23 Апрел, 2025, 25 Шаввол, 1446
23 Апрел, 2025, 25 Шаввол, 1446
Пайғамбаримиз Муҳаммад Мустафо соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳадиси шарифларида: “Аллоҳ таоло бир кишига яхшиликни ирода қилса, уни динда фақиҳ қилиб қўяди”[1] деб, айтадилар.
Бинобарин, Аллоҳ таоло Қуръони каримда марҳамат қилади: “У Ўзи хоҳлаган кишиларга ҳикмат (пайғамбарлик ёки Қуръон илми) беради. Кимга (мазкур) ҳикмат берилган бўлса, демак, унга кўп яхшилик берилибди. Бундан фақат оқил кишиларгина эслатма олурлар”[2].
Имом Абу Мансур ал-Мотуридийдан кейин мотуридия таълимотини ислом оламида кенг тарқалишига улкан ҳисса қўшган Мовароуннаҳр диёридан етишиб чиққан уламолардан бири кешлик Абу Шакур Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ас-Саид ибн Шуайб ал-Кеший ал-Ҳанафий ас-Солимий ал-Макшифийдир.
Абу Шакур Солимийнинг ҳаёти, туғилган санаси, устоз ва шогирдлари ҳамда “ат-Тамҳид фи баён ат-тавҳид” асари ҳақида биографик манбаларда маълумотлар кам учрайди. Жумладан, “Кашф аз-зунун” китоби муаллифи Ҳожи Халифа Абу Шакур ас-Солимийнинг мазкур асари бор, дейиш билан кифояланган. Алломага ал-Кеший нисбаси туғилиб ўсган жойи қадимги Кеш (Ўзбекистон Республикаси Қашқадарё вилоятининг Китоб ва Шаҳрисабз туманлари) шаҳри билан боғлиқ бўлиб, баъзи араб тилидаги манбаларда “ал-Кашший” ёки “ал-Кассий” деб ҳам келган. “Ал-Ҳанафий” нисбаси эса, ҳанафий мазҳаби эътиқодида бўлгани туфайли берилган.
Ушбу мавзуда илмий изланишлар олиб борган турк тадқиқотчиси Умар Туркменнинг айтишича, аллома қабиласига кўра “ас-Солимий” нисбасини олган. Шунингдек, Абу Мансур ал-Мотуридий “Имомул-ҳудо (тўғри йўл раҳномаси)” унвонига сазовор бўлгани каби Абу Шакур ас-Солимий “ал-Муҳтадий (тўғри йўлда юрувчи)” номи билан танилган.
Абу Шакур ас-Солимий Мовароуннаҳрнинг қадимий Кеш воҳасида V/ХI асрнинг биринчи ярмида туғилган. Аллома ўзининг “ат-Тамҳид фи баён ат-тавҳид” асарида ҳижрий 470 йилларда Шайхул-ислом, ал-Имом, аз-Зоҳид, Абу Бакр Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Ҳамза ал-Хатиб ас-Самарқандийдан кўпгина китобларни таҳсил олгани ва унинг ҳузурида фақиҳлик даражасига етганини зикр қилинган. Бу эса алломанинг таваллуди V/XI асрнинг биринчи ярмида бўлганини ва Самарқанд шаҳрида таълим олганини кўрсатади.
Абу Шакур ас-Солимийнинг асосий устози Шайх ал-ислом, ал-Имом, аз-Зоҳид, Абу Бакр Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Ҳамза ал-Хатиб ас-Самарқандий ўша даврнинг Самарқанддаги етук уламоларидан бири бўлган. Нажмиддин Умар ан-Насафийнинг зикр қилишича, ўша пайтда унинг ҳовлиси талабалар учун мадраса вазифасини ўтаган. Талабалар у ерда қироат ва ҳадис каби фанлардан таълим олишган.
Абу Бакр Муҳаммад ас-Самарқандий ҳам ўз навбатида ҳанафий уламоларнинг пешвоси аш-Шайх, ал-Имом, Рукнул-аимма, Шамсул-аимма, Абу Муҳаммад ибн Абдулазиз ибн Аҳмад ибн Наср ибн Солиҳ ал-Ҳалвоний ал-Бухорийнинг (ваф. 448/1056 й.) шогирди бўлган.
Абу Шакур ас-Солимий “ат-Тамҳид” асарида калом илмига оид муҳим масалаларни баён қилган ҳамда ақлий ва нақлий далиллар асосида баҳс юритган. Ушбу китоб ўша вақтда ва кейинги асрларда аҳли сунна вал-жамоа ақоидини баён қилувчи муҳим манбалардан бири бўлиб келган.
“Ат-Тамҳид” асарининг қўлёзма ва тошбосма нусхалари бизгача етиб келган. ЎзФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик қўлёзмалар институти фондида ҳам “ат-Тамҳид” китобининг 2638, 8736, 4604, 8160 рақамли қўлёзма нусхалари сақланади. ЎзРФА Ҳамид Сулаймонов номидаги фондда “ат-Тамҳид” асарининг 2418-рақам остида қўлёзма нусхаси сақланади, лекин унда асарнинг фақат I бобига тегишли аввалги тўртта фасл мавжуд, холос.
Европа шарқшуносларидан К.Броккельман берган маълумотга кўра, “ат-Тамҳид” асарининг қўлёзма нусхалари Туркиянинг “Ашир” кутубхонасида I. 524/5, 1222-рақамлари, “Селим Оға” кутубхонасида 587-рақамли, “Шеҳид” кутубхонасида 1153-рақамли ва “Сулаймония” кутубхонасида мазкур асарнинг турли хаттотлар томонидан кўчирилган учта қўлёзма нусхалари 524, 525 ва 2167 рақамлар остида сақланмоқда.
Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг кутубхонасида эса “ат-Тамҳид” асарининг 27-Е, 105-Е, 140-Е, 313-Е, 560-Е рақамлари остида сақланувчи бешта тошбосма нусхалари мавжуд. Буларнинг барчаси 1326/1908-йилда Қози Мулло Муҳаммад Исо Хожа Мусавий Ризовий томонидан таҳрир қилиниб, Мулла Авлиё томонидан Самарқанд шаҳридаги “Демурф” босмахонасида нашр эттирилган. Бундан ташқари, ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик қўлёзмалар институти фондида 14315 рақам остида сақланаётган битта тошбосма нусхаси 1309/1891-92-йилда Деҳли шаҳрида “Форуқий” босмахонасида чоп этилган.
Бир қанча замонавий тадқиқотчи олимлар “ат-Тамҳид” асарининг мотуридия таълимотида тутган ўрни ҳақида ўз фикрларини билдиришган. Жумладан, Европа шарқшуносларидан Клауде Жиллод бундай ёзади:
“Юқорида кўриб ўтганимиздек, Мовароуннаҳрда V/XI асрнинг иккинчи ярмига қадар калом илмига оид мукаммал асарлар мавжуд эмас эди. Айнан шу даврга келиб, Абу Шакур ас-Солимий (ҳиж. V асрнинг 2-ярмида яшаган) калом илмига бағишланган мукаммал асари “ат-Тамҳид фи баён ат-тавҳид”ни ёзди. Бу китоб мотуридия таълимотини янада ривожлантиришга катта ҳисса қўшди”.
Бундан ташқари, шарқшунос олим А.Муминов Абу Шакур ас-Солимийнинг яшаган даврини V/XI-асрнинг икинчи ярмига тўғри келганини айтади. Шу билан бирга “ат-Тамҳид” асари ўша даврда асосан ўқув қўлланма сифатида истифода этилганини таъкидлаб, ўзининг докторлик диссертациясида Абу Шакур ас-Солимий ва унинг “ат-Тамҳид” асари тўғрисида қисқача тўхталиб ўтади.
Абу Шакур ас-Солимийнинг “ат-Тамҳид фи баёнит-тавҳид” асарини иккита тошбосма ва еттита қўлёзмалари асосида арабча матни ва ўзбек тилида таржимаси нашр этилди.
Абу Шакур ас-Солимийнинг “ат-Тамҳид” асари қўлёзма ва тошбосма нусхалари ислом оламининг турли ҳудудларида, хусусан, ҳанафий мазҳаби ёйилган минтақаларда кенг тарқалиши унинг мотуридий таълимоти эътиқодини баён этишда нақадар аҳамиятли эканидан хабар беради. Бу эса ўз навбатида Абу Шакур ас-Солимий мотуридия таълимоти ривожида жуда катта ҳисса қўшганига далолат қилади.
Каломшунослик шўъбаси раҳбари
А.Муҳиддинов
[1] Муттафақул алайҳ яъни, Имом Бухорий ва Имом Муслим ривоятлари.
[2] Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири. Таржима ва тафсир муаллифи Шайх Абдулазиз Мансур. –Т.: ТИУ, 2004. Бақара сураси, 269-оят. –Б. 45.
1408 йил (бундан 617 йил олдин) – Амир Темурнинг учинчи ўғли Мироншоҳ Озарбайжон ҳукмдори Қора Юсуф билан Табриз ёнида бўлган жангда 42 ёшида ҳалок бўлди. Тарихчи олим Фасиҳ Аҳмад Хавофийнинг “Мужмали Фасиҳий” асарида қайд этилишича, Мироншоҳнинг қотили унинг бошини Қора Юсуфга олиб келади. У амирзода Мироншоҳ қотилининг бошини кесишни буюради. Мироншоҳни барча эҳтиромлар билан Табризнинг Сурхоб туманида дафн қиладилар. Шамс Ғурий исмли киши бир неча вақтдан сўнг дарвеш кийимида Мироншоҳ жасадини Самарқандга олиб бориб қўяди.
Маълумот ўрнида қайд этиш жоизки, Амир Темур Мироншоҳни ўн тўрт ёшида Хуросонга ҳоким, йигирма етти ёшида Эрон ва Ироқ ҳукмдори қилиб тайинлайди. Бироқ кейинги пайтларда Мироншоҳ маишатга берилиб, давлат ишларига қарамай кўяди. Узлуксиз базм ва кўнгилочар ўйинлар хазинага сезиларли даражада зарба беради. Мамлакатда тартиб бузилади. Бундан хабар топган Амир Темур 1399 йил Султонияга келиб ўттиз уч ёшли Мироншоҳни ҳокимиятдан четлатади.
1526 йил (бундан 499 йил олдин) – Деҳлидан тахминан 100 км шимолда жойлашган Панипат яланглигида 12 минг аскардан иборат Бобур қўшини ва Деҳли султони Иброҳим Лўдийнинг 100 минг пиёда ҳамда бир минг жанговар филдан иборат армияси ўртасида жанг бўлиб ўтди. Ҳинд қўшини тартибсиз тарзда жангни бошлаган. Бобурнинг баранғор ва жувонғори тўлғама усули билан ғанимнинг орт томонига ўтиб унга кучли зарбалар берган. Иброҳим Лўдий асосий кучлари ва жанговар филлар билан марказга ҳамла қилган. Шунда Бобур ҳўкизларнинг хом терисидан эшилган арқонлар билан бир-бирига маҳкам боғланган 700 та арава ва улар орасига ўрнатилган туроқалқонлар паноҳида турган тўфакандозларни жангга ташлайди. Тўфак ва замбарак ўқларидан ярадор бўлган филлар чекиниб устларидан филбонларни йиқитиб, пиёдаларни янчиб ўтади, ҳиндлар саросимага тушиб қочишга тушганлар. Султон Иброҳим Лўдий ва тахминан 50 минг ҳинд жангчиси ҳалок бўлган. Бобур Деҳли ва Аграни забт этиб, Шимолий Ҳиндистонда Бобурийлар давлатига асос солади.
1901 йил (бундан 124 йил олдин) – тарихчи Анорой Тоғаеванинг қайд этишича, Тошкент–Оренбург темирйўли қурилиш лойиҳаси узил-кесил маъқулланди. Тошкент–Оренбург темирйўли қурилишини бошқариш учун тузилган махсус қўмита темирйўлни бир вақтнинг ўзида икки томондан – Оренбург ва Тошкент шаҳридан бошлаб қуришга қарор қилди. Оренбург томондан бошланган қисм шартли равишда шимолий, Тошкентдан бошланган қисм жанубий деб номланди. 1901 йилнинг баҳорида шимолий қисмда, олти ойдан сўнг жанубий қисмда қурилиш ишлари бошланди.
1918 йил (бундан 107 йил олдин) – Туркистонда совет тузуми ўрнатилгач, Тошкентнинг янги шаҳар қисмида А.В.Попов раҳбарлигида Туркистон давлат университети очилди. Тарихчи Баҳром Ирзаевнинг ёзишича, бу олий таълим даргоҳининг педагогик жамоаси ҳам, талабалари ҳам асосан европалик миллатлар вакилларидан иборат эди.
Маҳаллий миллатлар фарзандлари учун 1918 йил 12 майда Тошкентнинг эски шаҳар қисмида Мунавварқори Абдурашидхонов раҳбарлигида Туркистон Мусулмон халқ дорулфунуни очилди. Самарқандда Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳам мазкур дорулфунун шўъбасини очишга киришди. Бироқ большевик ҳукумати томонидан бунга рухсат берилмади.
1924 йил (бундан 101 йил олдин) – Ўрта Осиёда биринчи кино ташкилоти – “Бухкино” вужудга келди. Бу ташкилот бадиий-ташвиқот, ижтимоий-хроникал фильмлар ишлаб чиқариш, фильмларни ижарага олиш, сотиб олиш, кинотеатрлар қуриш каби масалалар билан шуғулланди. Бадиий фильмлари анча бўш бўлсада, тушунарли ва соддалиги билан ажралиб туради. Ролларни асосан четдан таклиф этилган актёрлар ижро этди. “Бухкино” фаолияти узоқ давом этмади. У 1925 йилда Туркистон давлат кино ташкилоти билан бирлаштирилиб, Ўзбек давлат кино ташкилоти ташкил этилди.
1992 йил (бундан 33 йил олдин) – Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон тарихи музейини ташкил этиш тўғрисида”ги қарори қабул қилинди. Қарорга биноан В.И.Ленин марказий музейининг Тошкент филиали ва Ойбек номидаги Ўзбекистон халқлар тарихи музейи тугатилиб, уларнинг негизида 1992 йилдан бошлаб Ўзбекистон Фанлар академияси ҳузуридаги Ўзбекистон тарихи музейи ташкил этилди.
2008 йил (бундан 17 йил олдин) – Ўзбекистон Республикасининг “Транспорт воситалари эгаларининг фуқаролик жавобгарлигини мажбурий суғурта қилиш тўғрисида”ги Қонуни қабул қилинди. Ушбу Қонуннинг мақсади транспорт воситалари эгаларининг фуқаролик жавобгарлигини мажбурий суғурта қилиш соҳасидаги муносабатларни тартибга солишдан иборат.
2009 йил (бундан 16 йил олдин) – Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Интернет тармоғида Ўзбекистон Республикасининг Ҳукумат порталига ахборотларни тақдим этиш ва жойлаштириш тартиби тўғрисида”ги қарори қабул қилинди.
2017 йил (бундан 8 йил олдин) – Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида давлат бошқаруви тизимини такомиллаштириш тўғрисида”ги фармони қабул қилинди.
2020 йил (бундан 5 йил олдин) – Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тасвирий ва амалий санъат соҳаси самарадорлигини янада оширишга доир чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори қабул қилинди.
2021 йил (бундан 4 йил олдин) – Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ёшлар саноат ва тадбиркорлик зоналари фаолиятини ташкил этиш ҳамда ёшларнинг тадбиркорликка оид ташаббусларини қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори қабул қилинди.
2022 йил (бундан 3 йил олдин) – Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Касаначиликни ривожлантириш асосида аҳоли бандлигини таъминлашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори қабул қилинди.
Алишер ЭГАМБЕРДИЕВ тайёрлади, ЎзА
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 