айтганлар. Бу Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ ҳазратларининг туғилган санасининг аниқ белгиланмагани билан боғлиқ. Шамсиддин аз-Заҳабий табъа тобиъий дейдиганларнинг гапини рад қилиб, тобиъий бўлганини исботлашга ҳаракат қилган.
Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ устозларининг сонини 4 минг нафарга етади дейилса-да, бироқ, асосий илмни Ҳаммод ибн Абу Сулаймон ал-Кўфий олдида олганлар. Устозларининг олдига 22 ёшида бориб, 18 йил давомида шогирдликка тушган. Устози вафотидан сўнг 40 ёшларида устози ўрнига фатво бера бошлаган. Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ илм талабида Басра, Бағдод, Маккага бир неча марта сафар қилган. Унинг устозлари орасида саҳобалар, тобиъинлар ва табъа тобиъинлар бор эди.
130/747 йилларда Ироқ волийси фақиҳлардан айримларини давлат ишларига жалб қилади. Улар орасида Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ ҳам бор эди. Қози бўлишга кўнмаган Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ бир неча йиллар Маккага бориб яшаган. Аббосий халифа Абу Жаъфар Мансур даврида унга яна қозилик вазифаси топширилмоқчи бўлади. Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ қабул қилмайди, натижада у киши ҳибс қилинади ва дарра урилади. Шундай қилиб, 150/767 ражаб (шаввол ёки шаъбон) ойида Бағдод зиндонида вафот этади.
Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳнинг даврида китоб ёзиш, рисолалар битиш ҳали кенг тус олмаганди, шунинг учун у зот умрини шогирдларга таълим бериш ва фиқҳ ўргатишга сарфлаган. У зотнинг ақида – каломга бағишланган матн рисоласи “ал-Фиқҳ ал-акбар” (Катта фиқҳ), баъзи шогирдларига қилган васият (насиҳат)лари, Усмон ал-Баттий (VIII аср)га ёзган мактуби сақланиб қолган. Яна бир қанча ақидага оид китоблар Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳга нисбат қилинади. У зотнинг дарслари давомида ривоят қилган ҳадислари асосида бир неча муснадлар тузилган. Фиқҳ борасида биронта асар ёзмаган бўлса-да, лекин фиқҳ илмини шакллантирган, уни боб ва мавзуларга ажратган илк фақиҳ сифатида тарихда қолган. У зот фиқҳни оғзаки нақл қилишдан ёзма шаклга ўтиш борасида фаол ташкилотчи бўлган фақиҳлардан бўлган.
Илм йўлида юрганларга ёрдам – Қуръон ва суннат нурида
Илм – бу инсоният тараққиётининг асоси бўлиб, динимиз эса бу ҳақиқатни ҳар жиҳатдан юксак даражада таъкидлаб келади. Ислом дини илмни нафақат мақтайди, балки уни талаб қилишни ҳар бир мусулмон эркак ва аёлга вожиб деб санайди. Айниқса, илм талаб қилаётган кишиларга ёрдам бериш, уларни қўллаб-қувватлаш, йўлларини очиш ва уларга енгиллик яратиш – бу фақат инсонийлик эмас, балки ибодатнинг ўзидир. Ушбу мақолада Қуръон оятлари, ҳадиси шарифлар ва уламолар ҳикматлари асосида бу мавзу чуқурроқ таҳлил қилинади.
Қуръони каримда илм аҳлига эҳтиром
“Агар ҳар бир жамоатдан бир гуруҳ чиқиб, динни ўрганиб келса ва ўз қавмларини огоҳлантирса, эҳтимолки, улар (гуноҳлардан) сақланурлар эди” (Тавба сураси, 122-оят).
Бу оят илм талаб қилишнинг ижтимоий ва диний масъулият эканлигини очиқ-ойдин ифодалайди. Динни чуқур тушунадиган кишилар жамиятнинг маънавий устунидир. Уларнинг тайёргарлиги учун шароит яратиш – бу жамоанинг иймонига далолатдир. Ҳар бир мусулмон илм аҳлини рағбатлантириши, моддий-маънавий ёрдам бериши бу оят асосида шаръий масъулият бўлиб қолади.
“Айтинг: билганлар билан билмаганлар тенг бўлурми? Фақат ақл эгалари ибрат олурлар” (Зумар сураси, 9-оят).
Аллоҳ таоло илм эгаларининг даражасини улуғлаб, уларни билмаганлардан ажратмоқда. Бу оят, илм эгасини қадрлашни, унга хизмат қилишни ва унга ёрдам кўрсатишни Аллоҳнинг марҳаматига яқинлаштирадиган амаллардан бири деб англашга ундайди.
Ҳадиси шарифлар: Илм йўлида юрганларга жаннат йўли очилади
“Ким илм талаб қилиш йўлига тушса, Аллоҳ унга жаннат сари йўлни осон қилади” (Имом Муслим ривояти).
Бу ҳадис илм йўлида юрган кишини қўллаб-қувватлаган ҳар бир инсонни жаннат йўлининг шерикларидан бири бўлиши мумкинлигини билдиради. Илм олувчига сув олиб бериш, китоб олиб бериш, йўл харажатига ёрдам бериш, ҳатто унга дуолар қилиш ҳам бу йўлга хизмат қилишдир.
“Агар Аллоҳ бир кишига яхшиликни хоҳласа, уни динни тушунишга муваффақ қилади” (Имом Бухорий ва Муслим ривояти).
Бу ҳадисда Аллоҳнинг бир бандага берган энг катта неъматларидан бири – илмга рағбатдир. Шундай инсонларни қўллаб-қувватлаш, Аллоҳ иродасини бажараётгандай ажр олиб келади.
Талаба – Аллоҳнинг розилигини истаётган банда. Унга ёрдам – бу розилик сари қўл чўзишдир.
Уламолар ҳикматларида:
Имом Шофеъий раҳимаҳуллоҳ: “Илм талаб қилувчига хизмат қилиш Аллоҳга ибодат қилишдир”.
Бу сўзлар илмга хизмат қилишнинг даражасини аниқ белгилайди. Бу фақат одамга эмас, балки Аллоҳга қилинаётган хизмат сифатида баҳоланади.
Ибн Қаййим Жавзийя раҳимаҳуллоҳ: “Илм эгаларини кўтариш, уларга йўл очиш – жамиятнинг юксалиши учун замин яратади”.
Илм аҳли ёрдам олмаса, жамият заифлашади. Уларнинг илм олишига, ривожланишига, хизмат қилишига ёрдам бериш жамиятнинг тараққиётига хизматдир.
Илм йўлида ҳаракат қилаётган кишилар – бу умматнинг келажак пойдеворидир. Уларга ёрдам бериш, уларга хизмат қилиш, уларни моддий ва маънавий рағбатлантириш – Қуръон ва Суннат кўрсатмасидир. Ҳар биримиз бу йўлда ҳисса қўшсак, Аллоҳ ҳузурида ажру савоб оламиз ва охиратда илм билан дўстлашганлардан бўламиз, иншаАллоҳ.
Хулоса қилиб айтганда “Илм эгасига берганинг – Аллоҳга берганингдир!” бу сўзлар ҳар бир мусулмон қалбига ёзилиши керак.
Анвар ХУЖАХАНОВ,
Тошкент Ислом институти талабаси.