26 Апрел, 2025, 28 Шаввол, 1446
26 Апрел, 2025, 28 Шаввол, 1446
Подшоҳ аъёнлари қуршовида кўчадан дабдаба билан ўтиб борарди. Қаршисидан абгор ҳолдаги гадо чиқиб, баланд овозда деди:
Нима ҳам дердик, ўша гадо ҳақ. Инсоннинг инсондан фарқи (“афзаллиги”, “устунлиги” ва ҳоказо)ни ташқи кўриниши, кийими, терисининг ранги, моддий имкониятлари, ижтимоий мавқеи, мансаби... кабилар билан ажратиш ўта нисбий тушунча. Дейлик, бири – “фуқаро”, иккинчиси – “зодагон”. Нима бўпти? Яна, бек ким-у, хожа ким, фақир ким? Ҳаммаси – ҳазрати Инсон эмасми? Масалан, “оқсуяк”-зодагонга бир умр бахтли-саодатли бўлмоқ, дорилбақога қайтгач, тўппа-тўғри жаннатга тушмоқ кафолати берилганида, бошқа гап эди! Ёки, куч-қудратда тенгсиз паҳлавонлар, заифлардан кўра узоқроқ умр кўрадими-йўқми – буни ҳеч ким билмайди! Баъзан, бошқаларга нисбатан зоҳирий устунлик – инсон ўзининг чексиз орзу-истаклари-ю, ақли воситасида ўйлаб топган “кашфиёти” холос, дейиш мумкин.
Ҳадиси шарифда шундай дейилади: “Инсонларнинг ҳаммаси тароқнинг тишидек баробардур”. Фақат, гоҳо бу ҳақиқатни ё билмаймиз, ёки билишни истамаймиз...
Чексиз оламда Инсон – ким ўзи?
Бу саволга ўтмиш мутафаккирлари турли-туман жавоблар топишган. Умар Хайём инсонни “табиатнинг гултожи”, “оламнинг меҳвари” дея улуғласа, фаранг мутафаккири Блез Паскаль камтарона, ҳатто тушкун кайфиятда: “атом зарраси каби адашган”, “бир дақиқа ялт этиб кўриниб, абадий йўқолган соя”га ўхшатади. “Коинот ичра инсон нима? – дея савол қўяди Б.Паскаль ва бундай жавоб беради: – чексизлик билан қиёслаганда йўқлик, йўқлик билан қиёслаганда борлиқ, ҳамма нарса ва ҳеч нарса орасидаги ўрталикдир.
Инсоннинг улуғлиги унинг фикрлаш қобилиятида. Ёлғиз тафаккургина бизни юксакка кўтаради, макон ва замон бундай имконга эга эмас, чунки улар ичра биз ҳеч нарсамиз”.
Дарҳақиқат, инсон бу чексиз оламда имкониятлари ниҳоятда чекланган мавжудот, десак, ўзимизга мос баҳо берган бўламизми? Мисол учун, жуда паст овозни эшитмаймиз, ўта баланд овоздан эса қулоқ ёрилиб кетади. Кичик зарраларни кўролмаймиз, шунингдек, ўта узоқ масофани ҳам кўзимиз илғамайди. Ҳатто, “энг учқур” деб таърифланувчи ақл-идрокимиз имкониятлари ҳам албатта, чегараланган. Қадимги ҳинд ҳикматида айтилганидек, “Биз олам, одам ва жамият ҳақида жуда-жуда оз нарса билишимизни билиш учун ниҳоятда кўп нарса билишимиз кераклигини камдан-кам одам билади”. Бинобарин, Инсон ўз ақл кучи билан “ҳамма нарсани” билувчи эмас, балки Аллоҳ истаган нарсанигина билгувчидир.
Инсоннинг феъл-атвори жуда ҳам қизиқ. Ўта мураккаб. Унинг баъзи қирралари шундай кутилмаган ҳолатда намоён бўладики, буни аввалдан айтиш, башорат қилиш, “режага киритиш” ва ҳатто тасаввур қилиш ниҳоятда мушкул...
“Араб тафаккури хазинаси”дан: “Хасталик тўшагида ўзига заифлик билан бирга орзу-умид, жангу-жадал майдонида эса бузғунчилик билан бирга куч-қувват топиб, ўзида иккала зиддиятни жамлай олган мавжудот – инсондир”. Баайни, Инсон жисмида сув ва олов бирлашган. Тупроқдек хокисорлик ҳам, тенгсиз бунёдкорлик, бузғунчилик, қайноқ меҳр-муҳаббат, ваҳшийлик, ҳавойилик (масалан, кибр), йиртқичлик... ҳам инсонга хос. “Инсон ҳар доим беозор бўлмасдан, баъзан дунёдаги энг ваҳший махлуққа айланиши мумкинлигини гоҳо тан олгимиз келмайди”.
Юқоридаги фикрлар инсон зотига нисбатан инсонлар томонидан айтилган ва кимдир бунга қарши чиқиши ҳам мумкин. Агар бирор бир буюмни ясасангиз унинг қандайлигини сиздан бошқа ҳеч ким аниқ ва батафсил билмайди. Одам зотини ҳам уни яратган Аллоҳ таолодан бошқа ҳеч ким заррасигача, қалбидаги ҳисларигача билиши мутлақо мумкин эмас. Шу сабаб биз ҳақимизда Аллоҳ таолонинг Каломида келтирилган оятларга назар солсак:
“Эсланг, (эй Муҳаммад!) Раббингиз фаришталарга: “Мен Ерда халифа (Одам) яратмоқчиман”, – деганида, (улар) айтдилар: “Унда (Ерда) бузғунчилик қиладиган, (ноҳақ равишда) қонлар тўкадиган кимсани яратмоқчимисан? Ҳолбуки, биз Сенга ҳамдинг билан тасбеҳлар айтамиз ва Сени муқаддас деб биламиз”. (Аллоҳ) айтди: “Албатта, Мен сизлар билмаган нарсаларни билурман”. (Бақара сураси, 30)
“(Ҳар бир) инсон зиёнда (бахтсизликда)дир! Фақат имон келтирган ва солиҳ амалларни қилган, бир-бирларига ҳақиқатпарвар бўлишни тавсия этган ва бир-бирларига сабрли бўлишни тавсия этган зотларгина бундан мустаснодирлар”. (Аср сураси, 2-3)
Ахир, инсон заиф яратилган-да! (Нисо сураси, 28)
Нима бўлганда ҳам инсон эканлигини, бандани Аллоҳ таоло яратганлигини, ҳаётга келишдан мақсад ва юклатилган вазифаларни унутмасдан яшаш ҳар бир ўзини ОДАМ деб билган мавжудот учун унутилмас ва исбот талаб қилмас ҳақиқатдир!
“Инсоннома” китоби асосида Саидаброр Умаров тайёрлади
Қуръон нозил бўлган пайтда одамларга энг яқин ҳайвон туя бўлган, шунинг учун уларнинг эътибори туяга тортиляпти. Ҳақиқатда туя бир мўъжиза: унинг тузилиши-қулоқ, бурун, кўз, оёқ, туёқлари саҳро учун мослашган. Шунинг учун ҳам уни араблар саҳро кемаси, дейишади. Туя иссиқ ҳавода юришга мослашган, сув ичмай бир неча кунлаб юриши мумкин ва ҳоказо.
Энди, “саҳро кемаси”нинг яратилишидаги баъзи бир ажойиботларга қисқача бўлса ҳам назар солайлик. Туянинг кўзлари бошнинг юқори қисмига жойлашган бўлиб, ортга қараш имконини беради. Унинг қовоқлари эса қумни тўсишга мослашгандир.
Шунингдек, туянинг бурун катаклари ва қулоқлари ҳам қум киришини тўсадиган жунлар билан жиҳозлангандирлар. Саҳрода шамол туриши билан туянинг тумшуқлари ҳам, қулоқлари ҳам жисмига тортилиб, қумдан зарар кўрмайдиган ҳолатга келиб олади.
Туянинг туёқлари ҳам алоҳида шаклдаги суякларга кийгизилган гўшт ва теридан иборат қўлқоп бўлиб, қумда бундан бошқа туёқ билан юкли равишда юриш мумкин эмас.
Туя саҳрода оч қолганда, қуруқ ёғочни, ҳатто тиконни ҳам еб кетаверади.
Туянинг ўркачи ўзига хос озуқа омборидир. Агар туя саҳрода оч қолса, ўша ўркачидаги “омбор”дан озуқа олаверади.
Саҳрода энг зарурий нарса сув ҳисобланади. Туяни Аллоҳ таоло бу эҳтиёжига ҳам мослаб яратган. Аввало туя тер чиқмайдиган қилиб яратилган. Яъни, у жисмидаги сувни ўзида сақлаб туради.
Қолаверса, туянинг бурни оғзига уланган. Шунинг учун унинг нафас олиши туфайли чиққан буғҳам яна оғзи орқали ичига қайтади. Шу билан бирга туя бирдан кўп сув ичиб олиш қобилиятига эга. У олтмиш литргача сув ичиши мумкин. Бу эса унга саҳрода олти кундан ўн кунгача сув ичмай юриш имконини беради.
Ушбу зикр қилинган нарсалар Аллоҳ таолонинг, ўша туяни яратган Зотнинг қудратига далил эмасми?
Ҳа, туянинг ва ҳар бир жонзотнинг яратилишига ибрат назари билан ақлни ишлатиб қараган инсон Аллоҳнинг қудратига тан бермай иложи йўқ.
Улар туянинг қандай яратилганига назар солмайдиларми? (Ғошия сураси, 17-оят).
1. Туя ҳайвонот олами тарихида энг эски ҳайвон турларидан биридир. Эволюциячилар назариясига кўра, туя ҳам динозаврлар билан бирга йўқ бўлиб кетиши керак эди, лекин ҳеч бир табиат ҳодисаси уни йўқ қилиб юборолмаган.
2. Туя фақат целлюлоза (чўл ва даштларда дағал ўт ва хашаклар, янтоқ, саксовул) билан озиқланиб, витаминларни ва ҳаёт учун керакли барча кимёвий моддаларнинг кўпини ишлаб чиқарувчи ва шу тариқа ҳаётини давом эттирувчи бирдан-бир ҳайвондир.
3. Туя бир неча минг йиллардан ҳозирга қадар одамзотга ташувчилик хизматини қилаётган ягона жонивордир. Ўрта Осиё ҳудудида бундан 100 йил аввал ҳам туялар почтаси мавжуд бўлган.
4. Туялар ўз вазнининг ярмига тенг — 250-300 кг юкни кўтара олади, вазнига нисбатан 10-12% оғирликдаги юкни тортиш кучига эга. Соатига ўртача 4 км тезликда, кунига 35-40 км масофани босиб ўтади. Агар устида юки бўлмаса, тўхтовсиз 100 километр йўл боса олади.
5. Туя бир ичишда 200 литрга яқин сув ичади. Шўр сувни ҳам ичаверади. 100 литр сувни 10 дақиқада ичиб тугатади. Туя бир ҳафтагача емай, 34 кунгача сув ичмасдан юриши мумкин. Сув бор жойни 50-60 километр узоқликдан ҳис этади.
6. Туя сути таркибида калций, магний, темир, фосфор, C, D витаминлари, фойдали минерал ва микроэлементлар кўп бўлиб, у сигир сутидан бир неча карра фойдалироқ. Туя сути – парҳез маҳсулот. Унда ёғ ва шакар миқдори сигирникидан анча кам. Туя сути сутэмизувчилар ичида инсон сутига энг яқинидир.
7. Туянинг тана ҳарорати тунда, саҳро совиганда +34°C гача пасаяди. Кундузи 41°C даражагача кўтарилади. Бу боис теварак-атрофдаги ҳаво ҳарорати ўзгарганда туя деярли терламайди ва сув йўқотилишининг олди олинади. Туя жуни қуёшда 70-80 градусгача қизиса-да, унинг тана ҳарорати 40 градусда бўлади.
8. Туянинг ўркачида сув эмас, ёғ сақланади. Ўркач туя учун озуқа захираси ҳисобланади. Туя ўркачи қаттиқ озуқани ейишни бошлаганидан кейин пайдо бўлади, шунинг учун бўталоқларнинг ўркачи бўлмайди.
9. Туялар сувни ўркачлардаги ёғлардан олади, 100 грамм ёғнинг оксидланишидан 107 грамм сув ҳосил бўлади. Ўркачдаги ёғ ҳаддан зиёд иссиқ ҳавода тана ҳароратини меъёрда ушлаб туради.
10. Туя гавдасининг ерга тегиб турадиган қисмларида, кўкраги, тирсаги ва тиззасида қадоқли тузилмалар бор. Шу туфайли иссиқ (70°C гача қизиган) ерда ҳам ёта олади.
11. Туянинг кўзи фавқулодда кўриш қобилиятига эга бўлиб, 3-4 километрдан таҳдидларни аниқлай олади. Учта кўз қовоғи, икки қатор узун киприклар кўзга қум киришининг олдини олади. Қалин қошлар, зич ва қалин сочлар кўз ва бошни қуёш нурларидан ҳимоя қилишга ёрдам беради.
12. Туялар бурнига қум кириб кетишининг олдини олиш учун бурун тешиклари очилиб-ёпилади.
13. Туянинг иккита лаби бўлади, улар мустақил равишда ҳаракатланиб, тиканли чўл буталарини зарарсиз ея олади.
14. Туянинг қулоқлари ўткир эшитиш қобилиятига эга. Қулоқлар ичкаридан ва ташқаридан тук билан қопланган бўлиб, қумдан ҳимояланган. Чанг бўронлари пайтида туялар қулоқларини айлантира олади.
15. Туянинг туёқлари узун бўлиб, уларни қумга бир текис тақсимлайди ва чўкиб кетмайди. Туя отлар каби олдинга ва орқагагина эмас, тўрт томондаги одам ё ҳайвонни тепа олади. Туёқларидаги эластиклик даражаси юқори.
16. Туялар нафақат иссиқ ҳароратли минтақаларда, жуда паст ҳароратли жойларда ҳам яшай олади. Уларда қишда совуққа бардошли узун ва қалин ҳимоя жунлари ўсади, ёз ойларида эса тўкилади.
17. Урғочи туяларнинг ҳомиладорлик даври 12 ойдан 14 ойгача. Туяларнинг эгиз туғиш ҳолати деярли кузатилмаган. Янги туғилган бўталоқнинг вазни 34 килограммгача бўлади. У туғилгандан ярим соат ўтибоқ юришни бошлайди.
18. Туя — дунёда энг қайсар жонивор. Агар у ётиб дам олишни хоҳласа, уни ўрнидан қўзғатиш жуда қийин. Унинг жаҳлини чиқарсангиз, туфлаб ташлайди. У жуда аниқ туфлайди ва тупуги жуда сассиқ бўлади. Чунки у оддий сўлак эмас, нақ ошқозондан отилиб чиқади.
19. Туя денгиз ёки дарёда суза олади.
20. Туя арабчада “жамал” — “гўзаллик” маъносини билдиради. Бу сўз аввал юнонларга “kamēlos” шаклида ўтиб, ундан инглизларга “camel” тарзида ўтган.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа