20 Март, 2025, 20 Рамазон, 1446
20 Март, 2025, 20 Рамазон, 1446
Пайғамбаримиз Муҳаммад Мустафо соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳадиси шарифларида: “Аллоҳ таоло бир кишига яхшиликни ирода қилса, уни динда фақиҳ қилиб қўяди”[1] деб, айтадилар.
Бинобарин, Аллоҳ таоло Қуръони каримда марҳамат қилади: “У Ўзи хоҳлаган кишиларга ҳикмат (пайғамбарлик ёки Қуръон илми) беради. Кимга (мазкур) ҳикмат берилган бўлса, демак, унга кўп яхшилик берилибди. Бундан фақат оқил кишиларгина эслатма олурлар”[2].
Имом Абу Мансур ал-Мотуридийдан кейин мотуридия таълимотини ислом оламида кенг тарқалишига улкан ҳисса қўшган Мовароуннаҳр диёридан етишиб чиққан уламолардан бири кешлик Абу Шакур Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ас-Саид ибн Шуайб ал-Кеший ал-Ҳанафий ас-Солимий ал-Макшифийдир.
Абу Шакур Солимийнинг ҳаёти, туғилган санаси, устоз ва шогирдлари ҳамда “ат-Тамҳид фи баён ат-тавҳид” асари ҳақида биографик манбаларда маълумотлар кам учрайди. Жумладан, “Кашф аз-зунун” китоби муаллифи Ҳожи Халифа Абу Шакур ас-Солимийнинг мазкур асари бор, дейиш билан кифояланган. Алломага ал-Кеший нисбаси туғилиб ўсган жойи қадимги Кеш (Ўзбекистон Республикаси Қашқадарё вилоятининг Китоб ва Шаҳрисабз туманлари) шаҳри билан боғлиқ бўлиб, баъзи араб тилидаги манбаларда “ал-Кашший” ёки “ал-Кассий” деб ҳам келган. “Ал-Ҳанафий” нисбаси эса, ҳанафий мазҳаби эътиқодида бўлгани туфайли берилган.
Ушбу мавзуда илмий изланишлар олиб борган турк тадқиқотчиси Умар Туркменнинг айтишича, аллома қабиласига кўра “ас-Солимий” нисбасини олган. Шунингдек, Абу Мансур ал-Мотуридий “Имомул-ҳудо (тўғри йўл раҳномаси)” унвонига сазовор бўлгани каби Абу Шакур ас-Солимий “ал-Муҳтадий (тўғри йўлда юрувчи)” номи билан танилган.
Абу Шакур ас-Солимий Мовароуннаҳрнинг қадимий Кеш воҳасида V/ХI асрнинг биринчи ярмида туғилган. Аллома ўзининг “ат-Тамҳид фи баён ат-тавҳид” асарида ҳижрий 470 йилларда Шайхул-ислом, ал-Имом, аз-Зоҳид, Абу Бакр Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Ҳамза ал-Хатиб ас-Самарқандийдан кўпгина китобларни таҳсил олгани ва унинг ҳузурида фақиҳлик даражасига етганини зикр қилинган. Бу эса алломанинг таваллуди V/XI асрнинг биринчи ярмида бўлганини ва Самарқанд шаҳрида таълим олганини кўрсатади.
Абу Шакур ас-Солимийнинг асосий устози Шайх ал-ислом, ал-Имом, аз-Зоҳид, Абу Бакр Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Ҳамза ал-Хатиб ас-Самарқандий ўша даврнинг Самарқанддаги етук уламоларидан бири бўлган. Нажмиддин Умар ан-Насафийнинг зикр қилишича, ўша пайтда унинг ҳовлиси талабалар учун мадраса вазифасини ўтаган. Талабалар у ерда қироат ва ҳадис каби фанлардан таълим олишган.
Абу Бакр Муҳаммад ас-Самарқандий ҳам ўз навбатида ҳанафий уламоларнинг пешвоси аш-Шайх, ал-Имом, Рукнул-аимма, Шамсул-аимма, Абу Муҳаммад ибн Абдулазиз ибн Аҳмад ибн Наср ибн Солиҳ ал-Ҳалвоний ал-Бухорийнинг (ваф. 448/1056 й.) шогирди бўлган.
Абу Шакур ас-Солимий “ат-Тамҳид” асарида калом илмига оид муҳим масалаларни баён қилган ҳамда ақлий ва нақлий далиллар асосида баҳс юритган. Ушбу китоб ўша вақтда ва кейинги асрларда аҳли сунна вал-жамоа ақоидини баён қилувчи муҳим манбалардан бири бўлиб келган.
“Ат-Тамҳид” асарининг қўлёзма ва тошбосма нусхалари бизгача етиб келган. ЎзФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик қўлёзмалар институти фондида ҳам “ат-Тамҳид” китобининг 2638, 8736, 4604, 8160 рақамли қўлёзма нусхалари сақланади. ЎзРФА Ҳамид Сулаймонов номидаги фондда “ат-Тамҳид” асарининг 2418-рақам остида қўлёзма нусхаси сақланади, лекин унда асарнинг фақат I бобига тегишли аввалги тўртта фасл мавжуд, холос.
Европа шарқшуносларидан К.Броккельман берган маълумотга кўра, “ат-Тамҳид” асарининг қўлёзма нусхалари Туркиянинг “Ашир” кутубхонасида I. 524/5, 1222-рақамлари, “Селим Оға” кутубхонасида 587-рақамли, “Шеҳид” кутубхонасида 1153-рақамли ва “Сулаймония” кутубхонасида мазкур асарнинг турли хаттотлар томонидан кўчирилган учта қўлёзма нусхалари 524, 525 ва 2167 рақамлар остида сақланмоқда.
Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг кутубхонасида эса “ат-Тамҳид” асарининг 27-Е, 105-Е, 140-Е, 313-Е, 560-Е рақамлари остида сақланувчи бешта тошбосма нусхалари мавжуд. Буларнинг барчаси 1326/1908-йилда Қози Мулло Муҳаммад Исо Хожа Мусавий Ризовий томонидан таҳрир қилиниб, Мулла Авлиё томонидан Самарқанд шаҳридаги “Демурф” босмахонасида нашр эттирилган. Бундан ташқари, ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик қўлёзмалар институти фондида 14315 рақам остида сақланаётган битта тошбосма нусхаси 1309/1891-92-йилда Деҳли шаҳрида “Форуқий” босмахонасида чоп этилган.
Бир қанча замонавий тадқиқотчи олимлар “ат-Тамҳид” асарининг мотуридия таълимотида тутган ўрни ҳақида ўз фикрларини билдиришган. Жумладан, Европа шарқшуносларидан Клауде Жиллод бундай ёзади:
“Юқорида кўриб ўтганимиздек, Мовароуннаҳрда V/XI асрнинг иккинчи ярмига қадар калом илмига оид мукаммал асарлар мавжуд эмас эди. Айнан шу даврга келиб, Абу Шакур ас-Солимий (ҳиж. V асрнинг 2-ярмида яшаган) калом илмига бағишланган мукаммал асари “ат-Тамҳид фи баён ат-тавҳид”ни ёзди. Бу китоб мотуридия таълимотини янада ривожлантиришга катта ҳисса қўшди”.
Бундан ташқари, шарқшунос олим А.Муминов Абу Шакур ас-Солимийнинг яшаган даврини V/XI-асрнинг икинчи ярмига тўғри келганини айтади. Шу билан бирга “ат-Тамҳид” асари ўша даврда асосан ўқув қўлланма сифатида истифода этилганини таъкидлаб, ўзининг докторлик диссертациясида Абу Шакур ас-Солимий ва унинг “ат-Тамҳид” асари тўғрисида қисқача тўхталиб ўтади.
Абу Шакур ас-Солимийнинг “ат-Тамҳид фи баёнит-тавҳид” асарини иккита тошбосма ва еттита қўлёзмалари асосида арабча матни ва ўзбек тилида таржимаси нашр этилди.
Абу Шакур ас-Солимийнинг “ат-Тамҳид” асари қўлёзма ва тошбосма нусхалари ислом оламининг турли ҳудудларида, хусусан, ҳанафий мазҳаби ёйилган минтақаларда кенг тарқалиши унинг мотуридий таълимоти эътиқодини баён этишда нақадар аҳамиятли эканидан хабар беради. Бу эса ўз навбатида Абу Шакур ас-Солимий мотуридия таълимоти ривожида жуда катта ҳисса қўшганига далолат қилади.
Каломшунослик шўъбаси раҳбари
А.Муҳиддинов
[1] Муттафақул алайҳ яъни, Имом Бухорий ва Имом Муслим ривоятлари.
[2] Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири. Таржима ва тафсир муаллифи Шайх Абдулазиз Мансур. –Т.: ТИУ, 2004. Бақара сураси, 269-оят. –Б. 45.
Рамазон – бу фақатгина рўза тутиш ва ибодат ойи эмас, балки оила аъзолари ўртасидаги меҳр-оқибатни мустаҳкамлаш учун энг қулай даврдир. Ушбу муборак ойда оилавий муҳитни яхшилаш, фарзандларни тарбиялаш ва бир-бирига меҳр кўрсатиш имкони янада ошиб, жамоавий ибодат ва бирдамлик ҳисси кучаяди.
Рамазон – шукр, сабр ва саховат ойи бўлиб, айнан шу фазилатлар оилада муҳаббат ва илиқ муҳитни шакллантиради. Қуйида Рамазонда оилавий муҳитни мустаҳкамлаш йўллари ва уларнинг исломий ҳамда илмий асослари ҳақида батафсил маълумот берилади.
1. Биргаликда ифторлик ва саҳарлик қилиш.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай деганлар: "Одамнинг эрталаб ва кечки овқатини бирга ейиши – баракадир" (Имом Муслим ривояти).
Ҳар куни бир дастурхон атрофида жам бўлиб овқатланиш оила муносабатларини мустаҳкамлашда катта аҳамиятга эга. Кундалик ҳаётда иш, ўқиш ва бошқа мажбуриятлар туфайли бу доимий амалга ошмайди. Бироқ Рамазон ойи буни одатга айлантириш учун ажойиб имкониятдир.
Амалиётда қўллаш йўллари:
Ифтор ва саҳарликни барча оила аъзолари биргаликда тайёрлаши лозим.
Болаларни кичик вазифаларга жалб қилиб, уларни жамоавий ишга ўргатиш.
Ифтордан аввал дуолар ўқиш ва оилавий маънавий суҳбатлар ўтказиш.
2. Биргаликда ибодат қилиш.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: "Ким Рамазонда иймон ва ихлос билан рўза тутса, унинг олдинги гуноҳлари кечирилади" (Имом Бухорий, Имом Муслим ривояти).
Рамазон ойи ибодатга эътиборни кучайтириш учун энг мос вақтдир. Оила аъзолари биргаликда намоз ўқиши, Қуръон тиловати қилиш ва диний суҳбатлар уюштириши – уларнинг ўзаро муносабатларини янада мустаҳкамлайди.
Амалиётда қўллаш йўллари:
Камида бир вақт намозни биргаликда ўқиш.
Қуръон ўқишга ва дуоларни ёдлашга рағбатлантириш.
Таровеҳ намозини жамоат билан масжидда ёки уйда ўқиш.
3. Оилавий сабр ва қаноатни ривожлантириш.
Қуръонда бундай марҳамат қилинади: "Албатта, сабр қилувчиларга мукофотлари ҳисоб-китобсиз берилади" (Зумар, 10).
Рўза – сабр ва шукрни шакллантирадиган энг муҳим ибодатлардан биридир. Оила аъзолари Рамазон ойида ўзларини тарбиялаб, сабрни кундалик ҳаётнинг ажралмас қисмига айлантиришлари лозим.
Амалиётда қўллаш йўллари:
Келиб чиққан муаммоларга хотиржам ва сабр билан ёндашиш.
Фарзандларни сабрга ўргатиш учун уларга кичик вазифалар бериш (масалан, бир ҳафта давомида ҳар куни дуоларни ёдлаш).
Рамазонда сабр ва қаноат ҳақида оилавий суҳбатлар ташкил этиш.
4. Саховат ва меҳрибонликни кучайтириш.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай деганлар: "Энг яхши одам – оиласи учун энг яхшисидир" (Имом Термизий ривояти).
Рамазон ойи – саховат ва меҳр-муҳаббат ойидир. Оилавий муҳитни яхшилашнинг энг яхши усулларидан бири – бир-бирига ва бошқаларга саховатли бўлиш, муҳтожларга ёрдам беришдир.
Амалиётда қўллаш йўллари:
Биргаликда хайрия ишларини амалга ошириш.
Фарзандларга садақа қилиш одатини ўргатиш.
Оила аъзолари бир-бирига меҳрибон ва самимий муносабатда бўлишлари керак.
5. Оилавий анъаналарни шакллантириш оилани бирлаштиришнинг энг яхши усулларидан бири – Рамазон ойида биргаликда амалга ошириладиган анъаналарни шакллантиришдир.
Амалиётда қўллаш йўллари:
Ҳар куни ифтордан кейин оилавий ҳикоя ёки тажриба алмашиш одатини жорий қилиш.
Фарзандлар билан Рамазон тақвими тузиш ва уларнинг ибодатини кузатиб бориш.
Рамазон охирида оилавий йиғилиш ўтказиб, йил давомида амалга оширилиши лозим бўлган яхши ишларга режа тузиш.
Рамазон оила аъзоларини бирлаштириш, меҳр-муҳаббатни кучайтириш ва умумий диний муҳитни мустаҳкамлаш учун ажойиб имкониятдир. Ифтор ва саҳарликни бирга қилиш, ибодатни жамоавий адо этиш, сабр ва қаноатни шакллантириш, саховат ва меҳрибонликни ривожлантириш, шунингдек, оилавий анъаналарни яратиш орқали оила муносабатларини мустаҳкамлаш мумкин.
Рамазон – фақатгина рўза ойи эмас, балки оилани мустаҳкамлаш, меҳр-оқибатни кучайтириш ва Аллоҳга яқинлашиш учун энг гўзал даврдир. Шундай экан, бу муборак ойда оила муҳитини янада илиқ ва самарали қилишга ҳаракат қилайлик!
Осимхон Муҳиддинов,
Янги Наманган тумани “Ҳазрати Билол” жоме масжиди имом ноиби
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа