03 Май, 2025, 5 Зулқаъда, 1446
03 Май, 2025, 5 Зулқаъда, 1446
Масжид мусулмонлар жамоа бўлиб, биргаликда ибодат қиладиган, хусусан, кундалик, жума ва ҳайит намозларини адо қиладиган маскан ҳисобланади. “Масжид” сўзи намоз ибодатининг асосий рукни бўлмиш “сажда” сўзининг негизида шаклланган бўлиб “сажда қилинадиган жой”, “саждагоҳ” деган маънони англатади.
Диёримизга ислом дини VII аср охирларида кириб келган бўлсада, Марказий Осиё минтақасида илк масжид милодий 713 йили Бухорода эски зардўштийлик ибодатхонаси ўрнида ҳамда Самарқандда ҳозирги “Ҳазрати Хизр” масжиди ўрнида қурилган. Қисқа вақт ичида, маҳаллий иқлим ва қурилиш услублари асосидаги ўзига хос масжид меъморчилиги юзага келиб, бугунгача тараққий этиб келмоқда. VIII аср бошида барпо қилинган дастлабки масжидлар бугунги кунда юртимизда фаолият юритиб турган 2126 та масжиднинг ҳар бирининг тамал асоси бўлиб хизмат қилган, десак муболаға бўлмайди.
Тошкентда дастлабки масжид шаҳар Бинкат номи билан аталган X асрларда бунёд этилгани айтилсада, у даврдаги бирор масжид номи ҳақида маълумот бизгача етиб келмаган.
XIII асрга оид маълумотларда Шош (бу даврда шаҳар шундай аталган) маҳаллаларида минглаб масжидлар бўлгани айтилади.
XVIII асрда Тошкент муҳим ижтимоий-сиёсий ва маданий-маънавий шаҳарлардан бири бўлгани сабаб шаҳарда олдингига қараганда кўпроқ масжид фаолият юритган.
XIX асрга келиб шаҳарда Масжидлар сони ортган. Бунинг сабаби бир томондан, шаҳарнинг кенгайиб бориши ва ундаги маҳаллалар сонининг ортиши билан боғлиқ. 1860 йилларда шаҳарда 280-310 та атрофида масжид бўлган. 1876 йилги маълумотда Бешёғоч даҳасида 68 та, Шайхонтоҳур даҳасида 60 та, Кўкча даҳасида 51 та, Себзор даҳасида 10 та Масжид борлигини қайд қилинган.
XX аср бошларига келиб Тошкентдаги масжидлар сони 400 тага яқинлашган. Жумладан, архив маълумотларида 1912 йилда шаҳарда 333 та масжид бўлгани қайд қилинган. Бу даврда Тошкентдаги масжидлар “жоме масжид”, “маҳалла масжиди”, “гузар масжиди”, “мадрасалар таркибидаги масжид”, “мозор-зиёратгоҳлар қошидаги масжид”, “бозор ва расталардаги масжид” каби тоифаларга бўлинган. Бундан ташқари, шаҳарда аҳоли намозгоҳлар ва ийдгоҳларда ҳам жамоат бўлиб намоз ўқиган.
Масжиднинг асосий қисми хонақоҳ, минора, мезана, айвон ва дарвозахонадан иборат бўлган. Тошкентда Баландмасжид, Гулбозор, Ўразалибой, Фўлодбой, Тинчбофий, Шарафибой, Қаффол Шоший мозоридаги жоме масжид, Хожа Аҳрор Валий жоме масжиди ва бошқа аксарият жоме масжидлар катта гумбазлар билан ёпилган. Жумладан, Баландмасжиднинг гумбази 8 буржли ҳашаматли қилиб ишланган.
Бу даврдаги масжидлар ҳокимлар, амалдорлар, тасаввуф вакиллари, шаҳарлик бойлар ҳамда маҳалла аҳолиси вакиллари томонидан қурилган. Айрим масжидлар эса ўзига тўқ аёллар маблағи эвазига бунёд этилган. Эскижўвадаги “Хотин”, Кўкча даҳасининг “Тугма хотин” масжидлари шулар жумласидан.
Масжиднинг барқарор моддий таъминоти учун вақф мулклари ажратилган. Масжиднинг вақфлари, аввало, масжид қурувчиси, қолаверса, ҳокимлар ва ўзига тўқ кишилар томонидан ажратилган. Масжид вақфлари, асосан, шаҳардаги дўкон ва ерлар ташкил қилган. Масжидга туташ ерда ва Масжид ҳовлиларида ҳам вақф сифатида дўконлар ишга туширилган. Бундан ташқари, карвонсаройлар, тегирмонлар, обжувозлар, экинзорлар, боғлар, дарахтзорлар, ҳовлилар ва пул маблағлари ҳам эгалари томонидан белгиланган шартлар асосида вақф қилинган. Вақф мулкларини назорат қилиш масжиднинг хўжалик ишларини юритувчиси – мутавалли томонидан олиб борилган. Масжидларда имом, муаззин, мутавалли, йирик масжидларда эса фаррош, сартарош ва қоровул хизмат қилган. Улар масжиднинг вақф мулкидан белгиланган тартибда маблағ билан таъминланган.
Масжидлар бошқаруви марказлашувининг дастлабки белгилари 1917 йил июнь ойида таъсис этилган “Уламо жамияти” фаолиятида кўзга ташланади. Мазкур жамият рус империалистик сиёсати ва маданиятининг тарғиботи кенг ёйилаётган бир даврда мусулмонларнинг ахлоқий асосларини муҳофаза қилишни мақсад қилиб диний муассасалар фаолиятини марказлаштиришда катта роль ўйнаган. Бироқ 1918 йил 13 майда ташкилотининг тугатилиши натижасида 1918-20 йиллар масжидлар фаолиятида беқарор давр бўлган.
1921 йил бошидан Тошкентда ташкил этилган “Диния бошқармаси” (“Маҳкамаи шаърия”) ўлка вақф бошқармаси сифатида кенг кўламда фаолият олиб борган. Бу пайтга келиб Тошкентда фаолият юритаётган масжид сони 1917 йилдагига нисбатан анча кам бўлган.
1925 йилда Ўзбекистон собиқ иттифоқ таркибига киритилгач, динларга, хусусан, Ислом динига бўлган муносабат кескин ўзгарди.
1927 йилда “Дин ва динга муносабат” резолюцияси қабул қилиниши оқибатида динга қарши ташвиқотлар бошланди. Ўзбекистон, жумладан, Тошкент шаҳридаги деярли барча масжид ёпилиб, бинолари бошқа мақсадларда фойдаланишга топшириб юборилди.
1943 йил Тошкентда Эшон Бобохон ташаббуси билан расман Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлар идораси ташкил этилгач, Тошкент масжидлар фаолияти яна жонланди.
Диний идора томонидан шаҳардаги айрим масжидлар таъмирланди. Тошкентда 1944-46 йилларда қайтадан очилиб ишга туширилган Тиллашайх, Мўғулкўча, Аллон, Чиғатой-Чақар, Маҳкама, Шайх Зайниддин, Қизил Товуш, Саричопон, Хожа Аламбардор, Новза, Яккасарой, Ракат, Қиёт, Мирза Юсуф, Отчопар, Олмазор, Орқакўча масжидлари фаолият юритган.
Бироқ орадан кўп вақт ўтмай яна бутун республика бўйлаб масжидларни ёпиш бошланди. Биргина Тошкент шаҳрининг ўзида 1951 йилда жоме масжидга қўшиб юбориш йўли билан 8 та масжид ёпилди. Жумладан, Мўғулкўча, Чиғатой, Оқилон, Чақар масжидлари Тиллашайх масжидига, Олмазор ва Маҳкама масжиди Саричопон масжидига қўшиб юборилди. Уларнинг бинолари эса фойдаланиш учун туман ижроия комитетларига берилди. Натижада Тошкент шаҳридаги кўплаб масжид биноларидан кўрлар жамиятлари, турли артелларнинг цехлари, омборхоналари, чойхоналар, ётоқхоналар, клублар сифатида фойдаланилди. 1954 йилда Тошкент шаҳридаги 60 га яқин масжид бинолари турли муассасалар ихтиёрида бўлган ва уларнинг кўпчилиги ўзининг асл ҳолатини йўқотган эди. Айрим масжидлар эса бузиб ташланган.
1960-70 йилларида Тошкент шаҳридаги масжидларнинг кўпчилик қисми харобага айланган ёки уларнинг биносидан бошқа мақсадларда фойдаланиш давом этган, айримларигина тарихий ёдгорлик сифатида сақлаб қолинган. 1966 йилги Тошкент зилзиласи ва шаҳарда олиб борилган қурилиш ишлари жараёнида ҳам кўплаб эски масжидлар бузиб ташланган.
Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг динга ва диндорларга бўлган муносабат тубдан ўзгарди. Ҳукумат томонидан тарихий ёдгорликларни асраб-авайлаш ва асл ҳолида таъмирлаш борасида олиб борилаётган саъй-ҳаракатлар натижасида Тошкент шаҳридаги сақланиб қолган масжидлар таъмирланиб, фойдаланишга берилди. Хусусан, Шайх Зайниддин ва Хожа Аҳрор жоме масжидлари айни шу йилларда ўз фаолиятини қайтадан бошлади.
Шу билан бирга шаҳарнинг турли туманларида янги масжидлар қурилиб, ишга туширилди. Айниқса, 2007 йилда Тошкентнинг ислом маданияти пойтахти деб эълон қилиниши билан Ҳазрати имом мажмуасида таъмирлаш ишлари олиб борилиб, Хастимом жоме масжиди шарқона услубда қайтадан бунёд қилинди.
Ҳозирги вақтда Тошкент шаҳрида 134 та масжид фаолият юритади. Улар орасида тарихий аҳамиятга эга масжидлардан “Хожа Аҳрор Валий”, “Мўйи Муборак Уккоша”, “Коҳота Бузрук”, “Хўжа Аламбардор”, “Сузук ота”, “Қўйлиқ ота”, “Тўхтабой”, “Эшонгузар”, “Имом ат-Термизий”, “Ҳазрати имом” ва бошқаларни кўрсатиш мумкин.
Муҳаммадамин НАСРИЕВ,
Ўзбекистон мусулмонлари идораси тасарруфидаги
Тошкент ислом институти “Ижтимоий фанлар” кафедраси
катта ўқитувчиси
Кибр, ўзини бошқалардан юқори деб ҳисоблаш, улардан устун қўйиш, ўзини бошқаларга нисбатан юксак кўриш ва уларга нисбатан мағрурлик қилишдир. Бу, кўпинча одамларнинг бошқа кишиларни пастга уриш, улар билан адолатли муносабатда бўлмаслик ва ўзини жуда катта кўрсатиш каби хулқ-атворларни ўз ичига олади.
Саодат калити ҳушёрлик ва фаҳму фаросатдадир. Бадбахтлик манбаси кибр ва ғафлатдадир.
Банда учун Аллоҳ таолонинг неъматлари ичида иймон ва маърифатдан улуғи йўқдир. Унга эришиш учун бағрикенглик ва қалб кўзи ўткирлигидан бошқа васила йўқдир.
Куфр ва маъсиятдан каттароқ бало ва офат йўқдир. Мазкур икки нарсага чақиришда қалб кўрлиги ва жаҳолат зулматидан бошқа нарса йўқдир.
Зийрак кишилар Аллоҳ таоло уларни ҳидоятини ирода қилган ва қалбларини Исломга кенг қилиб қўйганлардир.
Мутакаббирлар Аллоҳ таоло уларни залолатини ирода қилган ва қалбларини худди осмонга чиқаётгандаги каби тор ва танг қилиб қўйганлардир. Мутакаббир ўз ҳидоятига кафил бўлиши учун қалб кўзи очилмаган кишидир.
Аллоҳ таоло: “Мўминлардан ихтиёрий эҳсон қилувчиларини ва зўрға топиб-тутувчиларини истеҳзо ила масхаралайдиганларни Аллоҳ “масхара” қилади ва улар учун аламли азоб (бор)дир” (Тавба сураси, 79-оят), деб айтган.
Яна: “Эй мўминлар! (Сизлардан) бирор миллат (бошқа) бир миллатни масхара қилмасин! Эҳтимолки, (масхара қилинган миллат) улардан яхшироқ бўлса. Яна (сизлардан) аёллар ҳам (бошқа) аёлларни (масхара қилмасин)! Эҳтимолки, (масхара қилинган аёллар) улардан яхшироқ бўлса. Ўзларингизни (бир-бирларингизни) лақаблар билан атамангиз!” (Ҳужурот сураси, 11-оят);
“(Кишилар ортидан) ғийбат қилувчи, (олдида) масхара қилувчи ҳар бир кимсанинг ҳолига вой!” (Ҳумаза сураси, 1-оят).
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Бир-бирларингизга ҳасад қилманглар ва савдода сохталик билан келишиб, нархларни оширманглар. Бир-бирларингизга ғазаб қилманглар ҳамда орқа ўгириб, муносабатларни бузманглар. Баъзиларингиз айримларингиз савдоси устига савдо қилмасин. Аллоҳнинг бандалари, биродар бўлинглар. Мусулмон мусулмоннинг биродаридир. Унга зулм ҳам қилмайди, хўрламайди ҳам, паст ҳам санамайди. Тақво бу ерда”, деб, уч бора қалбларига ишора қилдилар. “Мусулмон биродарини паст санаган киши ёмон эканига далолат қилади. Ҳар бир мусулмоннинг бошқа мусулмонга қони, моли ва обрўсини (суиистеъмол) қилиши ҳаромдир”, дедилар (Имом Муслим ривояти).
Имом Нававий раҳимаҳуллоҳ: “Тадаббур қилган кишига бундан-да фойдаси кўп, манфаати улуғ ва яхшироқ ҳадис бўлмаса керак”, дедилар.
Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қалбида зарра миқдорича кибри бор киши жаннатга кирмайди”, дедилар. Шунда бир киши: "Ё Расулуллоҳ, киши чиройли кийим ва чиройли пойабзал кияди (бу ҳам кибр бўладими?)" деганида, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Албатта, Аллоҳ чиройлидир. Чиройлини яхши кўради. Кибр эса ҳақни бузиш ва кишиларга паст назар билан қараш”, дедилар (Имом Муслим ривояти).
Биз «юз ўгирма» деб таржима қилган маъно оятда «тусоъъир» деб келган. Бу маъно, аслида, туяда учрайдиган бир касалликка нисбатан ишлатилар экан. Ўша касалликка мубтало бўлган туя доимо бошини пастдан-юқорига ҳаракатлантириб, ёнбошга силтаб турар экан. Мутакаббирлик билан бурнини жийириб, юзини одамлардан ўгирадиган кишилар ана ўша касал туяга ўхшатилмоқда.
«Одамлардан такаббур-ла юз ўгирма».
Ҳа, мусулмон киши учун одамларни камситиш, уларни паст санаш жуда ёмон иллат. Ҳатто юриш-туришда ҳам кибру ҳаводан, такаббурликдан сақланиш керак.
«…ва ер юзида кибр-ҳаво ила юрма».
Бу жуда ёмон нарса. Бошқаларга кибр оғир ботади. Энг муҳими: «Албатта, Аллоҳ, хеч бир мутакаббир ва мақтанчоқни севмас».
Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳудан нақл қилинган ривоятда: «Кимнинг қалбида заррача мутакаббирлик бўлса, Аллоҳ уни дўзахга юзтубан ташлайди», дейилган.
Шунингдек, ибн Абу Лайло ривоят қилган хадисда: «Ким кийимини кўз-кўз қилиб, мақтанчоқлик ила судраб юрса, Аллоҳ таоло унга назар солмайди», дейилган.
Расулулллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Илм ўрганинг, илм учун сакинат ва виқорни ҳам ўрганинг. Ва сизларга илм ўргатаётганларга тавозеъ билан ўзингизни паст тутинг!” (Имом Табароний “ал-Авсат”да ривоят қилган).
Муаллимга кибр қилиш, уни менсимаслик тубан хулқ ҳамда нифоқ аломатларидан ҳисобланади. Имом Табароний “Ал-Кабир”да ривоят қилган ҳадиси шарифда бундай дейилади: “Уч тоифа инсон борки, уларни фақат мунофиқгина хорлайди: Исломда мўйсафид бўлган қария, илм соҳиби ва одил раҳбар”.
Устоз ва муаллимга ўзни паст тутиб, ҳокисор бўлиш нажот эшиги, илм таҳсил қилишнинг асосий омилларидан бири ҳисобланади. Динимиз шунга буюради, шунга ўргатади. Бу устозларнинг шогирдлари устидаги ҳақларидандир.
Имом Нававий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Ўқувчи муаллимига итоаткор ва ройиш бўлиши, унинг сўзига қулоқ солиб, ўз ишларида у билан маслаҳатлашиб туриши ва оқил бемор самимий ва моҳир табиб сўзини қабул қилганидек у ҳам ўз муаллимининг сўзини қабул қилмоғи лозим. Шунингдек, муаллимига эҳтиром кўзи билан боқиши, унинг ўз ишида комил иқтидор ва малака соҳиби эканлиги ва бошқа устозлардан устунлигига ишониши лозим. Ана шунда ундан манфаат олиши осон бўлади”.
Олимларимиз айтадиларки, талаба ўз устозининг камоли аҳлият ва иқтидор соҳиби эканлигига, ўз ишининг моҳир мутахассиси эканлигига эътиқод қилиб, ишониши керак. У ҳақда фақат яхши фикрда бўлиши лозим. Агарчи, устозидан диёнатга очиқ-ойдин терс келадиган хатти-ҳаракатни кўриб қолса ҳам уни фақат яхшиликка йўйиб, яхши гумонда бўлиши керак. Акс ҳолда унинг баракасидан маҳрум бўлади.
Ибн Синонинг устози Кушёрнинг ҳузурига бир киши осмон илмини ўрганиш мақсадида келибди. 2-3 ой ўтса ҳамки, устози илм беришни бошламаганидан сўнг айтибди:
– Ҳазрат, энди менга жавоб берсангиз. Уч ой бўлди ҳамки дарс бермадингиз. Вақтингиз йўқ шекилли…
Шунда устоз:
– Мен сенга бажонидил дарс берардим-у, лекин сен ҳузуримга келганингдаги “бу илмдан менинг унча-мунча хабарим бор”, деган кибр-ҳавойинг ҳали ҳам кетмади. Мен бир идишга қачонки у бўш бўлсагина сув қуяман. Афсус, сенинг калланг ҳаво билан тўлиб қолган экан, – деб жавоб қилибди.
Имом Қуртубий раҳимаҳуллоҳ дедиларки: "Агар мутакаббир кишини кўрсанг билгинки, унинг намози кам ёки ундан бутунлай маҳрум бўлган. Чунки кибр билан кўп сажда қилиш бирга жамланмайди".
Ривоят қилишларича: Бир кишиникига меҳмон келиб қолди. Уйда меҳмонга қўядиган ҳеч вақо йўқ эди. У бир литр қатиқ олиб келиб, беш литр сув қўшиб, туз ва муз солиб, айрон тайёрлади. Бир литр қатиқ беш литр сувни қабул қилиб, тотли ичимликка айланди. Агар ўша қатиққа бир томчи бензин тушиб кетганида уни ичиб бўлмас эди.
Худди шунингдек, салгина такаббурлик ҳам амални бузиб юборади. Мутакаббир кимса Аллоҳдан тўсилади, халойиқ томонидан нафратга учрайди. Аллоҳ таоло бу ҳақда «Чунки уларга ёлғиз Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ дейилган вақтда кибр-ҳаво қилган эдилар», деган (Соффот сураси, 35 оят).
Ҳориса ибн Ваҳб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Жавваз ҳам, жаъзарий ҳам жаннатга кирмайди", дедилар.
* «Жавваз – муомаласи қўпол одам».
* Жаъзарий – мутакаббир, қилмаган иши билан фахрланувчи.
Баъзи бир кишилар ибодат миқёсидаги маънавий ва моддий амалларни қилиб, (ҳаж, умра ва масжид ёки йўл қуриб) кибрланиб, мақтаниб бошқа кишиларни бундай ишларни амалга оширмаганликда айблаб, ўзларини улардан юқори олишади. Аслида ана шу ишлар халқни пулига бажарилган бўлади. Бундай кимсалар аслида энг разил ва пасткашлардир.
Аллоҳ таоло айтади: “Бошқалар эса гуноҳларини эътироф қилдилар…”. (Тавба сураси 102-оят) Аллоҳ таоло биздан маъсумликни талаб қилмади. Аксинча, гуноҳ содир бўлганида тавба ва синиқликни истади.
Одам алайҳиссалом гуноҳ қилганида эътироф қилиб гуноҳига истиғфор айтди. Аллоҳ унинг тавбасини қабул қилди.
Иблис эса гуноҳ қилганида мутакаббирлик қилди, тавба қилмади. Аллоҳ ундан юз ўгирди.
Ким гуноҳ қилиб қўйиб сўнгра тавба қилса қиёматда Одам алайҳиссалом билан тавба қилувчилар карвонида бўлади.
Ким гуноҳ қилиб сўнгра тавба қилмасдан мутакаббирлик қилса Иблиснинг карвонида бўлади.
Ортидан кибрни эргаштирувчи биттагина гуноҳ, ортидан синиқлик, пушаймонлик ва тавбани эргаштирувчи мингта гуноҳдан оғирроқдир.
Аллоҳ таоло гуноҳ қилганида пушаймон бўлиб тавба қилувчиларга муҳаббати ўлароқ Ўзини Ғофур дея номлади.
Бандаларини Ўз муҳаббатига тарғиб қилиш учун Ўзини Вадуд дея номлади.
Сизни синдириб сиздаги ужбни кетказадиган битта гуноҳ, қалбингизни мағрурланиш ва ужбга тўлдирадиган тоатдан яхшидир, қайсидир маънода!
Жаъфархон СУФИЕВ,
ТИИ талабаси,
Тўрақўрғон туман “Исҳоқхон тўра” жоме масжиди имом-хатиби.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа